Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1886-1890

Niu Tireni. Nga Korero Paramete — Whare O Runga, Tau1886. — Nga whai Korero a nga Mema Maori

page 1

Niu Tireni. Nga Korero Paramete
Whare O Runga, Tau
1886.
Nga whai Korero a nga Mema Maori.

Taite, te 13 o Mei, 1886.

TeHuinga Tuatoru o te Paremete Tuaiwa o Niu Tireni i whakatuwhera tia e te Kawana i tenei ra, pai ana ia ki te whakapuaki i enei kupu.

Whai Korero.

E nga Rangatira o te Runanga whakatakoto Ture,me nga Rangatira o te Runanga Nui,—

E koa ana ahau i te mea kua Kite wawe nei au ia koutou e noho huihui ana i te Paremete.

Ko tenei tau e haere nei ka maharatia nuitia puta noa nga takiwa katoa o te Kingitanga o Ingarani notemea hoki ko te tau tenei e tae ai ki te rima tekau nga tau o te Kuinitanga o to tatou Kuini Atawhai. E mohio ake ana ahau ka hiahia koutou Kia mohiotia mai e rite ana ano ta koutou whakapai me ta era atu pononga o te Kuini i nga takiwa o te ao mo nga oranga kua puta mai nei i roto i tona takiwa roa e tu nei ia hei Kuini mo tatou. Ka tonoa koutou kia rapu i tetahi huarahi pai hei whakaaturanga atu i te nui o te aroha o nga iwi o Niu Tireni ki to tatou Kuini, me to ratou aroha me to ratou piri pono ki te Karauna, me to ratou ngakau koa mo tenei kua tupono nei ratou ki tenei Kingitanga ngawari nei ona tikanga whakahaere, me to ratou hiahia kia tino whakapumautia te whakakotahitanga o nga takiwa katoa o tenei tino Kingitanga nui o to tatau Kuini.

E tino pai rawa ana i tenei tau kia ahei au ki te whaki atu i te whakaaro o aku Minita, ka tahi rawa ka tino whakahoahoa te noho tahi o nga Pakeha me nga Maori e noho ana i raro i te maru e te Kuini.

E tahuri ana nga Maori ki te whaiwhakaaro mo nga mahi whakanohonoho tangata, e ngakaunui ana hoki ki te hapai i nga ture o te koroni. E kitea ana tenei ngakau pai inahoki to ratou hiahia kia whakaputaina he Karauna karaati mo nga takiwa whenua nui i tera takiwa ka haerengia nei e te Tino Reriwe Whakararo, me to ratou pai hoki ki te tuku whenua ki te Kawanatanga i te taha o taua raina reriwe hei whakanohonohonga kainga. Ki te mahara o aku [unclear damage: K]-tohutohu e haere pai ana nga hoko i aua whenua i runga ano hoki i te ngakau tupato kia waiho ano etahi o aua whenua ki nga Maori mo ratou ake hei oranga mo ratou. Ka tonoa ano koutou kia whakatikaia e koutou nga ture whakahaere i nga hoko whenua Maori i runga i nga huarahi e kitea ana e aku Kai-tohutohu he mea tika e puta ai he ora ki te iwi Maori e hohoro ai hoki te whakanohonoho i te whenua.

I mahia teretia ano nga mahi nunui ara nga mea i taea i runga i nga mana whakahaere i tukua nei ki te Kawanatanga. Ka tukua atu kia koutou kia whakaarohia e koutou etahi mea hei mahinga ara hei whakaoti haere i etahi reriwe me etahi atu mahi nunui i runga ano i nga tikanga e taea i tenei ahua o te koroni, me nga huarahi e puta ai he oranga e kore ai e pau nui te moni.

Kei te pangia ano te Koroni o Niu Tireni e te mate e whakangoikore nei i nga takiwa katoa o te ao, engari kaore i tino rite te mate o tenei koroni i te maha o ona huarahi whakaora. Ki te whakaaro o aku Kai-tohutuhu e hara tenei mate i te mea hei whakangoikore i te iwi, engari me waiho hei page 2 whakakaha, mehemea hoki ka whakahaerea nga reriwe ka whakatuwheratia ano hoki nga whenua hei paamu, tera e haere mai nga kaimahi paamu o era atu whenua ki tenei koroni, ma tera e tupu haere ai ano te ora.

I taku whakaaturanga atu kia koutou i te manaaki nui o to tatou Kuini ki nga Koroni me Inia i tana painga ki te whakatuwhera i te Whare Matakitaki taonga, me te aroha o nga Koroni me Inia ki te Pirinihi o Weira mo tona kaha ki te mahi tautoko i taua Whare Matakitaki, e koa ana ahau i te mea kua kaha te whakahaere a aku Minita kia kitea paitia ai nga mea katoa o tenei koroni i roto i taua whare.

E nga Rangatira o te Runanga Nui,—

Ka tukua kia koutou aianei nga pukapuka o nga moni e pau i roto i tenei tau. E whakaaro nui ana oku Kaitohutohu ki te tiaki pai i nga moni o te koroni kia ora ai; heoi nga mea e whakapoua ko nga moni e tika ana i runga i nga mahi o enei mo Kei te takoto pai te whakahaere mo nga moni o te koroni, a pai ana te mahi whakahaere i nga moni i nama i te tuatahi. Kua whakaturia ano te Meera ki Amerika- Kaore i nuku atu te utu i ko atu o te mea i whakaaetia e koutou.

He pai rawa hoki tenei ite mea kua riro taua mahi i tetahi Kamupene o Niu Tireni ake mo raua ko tetahi kamupene mana, whai tima, o te Marikena. A he tino pai hoki te urunga tahi— tanga o te Kawanatanga o Niu Hauta Wera me te Kawanatanga o Amerika ki te tautoko i taua mahi kawe meera.

E nga Rangatika o te Runanga Whakatakoto Ture me nga Rangatira o te Runanga Nui,—

Ahakoa e whakaaro ana koutou ki nga mea e pai ana kia whakahaerea e te koroni, e tika ana kia anga te titiro ki nga mahi e whakahaerea ana mo te whakanohonoho whenua e nga ropu takiwa. Koia ka whakatakotoria ki o koutou aroaro he pire whakahaere moni mo nga ropu takiwa me te whakanui hoki i nga mana e tukua ana kia ratou kia kaha ai ta ratou whakahaere i o ratou nei ritenga.

E titiro pai ana oku Kai-tohutohu ki ki te whakaaro nui mo te whakahaere i nga whai rawa o tenei koroni ara te mahi ika me nga ngaherehere. He taonga nui rawa tenei kia whakakaha kia awhina kia kimihia nga tini rawa o Niu Tireni. Koia oku Kai-tohutohu i mahara nui ai ki tetahi whakahaere e kaha haere ai enei mea ara nga taonga o ia takiwa kia meatia kia whiwhi ai nga tangata o aua takiwa ki te oranga.

Tetahi kia whakanohoia te whenua i raro i etahi ture ngawari.

Tetahi me mahi nga reriwe hei whakapuare i nga whenua e taea ai te whakanohonoho me te whakatupu painga mo te koroni.

Tetahi kia whakamana nga ropu takiwa kia ahei ai ratou ki te whakatuwhera whera huarahi me era atu mahi pai.

Tetahi he tuku tikanga ngawari ki te hunga keri koura aha ranei; me te whakatupu i nga ritenga pai e kotahi ai te iwi Maori. E whakaaro ana aku Kai-tohutohu ko te tikanga i whakaarohia ai mo te hanga i te reriwe i waenga nui o te motu i raro i te mana i whakaputaina e te Paremete he mea hei haringa mo te katoa, tera ano ia etahi take iti nei ka tukua atu kia whakamana e te Paremete.

Kua hono tonu te titiro o aku Minita ki etahi take e pa ana ki nga Moutere o te Tonga a i te mea e mohiotia ana te nui i aua mea ki Niu Tireni kihai ratou i wareware ki te mana i whakataua kia ratou e te Paremete ka tukua atu kia koutou etahi pukapuka mo runga i aua mea.

Ka tukua kia koutou he Pire hei whakatopu i nga ture mo nga hara, me nga ropu takiwa, nga waranatia me nga mahi keri koura aha ranei me te mahi tuku pokai tonga aha ranei ki roto ki nga meera me tetahi pire hei whakatikatika i te ture Tuku Oranga ki nga Hohipera me era atu mea hoki.

Ka tukua atu e ahau kia koutou nga mahi katoa e homai ana ki o koutou aroaro a ka inoi ahau kia tau te atawhai o te Atua i runga i o koutou nei mahi kia puta hoki he painga mo te koroni.

Turei, te 8 o Hune, 1886.
Take Rahui Maori.

H. K. TAIAROA.—E te Tumuaki ko etahi wahi o tenei Pire kei te marama.

page 3

Na mo runga mo nga rahui a Makereweti, ki taku mohio kua mahia he rahui e etahi Komihana, a kaore ano kia whakaputaina nga karaati, na ki taku. mahara koia na te take i tukua mai. ai tenei Pire kia taea ai e te Kawanatanga te whakaputa nga Karauna karaati. Mo runga hoki mo te rahui i Wairarapa, i whakaturia he Komihana hei whakarite i aua whakataunga, e mea ana tenei kia whakaputaina nga Karauna karaati mo aua wahi. Na mo runga hoki mo nga rahui i Rangitikei me te tai hauauru o te Waipounamu, i whakaturia a Te Ianga hei Komihana whiriwhiri i te tau 1879, whakataua ana i reira nga take o ia tangata, engari kaore he mana i te Kawana hei whakaputa i nga Karauna karaati ki ia Maori ki ia Maori. Ko nga Maori i te tatari tonu ki taua whakataunga me nga Karauna karaati. Na mo runga mo te rahui i Kaiapoi, kua puta nga Karauna karaati, i raro i te mana o te Komihana. Ko Takuta Pura te Komihana. Ko etahi wahi o aua rahui i kotikotia e nga Maori kia hawhe eka mo ratou ake, i raro ano i te whakahaere a Te Make, e mea ana inaianei kia whakamana aua wehewehenga. Ki taku mahara he mea tika rawa kia whakaputaina aua Karauna karaati, notemea kua tae ki te rua tekau tau mai i te whakataunga a nga Komihana. Ka tautoko au i nga wahi katoa o tenei Pire.

Wenerei, te 9 o Hune, 1886.
Tawhiao.

I runga i te motini a TAIAROA i whakahaua, Kia Whakatakotoria ki te tepu o te Kaunihera nga kape o nga pukapuka i tuhia i waenganui i a Rore Tapere, i a Tawhiao me te Kawanatanga o Niu Tireni, i te tau 1884 mai ki naianei.

Taite, te 10 o Hune, 1886.
Rahui Maori Tai Hauauru (O Te Waipounamu).

I runga i te motini a TAIAROA i whakaaetia, Kia whakamaoritia kia taia hoki ki te reo Maori te ripoata a nga Komihana i whakaritea hei whiriwhiri i nga rahui Maori i Arahura, Mawhera, Whakatu, me Motueka.

Wenerei, te 16 o Hune, 1886.
Komiti Maori.

H. K. Taiaroa.—E whakapai atu ana ahau ki a Te Matara mo tana tukunga mai i tenei motini, engari ki taku mohio e kore e tika tana motini kia kaua tona ingoa i taua Komiti. Kei te mohio katoa ano koutou he tangata tika rawa a Matara mo taua Komiti, no reira au ka mahara me mau tonu ia i roto i taua Komiti. E kore au e whakaae kia unuhia tona ingoa i taua Komiti kia watea ai moku, engari mehemea ka waiho ano tona ingoa ka apiti atu ai toku ka nui taku pai mo tera.

Taite, te 24 o Hune, 1886.
Pire Take Tika O Nga Maori.

H. K. Taiaroa.—E te Tumuaki ka whaikupu atu ahau mo runga mo te whaikorero a Rata Porena mo runga mo, tenei Pire Take Tika. E kore au e whai i nga rarangi o te Pire, engari me korero ke au i nga mea e puta mai ana i waho. I te taenga ake o te Minita mo te taha Maori ki Te Waipounamu i tera Maehe i Aperira ranei i tae atu nga Maori ki a ia ki te tono atu kia wehewehea o ratou take ki te whenua. I tono penei atu ratou notemea hoki ko nga whenua o Te Waipounamu he rahui he mea whakaputa i raro i te Ture o te tau 1865. Kei te mohio nga Maori o tera motu ki te ture, i mohio ano ratou ki nga tikanga i rahuitia ai aua whenua, i mohio ano hoki ratou na nga tikanga o te Ture o te tau 1865 i mahue ai te nuinga o nga Maori ki waho o nga Karauna karaati. E kore au e whakaroa i te Kaunihera, engari ka tapahia e au aku korero kia poto, ka ki atu mo runga i te tono a nga Maori i mahia mai e te Minita mo e taha Maori te Pire huaina ana he Pire Tika mo nga Rahui o te Waipounamu, tukua ana e ia ki tera Whare o te Paremete. Tukua atu ana taua Pire ki te Komiti mo nga mea Maori, no te taenga atu ki to Komiti mo nga mea Maori ka kite iho etahi tera pea e taea te mahi kia pa ai hoki ki nga whenua Maori o tenei Motu. Me whakamarama atu ano e au ki to Kaunihera kahore ano kia hokona tetahi taha o nga rahui o te Waipounamu, engari Kei te retia etahi. No reira au ka ahua whaka-page 4pono ki nga kupu a Rata Porena e mea nei tera e pa he mate mo runga mo nga whenua kua hokona nei etahi wahi. E hiahia ana hoki au kia whakahokia ano te ingoa o tenei Pire ki te ignoa ano o te tuatahi, kia pa atu ana tikanga ki te Waipounamu anake. Me whakaatu ano e au ki te Kaunihera i raro i te Ture Kooti Whenua Maori 1882 kaore e whaimana ana te Kooti ki te whakawa i nga whenua i te Waipounamu, no reira ka tono nga Maori ki te Minita mo te taha Maori kia whakaritea he tikanga e taea ai te wehewehe o ratou whenua kia mohiotia ai te whenua a ia tangata a ia tangata. E hiahia ana hoki nga tangata o roto o nga karaati kia tukua mai etahi o aua whenua ki raro ki te mana o tenei Pire. I te wa e tu ana ahau hei mema mo tera Whare i whaikupu ano au kia wehewehea aua whenua, i tae mai ano hoki nga pitihana tono a taku iwi kia wehewehea aua whenua. E mahara ana hoki au pera ano me te kupu i roto i te Komiti—engari kaore i ata oti—kia ata tuhia he rarangi ingoa o nga rahui kia tau mai ki raro i tenei Ture. Ki taku mahara ko te Rahui i Kaiapoi 500 eka, haunga ia nga wahi kua karaatitia; me te Rahui i Rapaki e whitu tekau ma tahi ingoa kei roto, he mea kite ratou na te Kooti Whenua Maori; me te Rahui i Koukouarata e rima tekau ma waru nga tangata, engari kotahi tekau ano nga ingoa i tukua ki roto ki te karaati, ko etahi i mahue katoa ki waho; na ki te kore e mahia e tatou tetahi Ture, ka waiho ano ko aua tahi tekau ra ma ratou te whenua, ko etahi atu o nga tangata e whai ra o ratou ingoa kahore noaiho he whenua mo ratou. Na i Opukutahi i Akaroa, kotahi tekau ma iwa nga ingoa i tukua atu, engari e ono anake nga ingoa i tuhia ki te karaati e te Rehita: hoatu ana taua whenua ma nga tangata e ono me o ratou uri; noho mate mai ana etahi. Ka taea e au te whakaatu he rarangi ingoa i te Waipounamu tae noa ki Otakou, mehemea ra e hiahia ana te Whare kia panuitia atu e au. Ko etahi o nga tangata o roto ano o nga karaati o aua rahui kei te hiahia kia tukua aua whenua ki raro i te mana o tenei Ture. Ki taku mahara i runga i enei take ko te mea tika pea me motini e au kia, Tukua atu ano Te Pire Take Tika ki te Komiti Mo Nga Mea Maori kia whiriwhiria ano ona tikanga.

Turei, te 13 o Hurae, 1886.
Pire Whakahaere Whenua
Maori.

H. K. Taiaroa.—E te Tumaki he mea nui tenei ki taku mahara kua tukua mai nei e te Kawanatanga tetahi Pire penei ki te Kaunihera, me ki atu ano au ki te Kaunihera me ata whakaaro tenei mea e ratou. E mohio ana ano au e kore e whakaaetia reretia e te Kaunihera engari ka ata rapua ano ona tikanga. No tenei rangi ano i kite ai au i nga menemana ka whakaurua nei ki te Pire, no reira au ka tono atu ki te Hekeretari o te koroni kia tukua atu e ia te Pire ki te Komiti mo nga mea Maori. E mea ana au kaua te Kawanatanga e wehi ki te tuku atu i te Pire kia tae atu ano hoki nga pitihana kua tukua mai nei e te iwi Maori, kia taea ai te korero tahi ahua pitihana me te pire. Mehemea ka paahitia tenei Pire e tatou i tenei ra i te mea kaore ano kia whakaarohia aua pitihana a nga Maori, tera ratou e whakapae kia tatou i mahia hohorotia e tatou i runga i te wehi ki aua pitihana. E kore au e korero i toku whakaaro mo te Pire inaianei engari ka tatari au kia kite au i nga pitihana kia rongo au i nga whaikorero a nga kaikorero kia ata marama ai te whakaaro i te mea hei mahinga ma tatou. E ki ana hoki a Hoani "kihai ahau i pai ki te pepa me te mangumangu engari e mea ana ahau tera ahau e haere atu ki a koutou a ka korero atu he mangai he mangai." No reira au ka tono ki te Kawanatanga kia tukua atu tenei Pire ki te Komiti mo nga mea Maori.

Wenerei, te 4 o Akuhata, 1886.
Reiti Whenua Maori.

H. K. TAIAROA.—Ka tuku atu au i te motini e mau nei ki toku ingoa ara kia tukua he rarangi o nga whenua Maori me nga reiti e pa ana ki nga whenua. E motini ana au i tenei notemea e hiahia ana nga, Maori kia mohio ratou e whia nga utu mo te whenua o ia tangata o ia tangata.