Ture Whakahaere Whenua Maori.

Ihaka Hakuene.—Ka mea. Ka te toru tenei o nga korerotanga o tenei Pire. Kua Whakahaerea nui tia ki nga takiwa Maori me te kite nui hoki o nga Maori e rokohanga nei ki Poneke. He pono i whakahe ano etahi rangatira Maori ki etahi rarangi a kua whakatikaia kua hoatu he mea hoa, a ahakoa page 14 i mahia nui tia kaore i paahitia i tenei tau kau hori ake nei. Tukuna ana kia kite ano nga Maori. I tukua e ehau he kape ki oku iwi. Mea mai ana ratou me tautoko ahau i tenei pire. E korero ana ahau mo te Pire i homai ai i te tuatahi, a he tino pakeke rawa ona tikanga i reira. Tena inaianei, kua korerotia nuitia tenei Pire ki nga huihui maha me te whakapai haere me te whatikatika a kua ahua pai inainei. Engari kaore au e ki penei, ka puta mai he tino ora mo te iwi Maori i raro itenei Pire. Kaore kau. Otiia me mahara te whare ki tenei. Ko nga ture katoa e paahitia ana e tenei Whare, e hara i te mea, ka pai tonu atu, kahore, erangi he mahi whakatikatika ia tau ia Paramete katahi ka pai. Waihoki ko tenei Pire, me whakamatau. Ki toku mohio kanui nga Mema o tenei Whare e ngakau aroha ana ki te iwi Maori. Na mehemea ka kitea amuri ake nei he pai ki whakarereketia, kia whakatikaia tenei Pire. E tino mohio ana ahau ka piri mai era tangata hei hoa mahi tahi kia oti pai ai. Otira me ki au kahore au e tino mohio ki te whakahoa mai a nga Mema ki te iwi Maori tatemea ki te teiohia o te Whare koutou te pukapuka tera koutou e kite i pooti ratou i te tau 1882 mo te Pire Reiti i nga Whenua Karauna me nga whenua Maori a mehemea i pera to ratou hiahia ki nga Maori he aha ratou e pooti ai mo taua Pire, Kaitahi nei ano ka tukua to ratou aroha ki te iwi Maori. He aha ratou i tuku ai kia paahi taua Pire e korerotia nei e au hei Ture i te mea kahore ano i tukua atu ki nga Maori kia whiriwhiria e ratou kahore i whakakitea to ratou aroha ki nga Maori i te pahitanga o tenei Pire kahore oku wehi ahakoa paahi tenei Pire tatemea ka hoki nga tikanga ki nga wa o mua i o matou tupuna ara kia waiho ma te kawanatanga anake e hoko a matou whenua Mehemea he tikanga hou tenei tera e ruaruaaku whakaaro, kahore au e titiro atu ki nga utu o te whenua ano he mea nui ki nga Maori ki taku whakaaro ko te mea nui he whiriwhiri ma tautou ko nga raruraru e mau nei inaianei kia whakakorea atu. E pai ana ahau i raro i tenei ka ahei no atu te hoko ki nga Pakeha me te Karauna hoki. E pai no atu ana ahau kia hinga kia tu ranei ahau i runga i tenei Pire. E tautoko ana ahau i tenei tatemea e tuka ana i te mana ki te Iwi Maori me nga Komiti ki te whakahaere i a ratou whenua i runga i nga tikanga i pai ai ratou. Kua kitea te he o te waiho o te mana ki te tangata kotahi ki te whakahaere i nga whenua i runga i nga tikanga e pai ai ratou. Kua whakawaia nga tangata taki tahi kia haere ki roto i nga Paparaka uta me etahi atu wahi kia hoko ai ratou i o ratou whenua, Na i raro i tenei Pire e rere ke ana mehemea e puta mai ana tetahi raru ki nga Maori ka puta mai ano i roto i te nuinga o ratou. E rite ana te Kaupapa o tenei Pire ki nga tikanga Maori o mua Heoi ano aku korero ki aku hoa e whakahe nei ki tenei Pire ehara ia ratou whakahaere i te whakahaere hei painga mo nga Maori. E whai ana aku korero mo runga i nga korero a te Mema mo Pewhairangi me te Mema mo Waitotara ara ki nga Mema katoa e whakahe nei ki te paahitangi o tenei Pire. E mea ana ahau kahore e pumau o ratou whakaoro, kihai ratou i whakahe ki te pahitanga o te Ture reiti i nga whenua Karauna mo nga Whenua Maori i te tau 1382. Ko taku hiahia inaianei kia paahi tenei Pire.

Wi Pere.—Ka mea. E hiahia ana ahau kia korero ahau e etahi kupu torutoru nei mo runga i tenei Pire. Ka haere aku korero i runga i nga korero a nga Mema kua korero nei, kua ki tetahi Mema tera e pa he mate nui ki te iwi Maori i raro i tenei Pire. Erangi kaore a ratou manawapa mehemea ka pa he raruraru ki te Pakeha. Kaore aua Mema e whakaatu ka mutu i raro i tenei Pire he hoko takitahi a nga Pakeha i nga hea paanga whenua a nga Maori. Heoi ra pea te raru. e pa kia ratou, kua mea tenei Pire me hoko rawa e ratou nga whenua Maori i runga i te tikanga okihana. E whakahe ana etahi Mema i tenei Pire, he wehi pea no ratou kei kore e taea te whakawai nga Maori kia haina i nga reti tuarua mo a ratou whenua ana mutu nga tau o te mea tuatahi. E hara ite mea e tino manawapa ana ratou mo te iwi Maori erangi mo ratou whaka Pakeha—kaore he tikanga e ki ai ratou mo te iwi Maori to ratou hopohopo. E page 15 korero kau ana ratou kia turakina tenei Pire. Mehemea kaore e paahitia tenei Pire, mawai e pupuri e tiaki te whenua kei te takiwa a Tawhiao? Mehemea e tino pono ana aua Mema, ara mehemea he aroha to ratou ki te iwi Maori, me piri mai ratou kia mahia he ture pai atu i tenei. Akuanei kaore ratou e pera, a ka hoki atu ratou ki nga mahi kino o enei tau kua hori ake, ara ki nga ture kino e patu nei ia matou ara nga Ture Whenua Maori e piro nei ki te ihu o te motu katoa. Na enei ture kino i tupu ai nga whawhai me nga raruraru me te wehe haere i nga iwi e rua. Koinei te take i rere mai nga mano pitihana ki tenei Whare, e inoi ana kia hoatu te ora, a kaore ano ratou i whakaorangia. E kore au e tahuri ki te honohono i te Tiriti o Waitangi kia waiho ma te Karauna anake e hoko a matou whenua, kia homai ai he toru kapa mo te eka. E tino whakahe ana ahau kia hoko a te Maori takitahi ki te Pakeha, erangi me tuku atu ki nga Komiti Maori hei whakahaere i te whenua, kia rite ai te hiahia o te nuinga. E pai ana ano kia hoko whenua te Karauna. Otiia kaua e hoko i te hea o te tangata takitahi. A me ata whakarite hoki te paanga o ia tangata ki te whenua, te iti te nui ranei kia puta tika ki aia tona hea o te moni reti, moni hoko ranei. Ko nga rarangi e whakapaia ana e au, e whakakinongia ana e etahi Mema,—e ki ana ratou, tera e pa he mate ki te iwi Maori. E whakapai ana ahau ki nga kupu a Te Wekipire e whaki marama mai ana i nga mea he e kitea ana e ia i roto i tenei Pire, me tana ki hoki ko te mea pai me hoki atu ki te ahua o mua, ara ma te Karauna anake e hoko nga whenua Maori kei tupu he raruraru. Otiia ki toku mohio e kore e ora te iwi mehemea ka hoki atu ki taua ture tawhito. E whakamana ana tenei Pire ite hiahia a nga Maori, e tuku ana te mana ki te Komihana kia whakaotia paitia nga mahi i runga i ta te Komiti tohutohu. E mea ana etahi tangata ma nga Maori e whakatu te Komihana. Kaore au e pai ki tena, engari ma te Kawanatanga ano. Mehemea ka waiho ma te Maori e whakarite te Komihana a kite mahi he taua tangata ki te tahae i nga moni, me pewhea e hoki mai ai te moni kua ngaro ia ia. Koia au i mahara ai, me waiho ma te Kawanatanga ia e whakatu. Tenei tetahi whakahe a etahi tangata, ara mehemea ka retia te whenua ki. tetahi tangata rawakore, kua kore e kaha ki te utu i te moni reti, ma wai e utu te moni e hapa ana. Heoi ra mo tena, ki te kitea kua kore te tangata e utu i nga moni reti, e whai ture ana ki te hamene iaia ki te muru i ona taonga, a ki te kore e rite, e whai mana ana te Komihana ki te pana iaia. Ko etahi Mema e whakakino ana i tenei Pire mo te nui rawa o nga mana e hoatu ana ki te Komihana. Ki toku mohio he kaimahi taua tangata na nga Maori, he whakamana kau tana i o ratou na hiahia. A mehemea ka takahia e ia a ratou whakaaro ka taea te whiu taua Apiha. E whai mana ana hoki te iwi nona te whenua ki te turaki i te Komiti mehemea ka hiahia te nuinga ki te pera. Ko etahi Mema e amu amu ana mo te nui o nga mana e hoatu ana ki te Kawanatanga, e mea ana me hoatu te mana katoa ki nga Maori. Mehemea ka peneitia tera e ahei nga Pakeha ki te whakawai i nga Komiti me nga Maori a ka he noa iho. E ki ana ahau, e whakamana ana tenei Pire i etahi o nga tekiona o te Tiriti o Waitangi. E whakapumau ana ki nga Maori me nga rangatira, a ratou mana me a ratou paanga ki te whenua a ko te Kuini to ratou kai awhina. Koia tonu nei te ritenga o tenei Pire, ara he whakapumau ki nga Maori a ratou whenua. Heoi ta te Kawanatanga ko te whakamana i nga hiahia a nga Maori. A ka mana hoki te Tiriti o Waitangi inahoki ka araia te hoko takitahi a nga tangata ki te Pakeha. Ki toku mohio e whakawaia ana etahi Mema i runga i nga korero he a etahi. He nui rawa nga whakahaerenga o tenei Pire me te tini noa atu o nga huihui Maori i kite nei ahau e rapu tikanga ana mo tenei mea. A kua rite te hiahia a nga Maori, kua tapoko ki roto. Mehemea kaore e paahitia i tenei tau, tae atu ki tera tau, heoi kua pau te nui nga o nga one one a te Maori, kaore kau he toenga. Ko te wairua anake e mahue kaore he take e paahi ai mehemea ka waiho mo tenei tau e haere ake nei. E marama ana te tohu tohu mai a to matou Tiamana. E ki ana ia tera e roa te mahi whakahaere, e kore e hohoro te pooti i nga tini Komiti inahoki he page 16 tokomaha rawa poraka whenua a ka tu he Komiti mo ia poraka, mo ia poraka. Kaore aku maharahara mo taua tatari roa heoi toku wehi kei kore e paahitia te Pire nei kei pau haere nga whenua a te iwi Maori. He pai ki au te mahi roa te whakahaere roa i nga whenua a te Maori, he mohio noku tera e puta he painga mo ratou. Tera hoki tetahi whakatauki a o matou tupuna e penei ana ara me mate au, me mate i runga i te whenua. Kei te puhaehae pea etahi mema kei oti tenei Pire e te Minita Maori, kei waiho hei ingoa nui mona; kei kiia a muri ake nei. Na te Paranihi i ora ai te iwi Maori. Kua mano noatu nga pitihana tono whakawa tuarua kua tukua mai ki te Paremete me nga pitihana whakahe ki te Ture reiti whenua Maori kore rawa kia tukua he ora mo te inoi a nga kaipitihana. E kore e mahia kaikatia tenei ture ki runga ki nga whenua Maori erangi ka whakahaerea paitia. Ka araia i te tuatahi te hoko takitahi a nga Maori ki te Pakeha. Ka tukua te mana ki nga Maori ki te whakaatu i ta ratou i pai ai i te reti te hoko te pupuri ranei. Mehemea ka whakahe te tangata ka taea te unu tona whenua kia kaua e whakahaerea i raro i tenei ture. Ki toku mohio me tapa te ingoa o tenei Pire "He Pire Hei Arai ia Hatana kia kaua e raweke i nga whenua Maori," ara ko tona tikanga he arai i nga hoko he a te pakeha tae noa ki te Karauna. E hara i te mea e ki penei ana ahau e he katoa ana nga hoko engari ko etahi anake. E hara i te mea e ki penei ana ahau kaore he i roto i tenei Pire engari tera ano nga wahi e hapa ana otiia ka taea ano te whakatikatika inahoki e whakatikaia ano nga Pire katoa e pahitia ana e te Paremete. Mo runga mo te korero a te Mema mo Peiwhairangi i ki taua tangata ka awhinatia matou e ia otira kaore kau ana whakaaro kia matou. Ki toku mohio mehemea ka putu te kupu pera a te tangata kaua ia e hoki whakamuri. E whakawhetai ana ahau ki era Mema i tahuri ki te tautoko ia matou. Kaua nga Mema pakeha e whakahe ki tenei Pire i te mea kaore e pa ki nga whenua Pakeha engari he Pire tenei hei tiaki i o matou whenua kei pau i te niho taniwha e horomi nei i te oneone a te Maori. Mehemea ka paahitia e tenei whare tetahi ture hei arai i nga hoko whenua katoa katahi au ka whakaae kia whakakorea tenei. Akuanei kaore koutou e pai ki tena na reira e mea ana ahau me hohoro te whakamatau i tenei kia mau ai o matou whenua i Waikato i Taupo puta noa. Kotahi te rarangi ahua he i roto i tenei Pire ara ko te 18, otira na oku kupu whakauru i pai ai. E kore au e whakapono a etahi Mema tera e pa he mate nui ki te iwi Maori i raro i tenei Pire. Taihoa ka kite ratou he pai atu i nga ture katoa e mau nei. Toku tino hiahia kia whaiture tenei Pire ahakoa paahi inaianei e kore e whaimana wawe erangi kia ono marama ki muri ka timata tona mana, a ka whaitakiwa noatu te Minita kia haere ki nga kainga Maori whakamarama haere i ona ritenga katoa.

Tame Parata.—I te wa e takoto ana tenei Pire ki te aroaro o te Komiti Maori he nui nga whaikorero me nga whakatikatika me nga whakapaihaere a nga mema Maori me nga mema Pakeha hoki. I ata rapua nuitia ia rarangi ia rarangi, he nui rawa te whakahaerenga a kaore au e mohio ki te take e tahuri ana etahi Mema o to matou Komiti ki te whakahe i tenei Pire inaianei i te mea kua puta a ratou korero kua uru a ratou rarangi i whakaaro ai ratou kia tapoko ki roto. He nui nga rarangi i patua a he nui nga mea hou i whakaurua hei whakarite i te whakaaro o te Komiti. Ko Ta Hori Kerei me te Paraihe etai o nga Mema i mahi nui ki te whakatikatika me te Ropiha hoki. A i te mea kaore ia i tae atu ki taua Komiti i etahi rangi na reira ka whakahe ai ki etahi o nga rarangi inaianei e hara ia matou tena he ua te Komiti. Mehemea ka titiro nga Mema ki te ahua o te Pire i te tukunga atu ki te Komiti me tenei kua whakahokia mai i reira ka kite ratou he nui noatu nga whakatikanga. E rua pea nga take e whakahengia ana ko te Komihana tetahi me nga Komiti. Tetahi kua kore e ahei nga Pakeha ki te hoko i nga hea takitahi o te Maori inaianei. A kei te whakahe ano ratou i te mana hoko kua. tukua ki te Karauna. Ki toku mahara kaore he take e whakahe ai ratou otira ko te hiahia a etahi Mema he turaki page 17 rawa atu i tenei Pire. Ka korero ahau inaiauei i te ritenga mo nga Komiti ki toku mohio ka tahuiri to iwi ratou te whenua ki te whiriwhiri i nga tino tangata matau i nga tangata anake kua kitea e ratou to pono me te tika hei Komiti whakahaere mo a rotou na whenua. He rite tonu tenei tikanga ki nga mahi Pakeha e pooti nei a ratou Poari me nga Kaunihera me nga ropu whakahaere i o ratou takiwa. Ko tenei ritenga tonu te kaupapa o tenei Pire. Na mo runga mo nga whakahe ki te Komihana. Me waiho ma te Kawanatanga e whakatu taua apiha. E kore te Kawanatanga e porangi ki te whakawhiwhi tenei mahi nui ki tetahi tangata kuare. Engari ka whiriwhiria e ratou e tangata matau rawra hei whakahaere i nga ruri me nga reti me nga hoko tae noa ki nga wehewehenga me era atu whakahaerenga o te whenua. Mehemea ka mahi he nga Komihana, ka takahi i te ture ka whiu a ia. E kore ia e mahi kino kei tangohia tona mahi kei whakamametia ia e te ture. Ko nga tangata e whakahe kau noa iho ana ki tenei Pire, kaore i te mahi marama, erangi mehemea e haere ana ta ratou whakahe ki ia rarangi katahi ka tika. E mea ana hoki etahi ka waiho ma te Karauna anake e hoko nga whenua, tera e iti rawa te utu, otira, kua tuturu tenei ritenga. Ka whaketetia nga whenua Maori i raro i nga Poari whenua a ma te hunga nona te utu i rahi ake e tango ai te whenua e retia e hokoa ranei. E ki ana te mema mo Nepia ara a Te Omana, mehemea ka pahitia tenei Pire e kore a Wi Pere e hoki mai hei Mema mo te taha Maori i runga i te whakakino a tona iwi ki tenei pire ana kite ratou i te he. Mehemea ka tu a te Omana hei Minita tera e taumaha iaia nga pikaunga a te iwi Maori, e ai taku whakarongo ki ona whai korero. Koia pea te tikanga o ana kupu e whakapuakina nei e ia. Taku kupu mo nga mema e ki nei ratou he aroha ta ratou ki te iwi Maori, he aroha kau i roto i o ratou kupu anake, kaore kau he aroha kei o ratou ngakau, e hara i te tino aroha pono, inahoki kaore ratou i tahuri ki te turaki i te ture hou whakarite reiti. i homai e te Pokuru i enei rangi kua taha ake nei. I maranga ranei etahi o ratou ki te whakahe ki taua ture kino? Kore rawa atu. Engari ko to ratou tino mahara he whakataimaha rawa nga ture kia utu tuarua nga Maori i nga reiti. He tohu aroha ranei tenei? Mehhmea ka titiro ki nga pootitanga o roto o te Paremete nei, ko reira tino mohiotia ai te hunga e aroha ana kia matou. Na i te wa i homai he ture ki roto ki tenei Whare hei whakaeke reiti ki nga whenua Maori, i whea Te Ropiha, to matou hoa aroha? E Te Tumuaki, I oma taua mema, kore rawa i tahuri ki te turaki i taua ture whakaeke reiti ki o matou whenua. A inaianei kua tau he reiti ki runga. E korero ana ahau mo Te Ture Reiti Whenua Maori whenua karauna hold. E tika ana, kei te whakahe ano etahi Maori ki tenei Pire. Waihoki ko nga mema o tenei Whare, e whakahe ana etahi ki nga Pire katoa e tukua mai ana ki te Paramete. Ko tewhea rawa te Pire i rite katoa ai te whakaae. Koia ahau i mohio ai, ahakoa homai he Pire tino pai rawa atu, e kore e tino papa tai rite to whakaae, ka tahuri mai ano etahi ka whakahe. Mo te whai korero a Te Roretana. He Minita ia ite wa i mau ai a Te Whiti; hea ha te take kihai ia i tuku mai he Pire pai hei tuku i te tahi wahi ora ki nga Maori o tenei motu tae atu hoki ki te Waipounamu? E hoa tera atu te nuinga o aku mahara me aku mohio a me oku korero. e kore e taea e to whakapuaki inaianei i te mea kua po rawa.