Pire Whakahaere Tuku Whenua Maori.

Wi Pere.—Kaua nga Mema e hoha ki te roa o aku korero i te mea he take nui tenei mo te taha Maori. Me matua titiro te whare ki te "Ture Komiti Maori, 1883," kore rawa he mana i tukua ki nga Maori i raro i taua Ture. Ki toku whakaaro i hanga taua Ture he whakaahua reka hei patipati i nga Maori,, kore rawa he katikatikanga mo ratou na reira kihai i puta he painga. Mehemea i hoatu he mana kia ahei te page 19Tiamana ki te hamene tangata tera e whai-mahi ratou. Na inaianei e ki ana etahi tangata he iwi mangere te Maori, te whakaaro he kore mana ano i kore ai nga Maori e mahi i raro i taua Ture. Me korero ahau mo te Ture Reiti. E whakahe ana nga Maori ki tenei i te puta mai he tika i runga i te takoto kau o a ratou whenua, a keihea he moni e ahei ai ta ratou utu i nga reiti. Ahakoa ki mai tetahi mema maha noatu nga tau e reititia ana te whenua katahi ka pau, kowai ka tohu tena pea e whakataumahatia nga reiti i nga tau e haere ake nei. Ahakoa kotahi kapa inaianei e kore pea e roa ka rua ka wha ranei kapa. Kei te pai ano ahau kia reititia nga whenua mehemea e whakamahia ana, mehemea e puta mai ana he tino painga ki nga Maori, pena me nga whenua Pakeha. Ka korero ahau inaianei mo runga mo "Te Ture Pane Kuini, ko nga Maori Anake kei te utu i tenei takoha ana retia hokoa ranei a ratou whenua. Ahakoa kiia ko te Pakeha kei te utu i tenei, e mohio ana ahau ka pa te taumaha ki nga Maori, i te mea ka whakaitia nga moni reti hoko hoki. Tetahi ritenga he ko te utunga toputanga, e whakahe ana au ki tenei. I paahitia e tenei whare tetahi Ture mo nga rahui o te Tai-Hauauru, e he ana nga ritenga a taua Pire, e tuku ana i nga mana katoa ki te Komihana, ka taea e ia te takahi i nga hiahia a nga Maori no ratou aua whenua, me te tuku atu i nga whenua i runga i te utu iti. Ka korero atu ahau inaianei mo te Ture i uru nei kia kotahi tekau anake e uru ki roto ki te Karauna Karaati, hoatu ana e tenei whare te whenua a te rua rau toru rau ranei ki nga tangata kotahi tekau kaore i uru he kupu tiaki, hokona ana te whenua e taua hunga, a he nui rawa te mamae i pa ki nga Maori i raro i tenei Ture, me te mea i hanga ai kia hohoro ai te riro i nga Pakeha. Ka korero ahau inaianei mo te "Ture Whenua Maori, 1667," i uru nei he tekau tangata ki te Karaati, me te tokomaha hoki ki tua o te Karaati, Otiia na te mea kihai i homai he tikanga kaitiaki ki runga kia ratou, ka pau tonu nga moni reti i te hunga kotahi te kau, ki hai i mahara ki te nuinga. He nui rawa te raru o nga Maori i raro i tenei ture. Na mo runga mo nga Tiota Tenata, me kii penei he ture tena hei tango i te whenua o te tangata inahoki ki te matemate nga tiota tenata katoa, ka riro taua whenua ki te karauna. Ka korero ahau inaianei mo te "Ture Whenua Maori, 1873." Heoi te pai i puta mai ki nga Maori i raro i tena, ko te whaka urunga o a ratou ingoa katoa ki nga Whamaharatanga Take. Erangi ko te raruraru tenei kaore i mohiotia te wahi a ia tangata a ia tangata. No reira kaore ratou e kaha ki te whakapai i tona wahi i tona wahi. Ahakoa puku mahi te tangata kotahi ki te whakapai i tona wahi, tera tetahi hei whakararuaru iaia. Whakatupu hipi ana etahi whakatupu kuri ana etahi hei kai i nga hipi a te hunga whakaaro nui. Mahi taiepa ana tetahi ka kawea mai nga kararehe a tetahi ki roto ki tona taiepa. A na enei tini mea ka pakanga nga Maori kia ratou, no te hoha tanga o etahi ka whakatika ka hoko io ratou nei hea. Na mo te "Ture Wehewehe Whenua Maori," kaore i te tino tika te mahi a nga Tiati i raro i tenei Ture. Kaore ratou e rapu nui kowai te hunga tika ki te whenua. Kaore e ata riro te piihi tuturu a ia tangata ki aia. Tera pea kua riro kotahi hea ki tetahi Pake kua wakaturia e ia he whare ki runga, a kei te wa e rohe rohea ai te poraka, hoatu tonu e nga Tiati te whenua e turia ra e te whare ki te Pakeha. Na mo te Rerewe ki Akarana. I tae ano ahau ki Waikato i te haerenga o te mema mo Waitotara (Te Paraihe) ki te tono kia whakaaetia e Wahanui te Rerewe kia mahia. Ka tono a Wahanui kia haere nga kai ruri ki te kimi i te huarahi pai, tika. Otiia i penei a Wahanui me matua paahi he Ture pai katahi ka tika kia mahia te rerewe ko te tau tena i tae mai a Wahanui ki te aroaro o tenei Whare. Kua rongo ahau inaianei kua hoatu e ia tetahi whenua mo te Rerewe me nga teihana hoki. He tohu pai ra teuei. Otira e pouri ana ahau ite mahi amu amu a etahi mema kei waimarie nga Maori i runga i te hanganga o taua rerewe ite mea kua unga atu pea he hoia mehemea i katia e nga Maori page 20taua rerewe. E mohio ana ahau i te mea ka paahitia he ture pai tera e tino whakaaro rangatira nga Maori, inahoki i te mea ka whiwhi nga Maori i te Karaura Karaati mo tona whenua ka tere tonu to hoko atu ki te Pakeha. A ki te whakaaetia te mana o Wakanui, tera ia o mahi i te rangatira taua mahimehemea ka taunutia a Wahanui ratou ko ona hoa tera o hohou ratou ki te ki penoi "Kati ra, mauria atu to rerewe kua kore matou e tuku atu he whenua. Mehemea e wehi ana koutou kei whiwhi nga Maori, kaua ra e komai ta koutou reriwe." Ki toku whakaaro e kore e oti wawe taua mea. Titiro ki te roa o nga tau e mahi ana te reriwe o Peneke nei ahu atu ki Nepia, kaore ano kia oti noa. Engari mehemea ka homai he Pire pai hei whakahaere i nga whenua, ka oti noa atu nga whenua katoa ko te rerewe e kore e mutu wawe. Na mo te korero a etahi Mema mo nga Komiti Maori. Me penei toku kupu e tino hia hia ana ratou kia tu he Komiti mo ratou i te mea te huarahi tena i kaha ai te Pakeha ki te rapu i te tika. Titiro ki nga kamupane nga tangata mahi tima hoko whenua aha ranei, me nga tangata mahi waro, koura, he Komiti katoa o a ratou, me tatou hoki nga Mema o tenei Whare, kei te tu tonu a tatou Komiti mo a tatou nei mahi. A koina te mahi i kake ai te Pakeha, i whiwhi ai ki te matauranga. E mohio ana ahau ki te kore e homai he Komiti hei whakahaere ia matou, tera e pau katoa o a matou whenua, kore e toe he eka kotahi. Kua korero mai tetahi Mema kia roherohea nga hea o ia tangata o ia tangata. Ka patai ahau, mawai e utu te ruritanga? Mehemea ka peratia nga whenua katoa a Wahanui, ka pau te rua mano o roto o ia wha mano mo te ruri. Ka waiho ma nga Maori e utu te ruri rohe potae, me te kooti tanga, muri iho ko te roherohenga. He taumaha rawa enei mea i te mea kei te takoto mahi kore pea te whenua. E kii ana ahau me ata whakakaere tenei mea, me waiho tonu kei te hiahia o te tangata kia rohea tona hea. A ko nga Maori e pai ana kia takoto topu a ratou hea ma ta ratou Komiti e whakahaere, e pai ana ma taua Komiti e reti, hoko ranei i runga i ta ratou i whakaaro ia. I raro i te ture e mau nei, e whaia haere tia ana nga Maori, e whakawaia ana kia hokoa a ratou whenua haunga etahi, ko ratou ano kei te hoko marire. He mea pai rawa mehemea ka whakaturia he Komihana hei rapu rapu i nga aitua me nga raruraru kua utonga tia nei ki runga ki nga Maori i enei tau kua hori ake nei. Ko tetahi o nga rarangi o tenei Pire e whakamana ana i nga whakahaere mo etahi whenua kaore i oti i mua. Akuane pea he mea he etai a aua whakahaere ka whakamana nei. Kua uru ano he rarangi penei ki roto ki te "Pire Whakatopu Ture Whenna Maori," ara he whakamana i nga mea hapa me nga he o mua e he ana tenei ki toku mohio, me waiho ma nga Komihana e ata ui ui. A ko nga tangata e takahi ana i te Ture, kaua e awhinatia. Me pana atu tenei tikanga ki waho o tenei Pire. E tino mohio ana tera e tau he painga ki nga Maori mehemea ka whakamana a ratou Komiti. Otiia kaore au e penei me tuku te tino mana hoko reti ranei ki nga Komiti me nga Poari, erangi me matua whakaae te hunga nona te whenua e whakahaerea, kia rite rawa te whakaae ka tuku mai he pukapuka tuhi tuhi whakaatu ki te Komiti, ma te Komiti e tuku atu ki te Poari kia whakamanaia a ratou hiahia. Tera tetahi Ture i paahitia e tenei Whare ara te "Ture arai i te hoko Tahae." He ture pai tenei otiia kaore i te kino tika te whakahaere a nga Komihana, ara mo nga pukapuka C. e mea ana no te kaihoko anake taua whenua e hokoa ra, akuanei pea he nui nga pani me nga tamariki e uru ana ki roto. Tetahi mahi he a nga Komihana, kaore ratou e tino whakarite kia haere mai ki o ratou aro aro tuhi ai o ratou ingoa erangi e waiho ana kia haina nga kai hoko ki te aro aro o nga Tiei Pii he whakamana kau ta nga Komihana i ana pukapuka hoko. Ko tenei anake te mahi a nga Komihana e whakahengia ana e ahau. E tino whakawhetai ana ahau ki te Minita Maori mo tona manaakitanga ia matou me tona kaha ki te whakarite i o matou hia hia. Ahakoa whakahe etahi Maori ki tenei Pire e kore e mutu aku whakawhetai kia Te Paranihi, he kaha no toku mohio e rapu page 21ana ia ite oranga mo te iwi Maori. Otiia me whakaae ano ia kia unuhia nga ritenga kino, nga niho kokoi a taua Pire. E tono ana ahau me pare atu tenei pire ki te Komiti Maori, kia whakatikaia mei kore e oti he ture tino pai rawa kia taka te ingoa kino nei a etahi mema e karanga nei he "Pire hawhekaihe." Kaore matou e pai kia whakakorea tenei pire erangi me whakatikatika. Kauaka rawa e turakina kei hoki atu nga Maori ki te pouri ki te aue ki te teteatanga o nga niho. Mehemea ka waiho mo tera tau tera e hikitia mo etahi atu tau. I homai e au he Pire ahua rite ki tenei i tenei Paremete kua hori ake nei erangi kaore i paahitia. Kua rite noa atu te hiahia o nga Maori o toku takiwa ki te mahi Komiti, te take kua kite matou na tenei tu mahi i kake ai te Pakeha a koniei te kaupapa. Koia ahau e inoi nei, homai he taouga penei mo matou mo nga Maori, ara me whakatu he Poari he Komiti hei whakamana i nga hiahia a nga tangata. Erangi me takiri ki waho tenei ritenga ma te Kawana anake te mana hoko whenua; haunga ia nga whenua e tauria ana e nga moni o te Konui. Engari kia kotahi tonu te ture mo te Kawana me nga Pakeha, ana hiahia ki te hoko i te whenua Maori. Kauaka e hoatu he mana ke ki te Karauna. Erangi me haere tonu ta te Karauna me nga Pakeha ki nga Komiti korero ai ana pirangi ki te hoki, ki te reti. E tino whakahe ana ahau ki te rarangi o tenei Pire e mea ana kei te nuinga ote hunga whenua te tikanga mo te reti, hoko ranei. Kaore au e pai ma te ruatekau e hoko e reti ite whenua a te kotahi te kau. Erangi ma te hunga e whakaae ana ki te hoko, reti ranei, e whakahaere i a ratou hea ano, me waiho te wahi a te hunga whakaae kore kia takoto ana, kei a ratou te tikanga. Erangi kaua te tangata kotahi e hoko i te whenua. Kotahi te mea i ngaro ki tenei Pire ko te whakapuare, ko to whakamana i te tuku a te Maori kia ratou whaka Maori ano. Me whakatika tenei wahi e hapa ana. Ka panuitia e au i naianei nga pitihana me nga waea a nga Maori e whakahe ana ki enei rararangi e whakakinongia nei. E tautoko ana ia matou kia patua enei tekiona. Tenei hoki nga waea me nga reta ki oku hoa mema Maori, he amu amu ki tenei Pire.

"Ki te Tumuaki me nga mema katoa o te Whare Runanga te Koroni o Niu Tireni e noho huihui nei i Poneke— Tena koutou.

"He pitihana tenei na matou e mau iho nei o matou ingoa he inoi atu kia koutou kia kaua e paahitia te Pire Whakahaere Tuku Whenua Maori note mea e kitea ana e matou tera e taumaha te paanga o taua Pire ki runga ki te Iwi Maori me o ratou whenua. Ko nga wahi e kino ana ki ta matou titiro koia enei. Ko te whakaritenga mo te Poari hei whakahaere i nga Riihi me nga hoko o nga whenua Maori. Ko te ahua o taua Poari kaore e pai kia matou notemea ka tokorua rawa nga tangata a te Kawanatanga ka noho ki taua Poari ki te tangata kotahi a te Maori, e hara pea taua tangata i roto te whenua e whakahaerea ana e te Poari. He whakapuare tenei huarahi e ahei ai nga mahi whakahoahoa he aha oti te whakarite ai te Pire kia tokorua i roto taua Poari hei Maori, a kia kotahi ta te Kawanatanga mo nga Komiti ki ta matou whakaaro kaore rawa he mana i aua Komiti ko te Poari ke te hunga whai mana, heoi ta te Komiti he whakaatu i te kupu hoko, riihi ranei ki te Poari, i muri o tena kaore he ahuahuatanga atu o te Komiti me te iwi kainga ki runga ki tona kainga. Kaore tenei i te tika. Heaha nga tangata nona te whenua te uru ai ki nga whakahaere o to ratou ake whenua. Engari pea mehemea e peneitia ana ko te Komiti tokowhiti o roto i te poraka hai Poari, a me uru te Komihana ki roto. Katahi ka ngawari te ngakau Maori notemea ka noho tonu ia hai whakawa whenua.

"Ko te taha ki te Karauna e mea ana te Pire, tekihana 25 ka ahei noa ki te riihi whenua ahakoa tu he Komiti kaore ranei. Kaore tenei i te tika he ahaoti te kotahi ai te tu a te Kawanatanga ratou ko etahi atu tangata, ara ma te nui tonu o tana utu e riro ai te whenua. Mehemea ka araitia tetahi hunga ka waiho ko te taha Kawanatanga kia hoko noa atu, e kore e puta te utu tika o te wheaua ki te tangata page 22nona i te mea kaore he whakatete hei whakapiki i nga utu. Ko te rarangi 27 e whakamana ana te ahau o nga tamariki i nga tunga pakeke, heoi ta matou titiro mo tena. Kei waiho pea tena hei tauira mo etahi mea keatu.

"I runga i te tekihana 36 e whakaaro ana matou me kaua ena tu tikanga e pa ki nga tuku whenua a te Maori ki te Maori, no te mea hoki ki roto i enei ra kua marama haere nei te tangata Maori, tera pea kei te hiahia etahi ki te whahahaere whenua i runga i nga ritenga Pakeha, na ka riro ratou ma tenei tikanga ia e whakarararu.

"Ko nga whakahaere o nga moni e puta mai ana i roto i nga hoko me nga riihi o nga Whenua Maori e kore e kite wawe te Maori i te moni o tona whenua, note mea ka puta nga moni o te whenua ka noho ke ki roto ki te ringa o te Komihana, kia marama ano i a ia nga wawahanga o ia hea o ia hea katahi ka puta. Ki te kore e oti i nga tanagata whenua o ratou hea ka tukua ete Komihana ma te Kooti Whenua Maori e whakawa. Na ka tau noa atu e haere ana nga mahi i te tukunga o te whenua katahi pea ka puta he moni ki nga tangata nona te whenua.

"Mehemea hoki i te wa e whakawakia tuatahi tia ana te poraka e te Kooti hei reira whakarite ai i nga, hea o ia tangata o ia tangata. Katahi ka kore pea te raruraru. Ko tenei ka waiho mo muri i te tukunga o te whenua ka pera ai e kore rawa e oti, tetahi kaore e pai ki nga tangohanga moni i raro i tenei Pire.

"Heoi nga tini wahi o roto i tenei Pire ki ta matou titiro ara ki te hanganga o te Poari, he Kawanatanga te kahanga o roto, ko nga Komiti kaore e whai mana. Ko nga hoko ka puare noa atu ki te Kawanatanga, kaore ki etahi me nga whakahaerenga o nga moni e puta mai ana i runga i nga hoko me nga riihi whenua no konei ka inoi atu o koutou kai pitihana kia ata tirohia e to koutou Whare tenei kupu a matou kia kaua e paahitia tenei Pire, he tikanga nunui rawa te whakahaerenga a tenei Pire, e rereke ai i nga mea o tenei wa, no reira i mea ai matou me whai takiwa matou ki te ata whiriwhiri i tenei mea katoa, e tika ana kia whakaarohia matou no matou hoki te oneone. A i te mea e whakahaere ana tenei Pire i etahi tikanga e pa nui ana kia matou katika ano kia pau katoa tenei Paremete, tae atu ki tera Paremete hei tirohanga ma matou koianei ta matou tino tono kia whai takiwa matou ki te titiro i tenei Pire me kore e pai he ritenga mo nga iwi e rua. Ko te mea nui hoki ki ta matou titiro he penei, ma matou ranei a matou ake whakahaere hei hanga noaiho ranei matou ko ta matou kupu ma matou ano a matou ake me pera ano me te Pakeha e mana ana ki te whakahaere i ana. Tena, era oti e pehea te Pakeha, mehemea e riro ana ma te Poari Kawanatanga me tetahi Komiti mana kore e whakahaere a ratou ake whenua?

"Ka inoi tonu o koutou kai pitihana kia whai whakaaro koutou ma koutou e titiro mai, ko matou nga tangata e tino pangia e enei ture, no reira e tika ana kia manaakitia mai matou.

"Henare Matua,
"Renata Kawepo,
"Me etahi atu e 42.

"Hui atu ki nga Tiamana me nga mema o te Komiti o Haaka Pei."

Otiia te take i kaha ai ratou ki te pera he mahara, e kore pea te Minita e ngawari ki te whakarereke i nga wahi he o te Pire. Otiia mo whakaae ano ia kia wawe te mutu te manukanuka. Kei te whakahe ano nga Maori ki nga tikanga mokete a ka waiho aua mokete hei take e kore ai e oti te roherohe o te whenua, E tono ana ahau kia whahaturia he Komihana hei uiui hei rapu rapu i nga mamae me nga take raruraru katoa. Engari kaua e whakamana aua mahi he inaianei, me matua rapu ona ritenga. Kei te whakawhirinaki oku hoa Maori ki au, kei te mahi matou i etahi rarangi kia whakaurua ki tenei Pire. He nui rawa te manawapopore a nga Maori o ia takiwa kia mahia he ture pai rawa e mutu ai nga mate me nga aue me nga raruraru. A mehemea ka mauria te pire nei ki te Komiti Maori kei reira nga Pakeha matau me nga mema Maori hei whakatikatika. Kati mo te taha Kawanatanga i roto i te Poari, ko te Komihana kotahi, me Maori ona hoa, he mea whakatu e te page 23hunga nona te whenua. Te take e tino kaha nei au kia whakaarohia nui tia tenei pire, he haku haku noku ki nga mate nui kua utongatia ki runga ki nga Maori i enei tau kua hori ake nei, i raro i nga ture he i paahitia e tenei Whare. E mea ana au me mahi i te ra e whiti ana nga whakahaere katoa mo nga whenua. He aroha noku ki te iwi Maori i kaha ai taku tohe. Haunga koutou nga Pakeha, he iwi mohio, ma wai koutou e rarahu? Tena ia ko nga Maori, he kuare. Heoi a ratou taonga nui ko a ratou whenua he mea tuku iho i o ratou matua. E karanga atu ana ahau ki nga kaumatua ki nga tumuwhakarae me nga mema taitamariki o tenei Whare i whanau ki Niu Tireni kia manaakitia ahau, kia whakaaro tahi e tatou he ture pai mo matou. Tirohia te he o enei ture e pehi nei ia matou; hei te whare o nga Ponaturi te iwi Maori e noho ana e noho matapo ana i raro i nga ture e mahia nei e nga Pakeha. E rite ana ratou ki te kuri i haere ki runga i te arawhata, me te kiko piiwhi i tona waha, no tona tirohanga iho ki te whakaata o te piiwhi i te kare o te wai, ka mea ia "Koina pea te kai nui," Ka rere tupou ki rowai hei hopu i te wairua, no te pueatanga ake katahi ia ka mohio, kua raru rawa ia. Na kei te mohio nga Maori ki a ratou take whenua nga rohe, nga tohu, me nga tikanga o a ratou tupuna, akuanei kei te tukunga o nga whenua ki te Kooti, ka ngaro te tinana, ko te wairua kau i mahue kia ratou. Na me mutu rawa te roherohe me te hoko whenua inaianei, kei kore rawa he toenga ma nga Maori. E whakahauhau ana ahau i te Minita Maori kia manawanui, kia uaua ki te kimi ite oranga mo nga Maori mei kore e whiti te ra ki tua o Tawauwau mei kore e kitea te aiotanga. A e inoi atu ana ahau ki tenei Whare kia whakaarohia paitia a matou rarangi whakatikatika i tenei Pire, kaua e patua noatia—me titiro marire, ana te ngakau kaika me te ngakau hihira. Na te manhinga kaikatanga i he ai enei tini ture o mua ra. Tukua a matou rarangi whakatikatika, katahi hoki ta nga Maori. Kauaka matou e peneitia me te kiore Maori me nga manu Maori na te kiore Pakeha na nga manu Pakeha i whakatinei, ngaro rawa. Aua nga Maori e peneitia hoki. Mehemea ka whakarongo nga kiore me nga manu Pakeha, tera au karanga atu kia ratou kia kati ta ratou mai kino. Engari e kore au e haere titaha, he rangatira, he tangata matau koutou, na reira ka hangai tonu taku karanga, atawhaitia matou, homai ta matou i tumanaako ai kua kore he mana, kua kore he rangatiratanga e mahue kia matou, kua tangohia atu. I mua, i whai mana nga rangatira ki nga kai, ki nga ika o te moana, ki nga mea katoa i te wao nui a Tane. Inaianei kei te Kuini anake. Titiro ki tatahi nei, na Wi Tako me te wahi e turia ra e te wapu, me nga mahinga kai, hiinga ika, a inaianei kei Te Kuiui. Ahakoa i whakapumautia enei mana me enei taonga katoa kia matou i raro i Te Tiriti o Waitangi, kua murua inaianei, kua whakaekengia he reiti, he takoha he aha noa atu, na ki te kori kori nga Maori, tera e whaka wehiwehingia tera e penei, "E hara ia koutou enei mea na Te Kuini ke." Koinei te take e tono ana ahau kia tukua mai he mana iti nei kia ahei matou te whakahaere i o matou nei raruraru mei kore e mutu te amu amu. Tenei tetahi whakatuki Maori e penei ana:—

Waiho Maaha, haere maaha. E hiahia ana ahau kaua nga Mema e puhaehae mehemea ka tau mai he ora ki nga Maori i runga i te mahinga o to Rerewe ki Akarana. Tetahi take hoki e mahia ai tau rerewe, he hono atu i tenei taone nui ki tera taone nui, he mea tika tenei rerewe kia hanga, a mehemea ka oti he Pire e marie ai nga Maori, ka whakaaro rangatira ratou, a ka mahi tahi ratou kia whakanohoia te whenua. A he pai te mutunga iho inahoki tera e whakahaere nga Poari me nga komiti i nga hiahia ote hunga whai whenua. Mehemea ka kaiponu nga Pakeha kei waimarie nga Maori irunga ite hanganga o taua rerewe, tera ahau e kii atu kia Wahanui kia kaua e homai te whenua. Otiia mehemea ka pupuri ia, tera e unga atu he hoia hei whakatuwhera, kaua nga Pakeha e manawapa, e takutaku ranei mo te painga e taka mai ki nga Maori ana mahi taua rerewe, i page 24te mea e utu tonu ana ratou i nga reiti me nga takoha penei me nga Pakeha. E tino hiahia ana ahau kia parea atu tenei Pire ki te Komiti Maori, me toku inoi atu ki nga Mema katoa kia awhina tia ahau, kia mohio ai ahau, kowai a matou pono; tera e kitea oku hoa ana tae ki te pooti, a e kore au e wareware kia ratou, me piri mai te Minita Maori hei hoa whakapai itenei Pire. Nana ka pana atu e te Whare, kaore he tikanga, kua kitea tona tohu, kua mohiotia te pai o ana whakaaro mo te taha Maori. Te take i penei toku ki, he mate rawa atu no te iwi Maori i raro i nga ture i paahitia e tenei Whare i mua. E hiahia ana ki te whakawhetai atu ki nga Mema mo te pai o ta ratou whakarongo mai ki aku korero nei. Me tuarua rawa toku mihi atu kia koutou e oku hoa Mema, me te Kawanatanga hoki mo ta ratou homaitanga i tenei Pire, a mehemea ka rite tonu tenei pire ki taku e matapopere nei, ka takoto atu ahau i okoutou aroaro, hei tangata iti rawa ahau i raro ia koutou, ki te turakina te pire nei ka hoki atu ahau ki toku iwi korero i a matou mahi.

E aku hoa Mema, kia tau te ora ki runga kia koutou. Ka mutu aku kupu.

Ihaka Hakuene.—E te Tumuaki, ka tu ake ahau ki te whakapuaki i aku whakaaro mo runga i tenei Pire i te aroaro o te Whare otira ko taku raru tenei kahore ano i tae mai te takiwa e tino mana ai aku kupu e ahua hohoro rawa ano te haere o aku korero, otira ko nga korero ka korero nei ahau na nga take i roto i tenei Pire, ka timata taku korero i runga i te patai atu ki te whare, ko taku patai tenei kei te whakaara ranei tenei whare ma tenei Pire matou e ora ai, ka patai atu ahau kei te mahara ranei tenei Whare tenei ake he pai mo te Iwi Maori, Tenei ake ranei he hari mo matou, ka kitea e te Whare te ahua o taku ngakau i runga i aku patai. I riro mai i ahau tetahi kape o tenei Pire i nga ra tuatahi o Hune a tukua tonutia atu e ahau etahi kape ki nga iwi o toku Takiwa I ki atu ahau ki nga iwi o toku takiwa kia hohoro ta ratou whakaaro i nga tikanga o roto i te Pire kia tukua mai o ratou whakaaro. Na kua pau noa tenei wa kahore ano tetahi kupu i hoki mai ki ahau o toku iwi erangi i wareware ahau ki te tuku i tetahi kape ki te iwi i Hokianga otira kua tukua mai e ratou tetahi tono kia tautokona e ahau tenei Pire erangi kihai i tino whakaarohia e ahau ta ratou tono e tino watea ana ano hoki ahau ki te korero i aku whakaaro mo runga i tenei Pire e tino watea ana ahau ta te mea kahore ano i riro mai tetahi kupu i toku iwi mo runga i tenei take, e hiahia ana ahau kia mohio mehemea he tikanga hou tenei mehemea ranei he Pire tawhito kua kakahuria ki nga kakahu hou. I mauria mai ranei hei whakatika i nga he o mua. Ka korero ahau inaianei i nga tikanga whakahaere a te Kawatanga i nga takiwa e tu ana a Ta Tanara Makarini i taua wa i pahitia tetahi Pire whakamana kia utua he moni ki runga i nga whenua katoa puta ana he kino puta ana he pai ki nga Maori i taua wa ko te painga ko te rironga mai o nga moni i te Maori ko te taha pouri o taua tikanga ko te utunga atu i nga moni ki nga tangata kihai i whai take ki te whenua a ko nga whenua o tetahi e whakataua ana e te Kooti whenua Maori ki nga Maori i tango i te moni. Heoi puta ana te raruraru. I te wa i tu ai a te Hiana hei Minita Maori he maha nga tikanga pai he maha hoki nga tikanga kino, ko te mea nui i riro i nga Maori i taua wa ko tana mauranga i nga Maori ki nga wahi katoa o te whenua me te pau ano o nga moni o te Koroni i taua mahi. Erangi ko nga mate i tau ki runga i nga Maori i taua wa i nui rawa i te tunga o te Mema mo Waitotara hei Minita Maori ara i runga i te nui o nga take i whakaekea ki runga i nga whenua Maori hei whakaea i nga moni i pau i runga i nga mahi a te Hiana. Otira na taku hoa na te Minita Maori i mau mai tenei Pire no te mea e tuku ana i tetahi mana ki nga ringaringa o nga tangata whaitake ki te whenua a ka tuku atu i te whenua kia hokona kia ahatia ranei, i raro i tenei ture e mana nei inaianei ka taea noatia e te tangata kotahi te hoko te whenua. Na i runga i nga tikanga o te Kooti Whenua Maori, ka whai mana noatu te Tiati me te Ateha ki te tuku i te whenua i runga i te hoko page 25i te riihi ranei, a he mea ano ka hoatu ki nga tangata kihai i whai take, ki taku whakaaro e kore enei he e puta i raro i tenei Pire ta te mea ka riro ma te nuinga o te iwi e whakatau i te tuatahi me pehea te tuku o te whenua a e kore hoki o puta tetahi pohehe no reira ahau i whakaaro ai he Pire pai tenei e ahu atu ana ki runga i nga tikanga o te Tiriti o Waitangi e whakamana ana hoki i nga rangatira Maori. Ka korero ahau inaianei mo runga i nga tikanga Maori o mua koia tenei, mehemea e whakawhiti ana he waka i tetahi taha o te moana ki tetahi a he nui te ngaru tera e korero te hunga i runga i te waka mehemea me hoe tonu me hoki ranei, ki te mea ka ki tetahi me hoe tonu a he tangata mana kore taua tangata ekore e whakarangona tana kupu erangi mehemea ma te rangatira e karanga kia hoe tonu ka hoe tonu nga tangata o runga i te waka. He korero kau taku he whakamarama i te mana o te rangatira, ki taku whakaaro e mana ana i tenei Pire aku korero e korero nei ara e whakamana ana i te mana o nga rangatira. E tukua atu ana e tenei Pire te mana hei whakatau me peka ranei te whenua, e tuku atu ano i te mana ki nga rangatia ki te whakatau me hoko me riihi ranei te whenua me peha ranei, e hara taku i te whakahaere takitahi i nga tikanga o tenei Pire tenei ake ano tetahi takiwa e ahei ai te pera, he whakahaere taku i nga tikanga katoa o tenei Pire he whakatu hoki i aku whakaaro i tautoko ai ahau, he maha hoki nga menemana ara ki te paingea kia tukuna atu ki roto i hiahia ai ahau kia mahia. Ka pai au ki tetahi tikanga penei, ara kia takua katoatia nga whenua o nga Maori ki te Kawanatanga kia rihitia kia tukuna atu ki te Pakeha a ko nga hua o aua whenua mehemea he maha me tuku atu ki te kaitiaki o te tokomaha kia utua atu ki nga tangata na ratou aua moni nga hua o aua moni, naku ake ia aku whakaaro e kore pea taku iwi e whakaae ki tenei tikanga. I ki atu ano ahau ki te whare i tera tau kahore e taea e nga Maori ake te hanga i tetahi Pire, i mea ahau ki taku whakaaro he mea pai me waiho ma te Kawanatanga e mahi i era mea otira i te mea kua nui nga mate kua tau ki runga i te iwi Maori e pai ana ahau ki tenei Pire kua tukua mai nei a maku e whakatikatika. Ko etahi mema e taunu ana ki te Kawanatanga mona kaore e arai i nga Maori e moumoua noatia nei a ratou rawa i runga i nga tangihauga me nga hakari. Kaua e whakahe te Kawanatanga mo tenei te take he mahi tena i tukua iho e o ratou tipuna tetahi kahore he pitihana a nga Maori kia tae mai ki tenei Whare e whakahe ana ki tenei ritenga na reira e kore e tika kia rere porangi atu te Kawanatanga ki te whakamutu i nga uhunga a nga Maori mo a ratou tupapaku. Heoi nga pitihana a nga Maori e tukua mai nei ki tenei Whare he mamae mo a ratou whenua a kei te ki tonu te ruma o te Komiti Maori i aua tini pitihana a he aha te aha? Ki taku mohio heoi nga tangata e whai painga ana ko nga Pakeha no ratou nei nga toa hoko pukapuka ki nga Maori hei meatanga pitihana ma ratou ki tenei Whare. He aha te ora e hoatu ana e to matou Komiti ki nga kai-pitihana? Heoi pea tona putanga ko te kawenga atu o aua pitihana ki te ahi nui e tu mai i waho o tenei Whare puta ake ana te aua, ka mutu aua pitihana. Kua tae mai etahi pitihana ki nga Mema Maori e whakahe ana ki tenei Pire, e hara i te mea ko tenei Pire te take o ta ratou pitihana engari he tupato mo ratou ki nga Ture kino i paahitia e tenei Whare i mua ake nei, i te mea hoki he nui rawa atu ta ratou mamaetanga e kore e mutu wawe ta ratou hakuhaku mo ena mate me te ngakau tupato, e kore hoki e hohoro te wareware ki o ratou rarunga i enei tau kua hori ake nei. Ko nga mema e rapu nui ana i tenei Pire e whakaaro marire ana ki nga ritenga o ia rarangi koina nga mema e kimi ana i te tika me ta he. Ki te turakina tenei Pire ko wai te Mema ka tu ki runga ki te homai i tetahi Pire pai atu i tenei? e kore. Ko te hiahia o te nuinga o nga tangata he whakatuwhera i te hoko whenua engari ko te wahi o tenei Pire e paingia ana e ahau ko te raragi arai i te rironga tonutanga o nga whenua i nga Pakeha, te take i pai ai ahau ki tenei ritenga he tini rawa nga Pakeha e whai ana i nga whenua Maori e rite ana ratou page 26ki nga tini kuri e ngau ana i tetahi poaka, ko etahi kei nga taringa ko etahi kei nga peke me te whiore hoki. Tera tetahi whenua e rite ana ki tenei poaka ko Himatangi te ingoa, ko te Kawanatanga e ngau ana i, te upoko me te taringa kotahi, kotahi taringa kua hoki atu ki nga Maori. Tera tetahi whenua e ngaua kinotia ana penei ano ko Maungatautari tona mutunga iho kua ngaro atu taua whenua i nga Maori, ko te Tatua hoki tetahi whenua penei ano, te take e whakahua ana au i enei whenua kia rongo aku hoa Mema o teni Whare mei kore ratou e awhina i ahau kia rapua te tika me te ora mo enei mea. E ki ana etahi Mema o tenei Whare e aroha ana ki nga Maori, e patai ana ahau kia ratou keihea te tohu o to ratou aroha? Ahakoa ta ratou ki penei no te whakawakanga i nga pitihana e korerotia nei e au pooti ana ratou he taha ke whakapumau ana ratou i nga mahi kino mo enei poraka kihai ratou i rapu i te tika me te he. E kore au e whakaroa i te Whare me te whakahe haere i nga rarangi o te Pire me penei he ki atu maku, e pai ana au ki te kaupapa, e kore au e maharahara ahakoa takutaku mai nga tangata o toku takiwa moku e tautoko nei i tenei Pire, i te mea e kore matou nga Maori e whiwhi i tetahi Pire pai atu mehemea ka turakina tenei. He maha nga tangata e whakahe ana he wehi no ratou kei araia o ratou hiahia ki te whenua. Kua whakaae mai te Minita Maori kia uru mai o matou rarangi whakatikatika. E kore au e whakanui i te mana e hoatu ana ki te Kawana i roto i tona Kaumihera, a e hara i te mea e penei ana ahau me hoatu te mana katoa ki nga tangata Maori, me tiakina paitia ratou, te take he iwi kuare ratou. Ki te waiho ma ratou anake e hanga to ratou Pire ka nuku noatu te kino i tenei, me arahi marire me whakahoatahi me mahi tahi. He mea pai ano kia waiho te taumahatanga ki runga ki te Minita Maori, otiia kauaka ia e hoatu i te mana nui rawa ki nga Komiti me nga Poari kei mau tonu nga toimaha e pehi nei i nga Maori. Na te tukunga i te mana ki te Tumuaki o te Kooti Whenua Maori whakakore i nga whakawa tuarua i hihira ai te ngaku o nga Maori ki nga tini Ture e homai ana e enei Kawanatanga kua mutu ake nei. E he ana kia hoatu tenei mana nui rawa ki te Tumuaki, ka tiaki tonu ahau a ka titiro marire ana tae atu tenei Pire ki te Komiti Maori ko reira mohiotia ai nga Mema e aroha ana ki te iwi Maori, ka mohio ahau i runga i to ratou atawhaitanga kia matou. Mehemea ka turakina e ratou, heoi kua mohio ahau kaore kau a ratou aroha nohinohi nei. Kati aku kupu mo naianei ka waiho te roa o aku korero mo te Komiti Maori.