Taite, te 11 o Hune, 1885.

Taite, te 25 o Hune, 1885.

Te Kohimana Mo Te Waipounamu.

H. K. Taiaroa.—E te Tumuaki me nga mema honore o te Kaunihera, e hiahia ana ahau kia whai-kupu au kia koe me nga Mema o tenei whare, i mua atu i taku whahamaramatanga i te motini e mau nei i taku ingoa. E mohio ana ano nga Mema o te Kaunihera ki taku tuunga i mua hei mema mo tenei whare, kei te pouri au mo te Whitika e ngaro nei i te mea e whahahua ana au i tona ingoa. I nui rawa toku pouri i te whakahenga o toku noho i roto i te Kaunihera, i pouri hoki etahi o aku hoa Mema i roto i tenei Kaunihera me tera Whare o te Paremete, me oku hoa i waho o te whare me oku whanaunga ano hoki. Inaianei i au kua hoki mai nei e hiahia ana ahau kia whai-kupu whakapai atu kia koe me nga Mema o te Kaunihera, kia puta hoki taku whakapai ki nga mema o te Komiti i tukua nei ma ratou e whiriwhiri taku nohoanga. E hiahia ana hoki au inaianei ki whakahonore au ki te Kawanatanga nana nei i pai ki te karanga mai ano i au ki tenei Kaunihera. Na i au kua hoki mai nei e hiahia ana au kia tanumia atu te pouri i puta ake pea i te whakahenga o taku noho i konei i mua. Heoi ano aku kupu mo tenei he mea naku kia noho hoahoa tatou, kia noho ai ahau i runga i te ngakau tika. E whakanui ana ahau i to tatou Kuini me te Kawana o tenei Koroni. E koa ana ahau i au kua mahi nei hei pononga mo te Kuini i roto i enei tau i roto i te Whare, i waho ano hoki. Na mo runga mo te motini e mau nei i taku ingoa mo etahi pukapuka, reta waea, a te Minita mo te taha Maori me te Mete Kai-whakawa Komihana mo te Waipounamu me nga reta kia maua ko Wi Te Ihoka he tangata Maori e noho ana i Kaiapoi me a maua reta atu. Kaore i maha rawa notemea hoki no tera paremete ano, tae mai ki naianei. Ko ahau me etahi mema ano o tenei Kaunihera e hiahia ana kia kite i aua pukapuka a te Minita atu kia aua tangata me nga whakahoki atu. E kokiri ana au i te motini e mau nei i taku ingoa.

page 4

Pataia ana enei kupu o te motini, "Ki te mahara o tenei Kaunihera he mea pai kia homai ki te Tepu o tenei Whare nga kape o nga pukapuka me nga waea o nga korero a te Minita Maori (a te Paranihi) me te Mete Komihana mo nga mea Maori o to Waipounamu me H. K. Taiaroa me Tare Wi Te Ihoka timati mai i te tau 1884 tae mai ki tenei tau 1885."

Whakaaetia ana te motini.

Taite, te 9 o Hurae, 1885.
Nga Kereme A Nga Maori O Te Waipounamu.

H. K. Taiaroa.—Ki taku mohio ko te pukapuka e tonoa nei e au kei te Tari Maori e takoto ana kei tetahi atu ranei o nga Tari Kawanatanga. Motinitia ana tenei: "Kia tukua mai ki te Teepu o tenei Whare he kape o te reta a te Hupiriteneti o te Waipounamu ki te Kawana i te 12 o Hune, 1884 (Nama 17, 44-1928), me ona apiti (34-1670) me nga kupu i tuhia ki ranga ki taua pukapuka."—(H. K, Taiaroa.)

Te Pakere.—Kaore i kitea aua pukapuka engari ki te kitea ka taea noatia pea te tuku mai. Engari kaore pea te Kaunihera e whakaae kia tukua mai tera hoki pea he kupu kei roto kaore nei i meatia kia puta ki waho. Kaore au i te mohio he pewhea ranei aua kupu, engai e mahara ana au tera pea e tika kia tupato mo era kupu o te motini. E tono ana au kia unuhia te motini kia whaitaima au ki te titiro i aua pukapuka kia kite au i te ahua o nga kupu whakapiri ki aua pukapuka.

H. K. Taiaroa.—E whakaae ana au ki te nuku atu i taku motini mo tetahi atu rangi engari e kore au e pai ki te tino unu rawa mai ki waho.

Unuhia ana te motini.

Turei, te 14 o Hurae, 1885.

Turei, te 21 o Hurae, 1885.
Pootitanga Mema Maori.

H. K. Taiaroa, patai ki te Minita Hekeretari o Te Koroni, mehemea e whai-mana ana te tangata Maori Pononga o te Kuini ki te pooti Mema mai mo te Paremete, i te mea kua mau taua page 5tangata ki te whare-herehere mo tetahi atu hara ranei kua rite nei i taua tangata tona hara te whakarite? Ko etahi Maori i te Waipounamu kua tae ki te whare-herehere mo etahi hara, no te haerenga atu ki to pooti mema mo te Whare, ka ki atu te Apiha whakahaere pooti kahore e tika ara pooti ratou. I nga pootitangi katoa e pera ana, no reira ka patai mai nga Maori kia mohio ai ratou mehemea e ahei ana ratou ki te pooti i te mea kua oti nei o ratou hara te whakarite.

Te Pakere.—Ko te patai mai a taku hoa, mehemea nei e rapu ana kia whiwhi i te kupu roia i runga i te utu kore, ko era tu kupu roia kaore e whaitikanga ana. Otira ka whakina atu e au ki taku hoa nga kupu a nga roia tino matau e taea ana e au te patai. E rua huarahi e whai mana ai te tangata Maori ki te pooti. Tuatahi i raro i te rarangi toru o nga rarangi ririki o te tekihana rua o Te Ture Whakamana Kai-pooti, 1879. Tuarua, i raro i Te Ture Whakatu mema Maori, 1867. I te mea e whai-mana ana te Maori ki te pooti i raro i te tikanga tuatahi, a kua tau te whiu kia a ia mo taua hara, kei reira ka whiwhi ano ki tona mana pooti i raro i te wha o nga rarangi iti o te tekihana rua o "Te Ture Whakamana Kai-pooti 1879."Engari mehemea e whiwhi pooti ana ia i raro i "Te Ture Whakatu Mema Maori 1867," a kua tau te whiu ki a ia mo tana hara, kei reira kahore e hoki atu tona mana pooti (titiro ki te tekihona ono o tana ture.) Koia nei nga hara e whakahuatia ana i roto i aua ture, hara ki te kuini, hara kohuru me era atu hara, ara ko etahi hara e uru ana ki enei ingoa. No reira mehemea kahore e kiia ana he hara e whakakore ana i te mana pooti, ko te Maori whai pooti e kore e araia tona pooti mo runga mo te whakataunga o te hara penei ki a ia.

Taite, te 6 o Akuhata, 1885.
Pire Pane Kuini.

H. K. Taiaroa.—Ko etahi o nga rarangi o tenei Pire e pa ana ki te iwi Maori, no reira au ka whaikupu atu mo runga mo tenei mea. Engari me panui atu e au i te tuatahi te Pitihana i tukua mai e etahi Rangatira Maori, ka mutu ka tukua atu e au ki te Kaunihera, e peni ana nga kupu o tana pitihana, ara:—

"Ki te Tumuaki me nga Mema o te Whare Whakatakoto ture o te Koronio Niu Tireni e noho huihui ana i Poneke.

"He pitihana tenei na matou na nga Rangatira Maori e mau ake nei o matou ingoa i raro nei ki to koutou "Whare, kia ata tirohia mai e koutou to matou mate ka pa mai nei kia matou i runga i te Pire kua takoto na ki te aroara o to koutou Whare a e huaina nei ko." Te Pire Whakatikatika i te Ture Pane Kuini." Na e inoi ana nga Kai-tuku atu o tenei Pitihana kia whakatikaia e koutou nga rarangi o roto i taua Pire e pa ana ki nga whenua Maori ara e mea ana aua rarangi kia whakatoputia nga utu takoha o runga i nga riihi hei utunga atu kia te Kuini, na ko aua takoha kotahi tekau pauna i roto i te rau pauna. E titiro ana matou ki aua rarangi e mea ana me utu topu aua moni i mua o te riihi me nga tau i whakaritea. Ki ta matou whakaaro he nui rawa te taimaha ki runga kia matou me te taha Pakeha ano hoki, ina hoki ki te noho taua riihi ki te rua tekau ma tahi tau. a e rua rau pauna mo te tau kotahi, ko aua moni takoha ka tangohia i mua tonu o te tau e rua rau rua tekau pauna. E ata titiro ana matou ki te he o aua rarangi no te mea e whakaiti rawa ana i nga utu reti mo o matou whenua, i te wehi hoki o te kai-tango reti ki te pau nui o ana moni i runga i te whakatoputanga me te whakatuatahi-tanga i te utunga o aua takoha. Na ko ta matou e inoi atu nei kia koutou kia peneitia te tikanga mo aua rarangi, ko taua takoha me tango i ia tau i ia tau tae noa ki te mutunga mai o tana riihi ara nga tau e rua tekau ma tahi. Na e inoi atu ana matou kia koutou kia whakamana, mai ta matou e inoi atu nei kia koutou e noho huihui mai nei i roto i te Whare o Runga o te Koroni o Niu Tireni. Heoi ma te Atua koutou e tiaki.

"Te Pokiha Taranui."
[me ona hoa Rangatira 17.]

Kei te whakaae rawa ahau ki nga kupu o tenei pitihana. Kei te mohio page 6ahau tera ano etahi whenua Maori i tenei Motu me tera Motu i retia i mua, engari no te mananga o enei tikanga ka tahi ka waiho kia takoto noaiho ana. I te mea ka retia he whenua mo nga utu £200 pauna i te tau ka waiho kia utua e te Pakeha e nga Maori ranei kia kotahi tekau pauna i roto i a rau pauna o nga utu whakatoputanga o te reti. Ka utu ratou i te tahi tekau pauna i roto i ia rau pauna o to £2,200. E taumaha ana enei tikanga ki runga ki nga Maori me nga Pakeha e hiahia ana ki te riihi i o ratou whenua. Tera pea te Kaunihera e mahara ko nga Pakeha ke e reti ana i te whenua kei te utu i enei tiuti. Me whakaatu atu e au ki te Kaunihera ki taku mohio ko nga Maori ano kei te utu i aua £220 pauna. Ko te Pakeha kua whakarite nei kia rua herengi me te hikipene mo te eka, ki te kite ia mana e utu te tiuti i runga i te whakatoputanga o nga moni o te reti, ka haere atu ia ki nga Maori ka mea atu kia kotahi hereni kia ono kapa nga utu mo te eka. Tetahi take i whakahe ai ahau ienei tikanga, ko te mea ka, waiho ko nga Pakeha whai moni anake nga mea e ahei ki te utu i nga tiuti i runga i te whakatoputanga o nga reti. Ko era atu Pakeha ahua rawakore nei e kore e kaha a ki te utu i aua moni i runga i te whakatoputanga o nga reti, kua waiho ma nga hunga whai moni anake aua whenua e riihi. He mea pai rawa mehemea ka whakaae te Kawanatanga ki te menemana i tenei Pire kia waiho ai aua tiuti kia utua i ia tau i ia tau. E mohio ana e kore e taea e au te tino whakamarama atu i enei tikanga katoa. Engari ka tono atu au ki te Minita ara kia Te Pakere kia tukua mai e ia he menemana mehemea ka taea e ia.

Ture, te 11 o Akutata, 1885.
Nga Kereme a Nga Maori O Te Waipounanui.

H. K. Taiaroa motinitia ana tenei motini ara:

"Ki te mahara o tenei Whare kua tae inaianei ki te taima tika hei mau mai ma te Kawanatanga i etahi tikanga hei whakamana i nga putake i roto i nga ripoata. a nga Komihana rapu i nga hoko whenua Maori i te Waipounanui." E motini atu ana ahau i te motini e mau nei ki toku ingoa. Ko tenei mea he putake nui kei roto e pa ana ki nga, Maori ki tenei Kaunihera me te Koroni katoa. Ko taku e whai nei kia whakamana te ripoata a nga Komihana mo te Waipounamu o te tau 1881. Kua kite ano te Kaunihera i taua ripoata kua kite ano hoki nga iwi o waho. Kua panuitia ki nga iwi katoa o tenei Koroni, me era atu moutere, tae atu ki era atu whenua me era atu Kiingitanga. Engari ko tenei Kawanatanga me era Kawanatanga o mua atu e mea ana kaore ano kia tino oti katoa nga putake i roto i taua ripoata. Ahakoa mehemea i waiho tonu nga Komihana kia whakaoti i ta raua mahi kia tukua mai etahi ripoata tino oti rawa, e mohio ana ano ahau e kore tenei Paremete e kaha ki te whakarite i aua mea katoa. E tika ana ano kahore i ata oti te mahi a nga Kamihana, engari ko te take i kore ai e oti ko te kiinga atu o te Kawanatanga o taua wa, kia whakamutua ta raua mahi, ara e te Kawanatanga i tu nei a te Paraihe hei Minita. Kei te piri ano ki te ripoata o te tau 1880 nga pukapuka a te Paraihe ki nga Komihana me a raua pukapuka atu ki a ia. Ki te titiro koutou ki aua pukapuka ka kite koutou he kaha rawa he pakeha rawa aua reta. Kia matou nei ki te reo Maori ka kiia e matou he kohuru i nga Komihana. Me whakamarama atu e au te tikanga o tenei kupu, e mohio ana hoki au he kupu pakeke tenei te "Kohuru." Mehemea tera tetahi tautohe i waenganui i etahi tangata iwi ranei kua tukua ma etahi atu tangata whakarite, a ki te haere atu au ki te ki atu me mutu ta koutou mahi, ka kiia tena he kuhuru i taua hunga. E kore au e korero roa mo runga i tenei mea, ara i te ripoata me nga pukupuka i te aroaro o te Kaunihera. Kua kite au inaiauei i tetahi reta a tetahi o nga Komihana a te Mete ki te Kawanatanga, e ki ana ia i roto i taua reta ko taua ripoata a raua o te tau 1881 ko tera ta raua ripoata whakamutunga. Ahakoa kaore i tino oti ta raua mahi, ki taku mahara he putake nui ano i oti mai i a raua, e takoto nei hei whakamana ma tenei Paremete. Kei te kaha rawa taku whakaaro mo tenei mea. Ka tono atu au kia whakaaetia mai kia panui atu ahau i etahi o page 7nga kupu o taua ripoata, e penei ana, ara:—

"Mehemea i ata mohio nga Maori whiatake ki te Ngaitahu Poraka, ki to ratou tunga i runga i te tukunga o te pukapuka ki te Kooti Whakawa whenua Maori, e huaina nei ko te pukapuka hoko a Te Keepa i runga i te ki he puka-puka whakaae, a e taea ana hoki e ratou te tuku mai ki te aroaro o te Kooti nga mea katoa e pa ana ki nga hoko e tautohetia ana e ratou ko te Karauna; mehemea ranei i ata whakaakona ratou, i tu ranei he kai-whakahaere ma ratou, e whakaaro ana maua kua ata whriwhiria mariretia e te Kooti, etahi ritenga i tika kia whakaarohia kihai nei i mahia. E tohu atu ana maua ki nga whaikorero a Te Penetana, Tumuaki o nga Kaiwhakawa raua ko Ariki Make hei tautoko i enei kupu a maua.

"Ko te mahi kimikimi i te nuinga o te mate i pa ki nga Maori whaitake ki aua whenua, i runga i te roa haere o te whakatuturutanga o nga kupu whakaae kia ratou, i tukua atu ai e ratou aua whenua ki te ringa o te pakeha tiaki ai (koia nei hoki ta ratou whakaaro mo taua mahi).

"E kore e taea inaianei te whakarite ki te utu, nga mea kaore nei i mahia kaore hoki i whakaotia i mua. Engari ka taea to whakatika ano; a ka taea hoki te whakahaere tika a muri ake nei i te tiaki i whakaaetia ra otira kaore nei i mahia tikatia i mua.

"Kua whakaaturia atu nei e maua kia koe e te Kawana, etahi o nga korero mo to maua whakaaro i runga i ta maua whiriwhiringa i nga mea i whakaatutia mai kia maua mo enei putake—e whakamaia ana maua inainei ki te tuku atu i etahi huarahi e ea ai nga hiahiatanga o te ture, me nga mea tika kia whakaetia i runga i nga ritenga o te tiriti i tuhia nei kia Ngaitahu i runga i ta ratou tukunga rnai i nga whenua i roto i nga Poraka o Otakou me Ngaitahu.

"E whakaaro ana maua me timata he kauta moni ma te Kawatanga raua ko Ngaitahu; Ko nga mea tika kia tuhia ki tetahi taha ko te tahi pauna i roto i te tahi te-kau pauna o nga moni i riro mai i te Kawatanga i runga i nga hoko mo nga whenua i roto i aua Poraka e rua. Na ko nga mea hei tuhinga ki tetahi taha ko enei ara.—1. Te nui i runga i te utu o nga Rahui katoa i whakaritea mo aua Maori i roto i aua Poraka, kei a ratou nei aua wahi i naianei. 2. Nga moni katoa i utua e te Kawatanga hei oranga mo. Ngaitahu mo etahi atu iwi ranei e pa ana ki aua whenua, apiti atu ki nga moni katoa kua utua nei mo nga whenua i roto i uga rohe o aua Poraka o Ngaitahu me Otakou, i muri mai i era utunga whakahuaatia ra i roto i te pukapuka tuku, ko era nga moni utu mo era. Ko te toenga o aua moni me mau tonu hei nama, a me utu nga hua tika o aua moni toenga, hei mahi aroha atu ki nga Maori whaitake ki aua whenua, i runga i nga huarahi e kitea ana te tika i ia wa i ia wa; ara penei. (1) i runga i te tuku rongoa whakaora mo ratou; (2) i runga hoki i te hanga me te tautoko i nga kura; (3) i runga hoki i te hoko whenua i nga takiwa e kitea ana he iti rawa nga rahui kua whakaritea nei, a mo nga maori hoki kihai nei i uru ki etahi o enei rahui; (4) i runga hoki i te whakarite penihana mo etahi, hei aroha atu hoki ki nga turoro me nga rawakore; hei whakahaere hoki i nga kupu i puta i mua mo te atawhai me te tiaki pai.

"E whakaatu ana maua i enei whakaaro a maua i te mea hoki kua kore e taea inaianei te whakatuturu i nga kupu whakaae me nga tikanga o nga tiriti kua huaina ake nei. E kitea ana hoki i roto i nga kupu whakaatu mai kia maua, kua karaatitia ki nga Pakeha, nga whenua i kapea nei ki waho e nga tikanga o te pukapuka hook o Ngaitahu; i whakaaetia hoki etahi rahui kaore ano nei kia whakatuturutia; tetahi ko nga wahi kauru, me nga pa tuna, me etahi atu oranga i uru ki raro i tenei kupu 'Mahinga kai,' kia kaua e pokanoatia, kua takahia katoatia inaianei. He maha atu nga tikanga o taua whakariteritenga kua kore e whakaarohia inaianei.

"Kua kore rawa e taea te whakahoki atu. Ko te whakariterite anake i te utu te mea o toe ana hei whakatika i taua mea, a e whakaaro ana maua ko tenei e whakaaturia atu nei e maua te huarahi marama, me te huarahi tika."

page 8

Ki taku mahara e tika ana ano ahau i raro i enei ritenga kia whakaarahia e au enei putake. Ka whai kupu au mo taku pitihana i tukua mai ra e au ki tenei Kaunihera i te tau 1882, na e pa ana ano te ripoata a te Komiti ki aua mea i mahia ra e nga Komihana, ka tono atu ano ahau kia whakaetia mai kia panui atu ahau i taua ripoata:—

"Ko te whakatau tenei a te Komiti Pitihana o te Whare o Runga mo te Pitihana a Hori Kerei Taiaroa.

"Kua ata whakaarohia e to koutou Komiti nga korero katoa i whakina ki to ratou aroaro, me nga pukapuka katoa, me nga ripoata me nga whakataunga i whakataua ai i ia wa iia wa e nga Apiha me nga Komihana i whakaturia i mua hei tirotiro hei whakahaere i nga tono a te Kai-pitihana. i takoto nei mo nga tau e wha te kau, a kua whakahaua ahau kia ki penei atu ki te Kaunihera:—

"Ko tetahi wahi anake o nga, take a te Kai-pitihana i rite, inahoki kaore i oti i te Kawanatanga te whakamana i nga kupu whakaari i whakavitea i te wa i riro ai i te Nui Tireni Kamupane nga whenua e kiia nei ko te Otakou rne te Ngaitahu Poraka a e whakaaro ana to koutou Komiti ko te mea tika hei whakarite i nga tono a te Kai-pitihana me whakaae te Kawanatanga kia tukua ma tetahi Kooti whai-mana e titiro e kimi i nga take a te Kai-pitihana, a me waiho ko te whakatau a taua Kooti hei whakaoti rawa atu i taua mea kia haua e ahei ano te mahi a muri, a ki te mea ka whakaritea e te Kawanatanga etahi atu whenua rahui i runga i tenei mea, ko aua wahi me here kia kaua e ahei te hoko.

"Kanara Pereti,
"Tiamana.

"Whare o Runga, 30 Akuhata, 1882."

Ahakoa enei ripoata o nga Komihana me te Komiti kahore ano kia tahuri noa te Kawanatanga ki te whakamana i aua ripoata. Tera pea nga Mema e titiro mai nei kia au kei te penei tonu kei te tuku kereme tonu mai ki te Paremete, engari me ki atu au kei te marama tenei kei te mahi hoki au kia puta te mea e tika ana e pono ana. I te rongo tonu au i te mohio tonu hoki au ki enei mea katoa i taku tamarikitanga mai rano, na ko aua whenua na toku iwi na oku tipuna me oku matua, na ahahoa i tukua atu ana whenua ki te Kawanatanga e taku matua me tona iwi, i tukua atu e ratou i rungi to ratou whakapono ki nga kupu whakaae i korerotia i tauatakiwa. Ko nga Rangatira Maori i uru ki aua tukunga whenua i mahara ratou ko aua apiha a ta Kawanatanga i whakaturia hei whakahaere i aua hoko a ka haere a ratou mahi i runga i te pono me te tika. Na me ki atu ano ahau ki tenei Kaunihera ko tetahi o aua Komihana nana nei i whakahaere aua mahi kei konei kei roto i tenei Kaunihara, ara ko "Te Matara." Na ona ngutu na tona waha ano i korero atua aua kupu whakaae ki nga Maori i te takiwa e whakahaere ana ia i aua hoko, kei te pouri hoki au mona kua kore nei e whakamana i aua kupu whakaae atu ana, notema hoki e tino mohio ana ahau mehemea i kore aua kupu ana kua kore rawa nga Maori e whakaae ki te hoko pera atu i a ratou whenua. No runga no to ratou whakapono atu ki a ia me to ratou mahara he tangata tika ia, whakapono atu ana ki a ia whakaae ana ratou ki te tuhi i o ratou ingoa. Ki te titiro koutou ki nga pukapuka i te Kaunihera nei, i ia tau, i ia tau, i nga ripoata a Te Matara, Te Retimana, Te Wairaweke, me Te Haimona me etahi atu, ka kite koutou e tika ana enei mea kua korerotia atu nei e au. Me ki atu ano au ki te Kauniliera kaore oku pouri mo nga Pakeha mo to ratou whiwhinga ki te whenua; engari ka tono atu au ki te Kaunihera kia whakaritea nga kupu whakaae i korerotia ra ki nga Maori i tau takiwa, no te mea na aua kupu whakeae a nga kai-hoko i whakaae atu ai ki te tuhi i o ratou iugoa. Kahore au i te pai kia whakaroa i te Kaunihera, no reira ka motini atu au i te motini e mau nei ki taku ingoa.

Te Matara.—I tono kia Taiaroa kia unuhia tana motini notemea hoki he mea nui rawa tenei, he mahi roa rawa hoki hei rapunga ma te Kawanatanga, engari mehemea ka ata waiho ano mo tera Paremete katahi ka whai wateatanga te Kawanatanga ki te ata rapu marire mai i etahi tikanga mo runga mo aua putake.

Taite te 3 o Hepetema, 1885.
H. K. Taiaroa.

H. K. Taiaroa.—E tono ana au ki te Kaunihera kia whakaae mai kia whaikupu atu au mo runga mo tetahi mea e pa mai ana ki au. I te 25 o nga ra o Akuhata, i roto i te whai korero a Kanara Timipara mo runga mo taku pitihana i te aroaro o te Whare, i runga i tana korero mo te £5,000 i pootitia e te Whare mo runga mo te Rahui i Otopoti i penei ana korero.

"I riro i a Taiaroa te £1,000—o aua £5,000; ko te £4,000 te toenga o taua moni i tukuakia Te Waata, Kai-whakawa o Dunedin, me te kupu atu ki a ia kia haina a Taiaroa mo etahi atu rangatira Maori i te tuatahi, katahi ka utu taua moni. I ki atu a Taiaroa i reira e haere ke ana ia, engari kia hoki mai ia ka tonoa e ia kia tuhia nga ingoa ki taua pukapnka; nana i tono kia Te Waata kia utua taua moni ki te Peeke o Niu Tireni i runga i nga ingoa o Te Waata raua ko Taiaroa. No te hokinga atu o Taiaroa i Poneke ki Tanitini, ki atu ana ia e kore ia o haina i te pukapuka, mo aua moni e kore hoki ia e tono kia hainatia taua pukapuka, kia koatu rano e te Kawanatanga kia £1,000 mana ake, hei utu mo tana whakaaetanga ki te haina i tona ingoa ki te pukapuka mo aua moni. Kahore te Kawanatanga i whakaae ki tenei tono Parake mera kahore hoki a Taiaroa i whakaae ki te haina kaore hoki ia i whakaae ki te tono kia tuhia mai nga ingoa."

Ka haere penei hoki etahi o nga kupu o Kanaoa Timipara, ara,—

"Na i te wa e takoto ana tenei moni i to Peeke i topu mai nga haa tae ki te £400, no te rironga o era moni ia Taiaroa katahi ia ka tuku pitihana ki te Whare tono ano kia utua atu hoki enei moni. No runga i te whaikorero a Taiaroa mo runga mo tenei kereme i te aroaro o te Komite Maori i te tau 1880, iki ano ia kaore ona take ki taua £1,000, ki ana ano ia he mea nana kia parakemeera e ia au moni. E ki ana ahau he tino rapunga tenei kia puta he atu aua moni; ara he mea parake-meera te Kawanatanga; mehemea i haere nga mahi a Taiaroa i runga i te tika kua puta noatu aua moni i nga rua tau i mua atu ano."

E hiahia ana ahau ki te turaki i enei kupu whakakino i au. Ki taku mahara, kaore rawa i tika kia korero tetahi Mema i nga kupu whakapae penei i roto i te Paremete, natemea hoki i runga i nga ture Pakeha o Ingarani ko enei mea e tika ana kia tukua ma tetahi Kooti whai mana mo te tekau-marua. Mehemea i korero a Kanara Timipara i aua kupu i te rori, i roto ranei i nga whakamahau o te Whare kua taea e au te whakawa i roto i nga Kooti whakahaere ture. Ki toku mahara he mea tika tenei kia ata whiriwhiria e te Kaunihera tenei mea, me tuku ranei ki tetahi Komiti kia kitea ai mehemea he tika he tito ranei ana kupu whakapae. E kore au e korero roa mo runga mo tenei, notemea hoki e mohio ana tatou e pa ana tenei ki te Rahui o Otopoti i Dunedin, kua roa noatu e mahia ana, he maha hoki nga huarahi i whakahaerea ai tenei whenua e kore e taea e au te whakahna katoa atu i nga putake inaianei. Engari e kaha ana au ki te tono ki te Kaunihera kia tukua atu ki te Komiti mo nga mea Maori kia whiriwhiria aua kupu a Kanara Timipara.

Te Tumuaki—I te mea he putake tenei e pa ana ki te rangatiratanga o tetahi Mema o te Kaunihera, tera pea e whakaae to Kaunihera kia pataia, e au tenei motini.

Whakaaetia ana kia tukua ki te Komiti mo nga mea Maori kia whiriwhiria ana kupu a Kanara Timipara.

Paraire, te 4 o Hepetema, 1885.
Nga Kereme A Nga Maori O Te Waipounamu.

I timata ano te korero i runga i te motini, "Ki te mahara o tenei whare kua tae inaianei ki te taima tika hei mau mai ma te Kawanatanga i etahi tikanga hei whakamana i nga putake i roto i nga ripoata a nga Komihana rapu i nga hoko whenua Maori i te Waipounamu."

H. K. Taiaroa.—E hiahia ana au kia whaikupu atu au i mua i taku unnhanga i taku motini i runga i te tono a Matara. I te korerotanga i tenei mea page 10i tera rangi, i ki mai a te Pakere he mahi roa rawa tenei, he nui rawa hoki nga pukapuka e pa ana ki aua putake, e kore hoki te Kawanatanga e whai-taima ki te mahi i aua mea. Ki taku mahara e whakaae ana mai te Kaunihera he putahe nui tenei i roto i taku motini. E hara i au tenei hiahia kia unuhia taku motini, engari ka whakaae atu au inaianei. I mua atu i taku nohonga ki raro, me panui atu e au etahi kupu o roto o tetahi pukapuka a Meiha Retimana Hupereteneti o te Waipounamu kia te Kawana, e penei ana nga kupu i roto i taua pukapuka, ara:—

"E kitea ana e au i roto i te ono o nga rarangi o te pukapuka whakatakoto i nga tikanga o te Kamupane Whakanohonoho Kainga o Etinipara, ko nga whakaritenga oranga mo nga Maori i mahia nei e nga Kai-whakahaere o te Nui Tireni Kamupane, kua tukua inaianei ma te Kawanatanga Takiwa e whakarite. No reira ka tonoa e au ma ratou kia kotahi i roto i ia tahi tekau o nga tekihana, ara, o roto Taone, o nga tekihana o waho tata o nga Taone, o nga tekihana hoki o era atu whenua o uta. Ka whakaritea e maua ko te Apiha o te Kamupane, te Apiha ranei o te Whakanolionoho Kainga hou, kia mohiotia ai he tikanga hei whirihiri i aua tekihana, mehemea ra kaore e tae mai au kupu whakahau i au i mua atu i tona taenga mai me nga ropu tangata o tawahi."

Tera hoki te kupu a te Kawana kia Takuta Hinikerea i tuhia ki te taha o taua pukapuka, e penei ana aua kupu, ara:—

"Kia Takuta Hinikerea.

"Tuhia atu ki te Hupiriteneti he kupu whakaae atu mo nga ritenga kua mahia e ia mo runga mo tenei mea, ka tuku atu taku whakatika i nga mea kua whakaritea e ia.—R. F., Akuhata, 18, 1884."

E tika ana te kupu a te Matara e ki mai na he maha rawa nga pukapuka e pa ana ki enei putake, e kore e taea te titiro katoa i tenei wa. E hiahia ana au kia ata whiriwhiri aua mea, kia rapu i tetahi tikanga e taea ai te whakarite i waenganui i a ratou me nga Maori, No reira ka unuhia e au taku motini, kia ata whakaarohia ai e te Kawanatanga.

Whakaaetia ana ki unuhia te motini a Taiaroa.

Taite, te 10 o Hepetema, 1885.
Ture Whakarite Utu Takoha.

H. K. Taiaroa.—I roto i nga Ture e mana nei inaianei te kupu "Maori" tona tikauga "tangata Maori, tae atu ki nga hawhe-kaihe me o ratou uri e puta ana mai i te taha Maori," na i roto i tenei Pire e mea ana ko nga hawhekaihe e noho ana i nga tikanga Pakeha ka kiia he Pakeha a ka takohatia ano. Ka tahi ano au ka kite iho i tenei rarangi o te whakamaoritanga. E hiahia ana au kia whaitaima au ki te ata titiro i aua kupu, no reira ka motini au kia nukuhia atu tenei korero.

Nukuhia atu ana te korero mo tenei Pire.

H. K. Taiaroa.—Inapo i motini au kia nukuhia atu te korero mo tenei mea. Kahore au i watea ki te haere engari ano nga Mema o tera Whare i tae ki te Peremia me te Minita Maori. I patai atu au ki aua Mema Maori mehemea ranei i kite ratou i te Pire nei me ona tikanga ki mai aua kaore ratou i kite i te whakamaramatanga o te kupu "Maori."Ko nga kupu o te Ture Kooti Whenua Maori me era atu ture e rereke ana te whakamaoritanga ki tenei Pire. Ko te kupu "Maori" ki taku titiro e tae atu ana ki nga hawhekaihe e nohoana i roto i te iwi Maori, a ko te hawhe-kaihe e noho ana i roto i te iwi Pakeha ka utu reiti i raro i tenei Pire. Akuanei i raro i tenei tikanga ko nga hawhe-kaihe e noho ana i roto i te iwi Pakeha ka hoki atu ano ki o ratou whare Maori. Ma tera anake e kore ai ratou e utu takoha i raro i tenei Pire. Ka tautoko au i te motini kia nekehia atu tenei Pire mo tera tau. Tera ano etahi Pire e pa ana ki nga Maori, kua paahitia mai ara te Pire Pane Kuini me era atu. I te taenga atu o nga mema Maori ki te Minita Maori ki mai ana ia me tuhituhi atu he reta ki te Kawana, he aha te pai o tera i te mea kua paahitia te Pire.