Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1886-1890

Niu Tireni. — Nga Korero Paramete — Whare O Runga, Tau 1887. — Nga whai: Korero a nga Mema Maori

page 1

Niu Tireni.
Nga Korero Paramete
Whare O Runga, Tau 1887.
Nga whai: Korero a nga Mema Maori.

Turei, te 26 o Aperira, 1887.

Ko te Huihuinga Tuawha o te Paramete Tuaiwa o Nui Tireni i whakatuwhera tia e te Kawana i tenei ra, pai ana ia ki te whakapuaki i enei kupu.

Whai Korero.

E nga Rangatira Honore o te Kaunihere me nga Rangatira o te Runanga Nui.

Ka whakaatu ano ahau i toko koa i te mea kua kite ano ahau ia koutou kua huihui mai ki roto ki te Paremete.

Tera e kotahi a tatou mahara ara ka pouri mo te tokomaha o nga mema o nga Whare e rua kua riro atu i te ringaringa o mate i muri nei o tera nohoanga o te Paremete.

He nui ano hoki te auhitanga o nga tangata mo te matenga o Te Makanaru. Kaore he tikanga e korero roa ai ahau mo nga pai o taua tangata, i te mea e mohio ana koutou he tangata whakaaro nui ia, he mahi nui tona ki tenei koroni.

Ko te tikanga hei whakanui i te Hupiri mo to tatou Rangatira atawhai kua ata whakaarohia o te Kuini, a kua puta tana kupu ko te mea tino pai ki tana whakaaro me whakatu tetahi whare tuturu kia whaka kitea tonutia nga tini rawa me nga mea pai katoa i roto i ona koroni maha. Kua timata te mahi mo tenei mea kei Ingarangi kia oti pai ai a kua puta te tono ki nga koroni kia mahi tahi ki te whaka-nui i te Hupiri o to tatou Kuini. A i runga i te hiahia o te Piriniha o Weera kua puta te tono a oku minita ki nga ropu takiwa me nga tangata katoa kia manakitia e ratou tenei mea, a ma koutou ano e ata whakaaroaro tetahi tikanga tautoko hei awhina i tenei hiahia o to tatou Kuini hei tohu mo te aroha me te tino piringa o tenei koroni ki te Karauna.

Kei te tu inaianei tetahi huihuinga kei Ranana, kei te rapu tikanga mo nga mea nui e pa ana ki nga wahi katoa i raro i tona mana. Katahi tonu ka tu he huihui penei, a he mea nui rawa tenei i runga i te mahi nui ki te whakatupu koroni. A ahakoa kaore e oti he mea nui rawa e taua huihuinga, tera e waiho taua mahi hei whakakotahi i te Kingitanga o Ingarangi. A he tino painga mo nga tangata katoa ana tino noho tahi nga koroni katoa me nga iwi korero i te reo Ingarihi puta noa ki nga whenua katoa i raro i tona mana.

Ko tetahi mahi a nga tangata i whiriwhiria mo taua huihuinga he rapu tikanga whakaora i nga koroni i te takiwa o te whawhai. A e koa ana ahau i te mea tera pea e oti he tikanga ngawari e Ingarangi me ona koroni. A ka tukua atu tetahi tikanga hei hurihuri ma koutou kia whakatokomahatia nga kaipuke i enei koroni ana ara he pakanga, e page 2kore e tino taumaha te hea hei utu mo tenei koroni. A i runga i tenei mea e koa ana ahau ki te whakaatu kia koutou i runga i te kaha o aku Minita kua tirohia nui tia ko Niu Tireni tetahi wahi tika hei huinga mo nga manuwao. A i muri nei ka whakaritea kia rua nga manawao hei tiaki i Niu Tireni, ana ara he pakanga. He tohu whakanui tenei mo to tatou koroni, a he tino painga tenei, a he nui te miharo a oku Minita ki era koroni i awhina tatou kia riro tenei painga mo Niu Tireni.

Kanui te pai o te whakahaere o taua huihuinga, he whakaaro tahi tonu, a he tohu tenei ko te hiahia nui a nga tangata katoa i raro i te mana o te Kuini kia tino whakakotahitia ratou.

Hui atu ki te arai a nga manuao ko te arai i nga wahapu o nga taone nunui ko aua wahi hoki nga wahi taonga nunui o te whenua. E koa ana ahau ki te ki meake nei te oti ai nga mahi arai taua a ka watea te Kawanatanga ki te tuku atu i aua Pa kia tiakina e nga hoia tuturu o te koroni. Kia oti nga Pa me nga arai taua o nga wahapu o Nui Tireni te tau ai he mana ki te koroni a he nui hoki te oranga mo Nui Tireni ina puta mai he taua. He mea tika kia kaha te whakahoahoa o nga Koroni ki waenga i ratou ano. Meake nei te koroni o Wikitoria te whakaputa ai tetahi ahuareka i runga i tetahi whare matakitaki i te mea kua kotahi rau tau e nohia ana to ratou koroni ka tonoa hoki koutou kia whiriwhiria mai mehemea ranei e kore e tukuna etahi mea e Nui Tireni ki taua whare matakitaki i runga i taua huinga nui. Ma enei mahi whakakitekite hoki e nui haere ai te mana o nga koroni i runga i te whakakitekite ki nga tangata katoa o te ao nga taonga nunui me nga taonga maha o enei whenua nunui e hiahiatia nei he moni me te mahi a te tangata hei whakaputa i aua taonga Tera e nui haere nga mahi o te koroni inaianei i te mea kua neke ake te utu o te huruhuru hipi me te hua hoki o nga kai katoa. Ahakoa e iti ana te utu o nga kai kua nui haere to nohonoho o te whenua a ka koa koutou ina rango he maha nga tangata kua whakanohia ki runga i te tau kua hori ake nei i runga i nga tini huarahi whakanoho whenua kua whakaritea nei i roto i te Ture Whenua a kite mea ka puare nga whenua nunui i hokona ina tata nei i nga Maori i runga i te hanganga o te Reriwe o Aotearoa tera e nui rawa atu te whenua e nohia e te tangata i waenganui o tenei Motu. Ko nga raruraru whakahaere hoko whenua o mua i nga Maori kua iti haere inaianei. A ko nga whakawanga a te Kooti Whenua Maori i runga i etahi miriona eka inaia tata nei he tohu kua puta he whakaaro ki nga Maori ki nga painga e puta kia ratou i runga i te ngakinga o a ratou whenua.

Ka whakatakotoria ki o koutou aroaro nga pukapuka a te runanga o Poihakene mo runga i te tuku kararehe mai ki tenei koroni.

E nga Rangatira o te Whare Runanga,—

Ka tukua atu kia koutou nga pukapuka o nga moni, o nga moni i kohikohia me nga moni kua pau i roto i tenei tau. Kua iti haere iho nga moni e kohia ana, ko tetahi take na te hokinga iho o nga utu taonga, me te pai o te iwi kua kore nei e kaha te kai waipiro. E mahara ana oku Kaiwhakahaere me ata whakapau nga moni ina taea te pera i runga i nga mahi o te Koroni e hiahiatia nei kia mahia. Ka tukua atu ano kia koutou nga tikanga katoa mo nga moni me nga mahi e hiahiatia ana, kei reira ma koutou e ata whiriwhiri aua mea katoa.

E nga Rangatira o te Whare o Runanga me nga Rangatira o te Whare Runanga,—

Ka tukua atu kia koutou he Pire whakarite i nga tangata whaipooti mo nga Mema. Ko te tikanga o taua Pire he mea kia whakariteritea nga tangata whaipooti i ia wai i ia wa e tatauria ai, te tokomaha o nga tangata o tenei koroni.

Kua maha nga tahuritanga o te Paramete ki te rapu tikanga mo te Whare o Runga. E whakaaro ana oku Kaiwhakahaere he mea tika tera kia whiriwhiria i te wa e korerotia ana nga ritenga ma te hunga e pootitia ana e te iwi nui. Ka tukua atu kia koutou tetahi Pire hei whakarite i aua mea.

Kei te whakapaingia e te Koroni nga Pire i mahia i tera tau e te Paramete, page 3 ara te Pire Nama Moni mo nga Takiwa, me te Pire Nama Moni a te Kawanatanga ki nga Hunga whakahaere Takiwa; engari tera ano etahi mea kua kitea e tika ana kia atu mahia ano. Ka tukua atu ano, kia koutou aua mea.

Kei te whakaaro oku Kaiwhakahaere ko te whakanohonoho kainga mahi whenua tetahi tino huarahi e kaha haere ai nga mohi o te Koroni. He maha nga mea pera kua taea, engari ma koutou e ata whakaaro mehemea e tika ana kia mahia ano he ture e taea ai te whakanohonoho paamu i etahi wahi kaore nei he whenua Kawanatanga.

E whakaaro ana oku Kaiwhakahaere e tika ana aua mahi wkakanohonoho i te whenua, e tika ana hoki kia tautokona etahi atu tu mahi. Ka tonoa atu kia rapurapu, kotou i te huarahi pai e taea ai aua mahi te tautoko.

Kei te pai tonu te whakaaro o te iwi Maori ki te Kawanatanga, kua kitea ano hoki te pai o a ratou whakaaro i te mea kua puta te kupu a te Iwi o Ngatituwharetoa kia homai ma te, Koroni enei maunga a Ruapehu, a Tongariro me Ngaruahoe, i runga i to ratou whakaaro kia whakaritea taua wahi hei wahi watea hei haererenga mo te katou. Ka tonoa atu koutou kia mahia tetahi ture hei whakamana i to ratou hiahia.

I te whakahaere tonu te Kawanatanga i nga mahi keri i nga taonga kowhatu o raro o te whenua. Ko te mea e hiahiata ana inaianei ko etahi tikanga hou e taea ai nga koahatu utu nui e kitea ana i etahi takiwa o te koroni. Tera pea e kitea tetahi tikanga e taea ai nga kowhatu me nga koura i etahi wahi kaore nei e taea ake ana. Ma kontou pea e ata whakaaro he huarahi e taea ai te tautoko aua mahi.

Ka tonoa atu hoki koutou kia mahia etahi mea hei whakatikatika i nga ture Pooti mema, me te ture Inihua a te Kawanatanga, me te ture mo nga Hara ki te ture, me nga tikanga o te ture Atawhai tamariki, me etahi tikanga hei whakarite Poari mo nga Reriwe, Tera atu hoki etahi Pire ka tukua atu kia koutou hei whiriwhiri ma koutou.

Kei tono atu ahau kia tahuri kotou ki te whiriwhiri i nga mea katoa e tukuna atu nei kia koutou ko toku hiahia tenei, kia tau te atawhai a Te Atua ki runga kia koutou mahi hei oranga nuitanga mo te koronui.

Wenerei, te 18 o Mei, 1887.
Take Whenua Maori, Te Waipounamu.

H. K. Tairoa.—Ka patai ki te Hekeretari mo te Koroni mehemea kua tae atu ki te Kawana te Ripoata a Te Make Komihana mo nga take Maori o Te Waipounamu, a ki te mea kua tae atu taua ripoata ko awhea ra homai ai ki te tepu o te Kaunihera?

Te Pakere.—Ae kua tae mai he ripoata hei titiro ma te Kawanatanga ake, erangi kaore ano te Kawanatanga kia hurihuri noa me homai taua ripoata ki te whare, aua ranei.

Paraire, te 10 o Hune, 1887.

Pire Whakataunga Rahui O Te Tai Hauauru.

H. K. Taiaroa.—Kei te pouri ahau i au e tu atu nei ki te korero mo tenei Pire, i te mea katahi ano no te ata nei ahau i kite ai i tenei Pire, kahore ano kia ata mohio ki nga tikanga o roto. I rongo ano ahau ki nga whaikorero mo runga mo te Pire nei i tera Whare; engari katahi ano ahau ka titiro i nga rarangi o te Pire. Kei te pouri ahau mo Wi Tako e ngaro nei, notomea hoki no tenei motu ia, e whaitake ana hoki ia ki etahi whenua i taua takiwa. E whakahe ana ahau i tenei tukunga mai i te Pire i te mea kua tata rawa nei te mutunga o te Paremete. I mea ahau kia haere ahau i tenei po, no toku rongonga ka tukua mai enei pire Maori ka tahi ahau ka noho. I ki mai te Hekeretari mo te Koroni he Pire pai tenei, he mea tika kia paahitia. Tera pea he tika; engari pea ia e mohio ana nana hoki i tuku mai: engari kaore ahau nei i te mohio ki ona tikanga. Tera pea ki te mahia e tatou ka kitea he mea pai, a tera ranei e kitea he mea kino. Mehemea ka kitea he mea kino, e pa kino ana ki nga Maori, ki o ratou tinana ki o ratou wairua ranei, ka haere mai ratou ki au ka mea mai, "Nau i whakamana mai tenei Pire." Ka whakahua mai ratou i etahi kupu hei mate mo toku tinana i tenei ao, me toku wairua i tera ao. Kei te page 4 rongo atu ahau i etahi mema e kata mai ana ki au, engari ka ki atu ahau e kore ratou e mohio e pewhea ranei ratou i tenei ao, e kore hoki ratou e mohio tera ranei ratou e pewhea i tera ao. Ki taku mohio ko nga kino o roto o tenei Pire ka tau hei mate mo toku tinana i tenei ao, me toku wairua i tera ao; na kahore ahau i te pai kia tau he mate ki toku wairua. Kei te hiahia ahau kia ora toku tinana me toku wairua, kahore ahau e pai kia paahitia tenei Pire e te Kawanatanga. Ko te tangata ano kei te mahi oranga mona e hara i te mea ma tetahi atu e whakaora. E mea ana te Pire, ko nga whakapainga me utu ki te tangata e reti ana i te whenua me nga kaireti tuarua. Na nga Maori ano i reti etahi o aua whenua i te tuatahi mo nga utu iti noaiho, i peratia e ratou i runga i to ratou mahara tera e hoki atu ano kia ratou te whenua me nga whakapainga o runga. Kua rongo au kei te utua nga whakapainga ki nga kaireti tuarua, ki taku mahara ko te mea tika me utu ana whakapainga ki nga Maori, notemea hoki i retia o ratou whenua ki te utu iti i runga i taua tikanga. I retia etahi o aua whenua mo te hereni mo te eka i runga i taua ritenga. No te rironga ma te Kaitiaki o te Katoa e whakahaere aua whenua, katahi ka mahia e te Paremete tetahi Ture kia utua nga whakapainga ki nga taugata e reti ana i te whenua. I te penei tonu te mahi a te Paremete, engari ko tenei Pire te mea kei tua atu i era. E motini ana ahau kia toru wiki ka tahi ka korero tuarua ai tenei Pire. E peneitia ana e au notemea ki taku mohio kei te nui atu te whakaaro o nga Mema o te Kaunihera mo nga pooti mema, me o ratou hoa, kaore i te ata whakaaro i nga mahi mo te koroni nei. Ki taku mohio kei te pera ano hoki te Kawanatanga, kei te wepu i nga tangata o waho. Noreira e whakaaro ana ahua he pai ke kia nukuhia atu te korero tuarua o tenei Pire mo nga wiki e toru.

Pootitia ana, a hinga atu ana tenei Pire.

Pire Mo Nga Rahui Maori O Te Waipounamu.

Na Takuta Porena i motini, "Kia toru wiki katahi ka korero ai tenei Pire.

" H. K. Taiaroa.—Ki taku whakarongo atu ki te korero a te mema na a Hirimiki, kaore ia i te marama ki nga tikanga o tenei mea. E ki ana ia kei te mutu inaianei nga riihi. Kei te tika ano tena; engari kei te mana ano te kaitiaki o te katoa ki te whakahou i nga riihi i raro ano i nga tikanga o te ture. Ko tenei rahui i Mawhera he mea tikanga nui mo nga Maori me nga Pakeha. I te tau 1883 i mahia tetahi Ture mo tenei rahui me te whakaputa Karauna karaati mo tenei whenua. Kahore ahau i te mohio ki te take i whakaae ai ahau kia paahitea taua Ture, engari i whakaae ano ahau. I taua wa e tu ana ahau hei mema mo tera whare, whakaae ana ahau, i mahara ahau me tuku atu tera painga mo nga Pakeha e riihi ana i aua whenua. I hoatu ki te kaitiaki o te katoa te mana whakahaere i taua rahui. I te paahitanga o taua Ture, i whai taima ano ahau me nga mema Maori o te Whare me nga tangata no ratou te whenua ki te ata whiriwhiri i nga tikanga, e whakaaetia ana e matou. Na ko tenei Pire he mea hou kaore ano ahau kia whai taima ki te titiro ki ona tikanga. I kite ano ahau i te Pire nei inapo, engari kaore i taea e au te rapu katoa i nga tikanga. Mehemea i tukua mai he takiwa ki au hei ata rapunga maku i nga tikanga o tenei Pire, tera pea e taea e ahau te whakaae, tera ranei e taea e ahau te whakarite he tikanga e puta ai he painga ki nga Maori me nga Pakeha hoki e reti nei i te whenua. Kahore ahau i te hiahia kia puta nui atu te mate ki nga Pakeha e reti ana i te whenua, i te mate e pa ana ki nga Maori. Ki taku titiro kei te kaha rawa te whakaaro o te Kawanatanga o te Kaitiaki o te katoa ranei, o te tangata ranei nana i mahi mai tenei Pire kia mate ko nga Maori. I te Ture o te tau 1883 i meingatia kia whakapumautia taua whenua ki nga tangata e mau ra o ratou ingoa i te apiti o taua Ture. Ko nga rarangi 24 me te 25 o tenei Pire kei te whakakore i tera, kei te whakakore hoki i te whaitaketanga o aua Maori. E hiahia ana ahau ki te patai ki tenei Kaunihera mehemea ranei he mea tika tenei ki paahitia e tatou he rarangi penei, hei whakakore i nga take o era tangata i karaatitia nei kia ratou taua whenua i raro i te Ture o te tau 1883. Ko oku take e whakahe nei i tenei Pire he mea page 5 kite noake naku inaianei tonu. Mehemea i whaitaima ahau ki te ata tirotiro i nga tikanga o te Pire, tera ahau e kite i etahi atu mea hei whakahenga maku. Ki taku mahara he mea tenei hei tuku atu i te whenua kia pumau ki te Kaitiaki o te katoa. Kei te mohio ano te Kaunihera e kore rawa tenei whenua e hoki atu. Ki taku titiro ki tenei Pire e mea ana ma te Kaitiaki o te katoa e reti tenei whenua mo nga tau rua tekau ma tahi, ka mutu ka reti atu ano mo etahi atu rua tekau ma tahi tau, me te kore whai reo o nga Maori. Na ka whakahoutia atu ano enei riihi mo ia rua tekau matahi tau mo ia rua tekau matahi tau a taea noa pea ki te ra o Te Atua. E hara ahau i te roia, kaore hoki ahau e mohio ana kit ta te roia tu kupu; engari ki taku titiro ki te reo Maori o te Pire nei, kua kitea iho e ahau enei mea e whakahengia nei e ahau. E whakatika ana ahau i te menemana a Tukuta Porena. Ko ahau ano tetahi o nga tangata whaitake ki taua whenua, ki taka mahara e tika ana kia ata titiro ahau kia mohio ai ahau ki nga mea e mahia nei. Kei te mohio ano nga Mema, kau tu ano ahau hei mema mo nga whare e rua, e kore e taea te ki he tamaiti ahau, kia hoatu toku whenua, ma te Kaitiaki o te Katoa e whakahaere. Naku ano ahau i whakaora na aku ringa ano me aku matikuku tekau i homai nei e Te Atua ki au. I au kua hina nei kaore ano te Kawanatanga kia tuku oranga mai moku, ko ahau ano kei te tiaki i au me aku tamariki E toru tekau miriona eka whenua i tukua atu e toku matua nana nei ahau ki te Kawanatanga i runga i te kupu ma ratou ahau e atawhai; na taea noa tenei ra kahore ano ratou kia tuku oranga mai moku. Kei te tatari tonu atu ahau kia tukua ahau ki te kura, kei te tatari tonu atu ahau kia tukua mai he kai he oranga moku i runga i to ratou kupu. Ko toku whenua kua riro ki te iwi Pakeha. Kua rite ahau ki te pohara, ka hoki atu nei ahau ki toku kainga ka mau oku ringa i te parau, me te tangata kaimahi nei, na ki te hiahia ahau ki te whenua moku ko ahau ano hei kimi, maku ano e utu. Inaianei kei te mahia he Pire e mea ana i au etianei he tamaiti, ko nga whakahaere i oku wheuua, me nga riihi me nga whakapainga me nga mea katoa kei te tukua atu ki etahi tangata ke. Mehemea e hiahiatia ana kia hokona enei rima rau eka kia te Kawanatanga, he pai atu kia hokona atu inaianei, kia mutu ai nga raruraru moku. Kua tae mai ki au te panui a te Tamuaki o te Kooti Whenua Maori, e mea ana kia tukua atu nga tono wehewehe i taua whenua, kia taea ai te taku atu te karaati ki ia tangata ki ia tangata mo tona paanga. Na tenei te Pire kua tukua mai hei mahi ke ano i taua whenua. Ko enei tono wehewehe kei te aroaro o te Kooti, kua nekehia te Kooti mo etahi rangi, E kore au e kaha ki te whakamarama atu ki te Kaunihera, kei te kaha rawa hoki toku pouri mo runga mo tenei mea. Ka waiho e ahau ki te Kaunihera te whakaaro.. Mehemea i haere mai te Hekeretari mo te Koroni i mea mai ki au, "E Taiaroa e whaitake ana koe ki tenei wnenua. Kei te mahia e matou he Pire. Kei te pewhea tou whakaaro?" Me i pera kua taea e ahau te ata whiriwhiri. Ko tenei Pire he mea pooti mo nga Mema o tera Whare. Na nga Mema tokorima o Hokitika me Kereimauta, na ratou i mea atu ki te Kawanatanga, "Paahitia tenei Pire, kia tono ai matou ki nga kaipooti o to matou takiwa kia tautoko i a matou. Ki taku mahara e tika ana tenei. Kua rongo ano ahau i tenei kupu, a kei te mohio ahau he tika. E kore au e korero roa mo tenei engari he whakamarama atu naku i te Pire. Mehemea ka mahia nuitia tenei Pire kia paahi, ka whakahengia e au, a ki te tae ki te Komiti ka tu atu ahau, ka tu atu, ka tu atu, ki te whakahe. Kaua te Kawanatanga e korero nai mai ki ahau, kei tu atu ano ahau ki te kerero mo etahi atu mea o mua atu.

No te pootitanga ka hinga tenei Pire.