Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1881-1885

Wenerei, te 10 o Heptema, 1884

Wenerei, te 10 o Heptema, 1884.

Te Mate Koroputaputa.

H. K. Taiaroa.—E Te Tumuaki, e mea ana ahau me whai tikanga rawa inaianei mo tenei mate. Ki taku rongo, a Te Kawana me na Pakeha i kawea mai taua mate irunga ia "Te Waihora," a kua mate rawa tetehi Pakeha ki Nepia. Ka rongo nga Maori, kua utaina mai taua mate whakarikarika, mau ana te wehi. Ki te mohio nga mema ki te taenga mai oteuei mate o Te Mitara ki niu tireni imna. He nui rawa nga Maori i mate. Ko te take page 17hoki tera i tokoiti ai nga Maori inainei. I mahara hoki ratou he wai matao te rongoa pai mo taua mate, haere ana kite kaukau, katahi ka tino mate mate. A mehemea ka tae mai te mate koroputaputa ki tenei koroni e kore e whai morehu nga Maori, te take he mate tauhou tenei, kei te noho kuare nga tangata ki taua ahua. Tetehi he tokoiti o ratou kua oti te okaoka. Kaua te Whare e mahara he take iti tenei: ki taku mohio he mea nui rawa, a me tautoko nga mema i tenei motini me whakaae mai ratou kia whakaritea ete Kawanatanga tetehi moni mo tenei mea. E kore toku ngakau e ora ite kupu whakaae kau mai a te Kawanatanga, muri iho ka wareware; ka ki mai ratou i ngaro noaiho. E kore e mutu taku whakaara itenei mea nui kei raru rawa nga Maori. E kore e maha aku kupu heoi he tono kia whakaae mai te Kawanatanga kia whakaritea inaianei tetehi moni mo taua mahi. Ki te mohio a nga tangata e 45,000, nga Maori o Niu Tireni, tane, wahine tamariki. Mehemea ka pau te rua hereni ite werowerohanga o te tangata kotahi ka neke atu ite £4,000 e pau. Otiia me whakamarama ahau he nui ano nga Maori kua oti te mahi kite oka oka, ara ko era e noho ana ite takiwa o nga taone. Engari ko nga mea noho matara me nga mea e noho ana ki nga mahi tawhiti atu inga Pakeha, ki hai era i oti te oka. I te meingatanga ete kawanatanga imua kihai nga Maori i tino whakaaro ki taua mahi: i whakahawea tia e ratou. Erangi inaianei kua tino matau ratou he mea tika rawa tenei, a ka haere ratou irunga igna ako a nga Takuta. E whai honore ana ahau iau e tono nei kia whakaaro nui mai te kawanatanga, a me tautoko te Whare itenei putake.

Ka motinitia ara—"(1.) ki te whakaaro o tenei Whare he mea pouri rawa te haringa mai o te mate koroputaputa ki tenei koroni e nga pahihi o era koroni. (2.) Kei te wehi rawa nga Maori ki tenei mate whaka rikarika, ite mea takitihi o ratou kua werowerohia. (3.) Ki te whakaaro o tenei Whare he mea tika kia whakaarohia nui tia e te Kawanatanga inaianei ki te tuku takuta ki a ratou Takiwa kia werowerohia nga Maori.

Te Paranihi.—E. Te Tumuaki kei te whakaaro nui te Kawanatanga mo tenei mea. E koa ana ahau itoku rongonga kua tupato nga tangata Maori inaianei ite mea i ahua whakaparahako ratou ite tau 1881. Kei te mohio nga Mema i mahi nui te Kawanatanga i taua tau kia werowerohia nga Maori; tukua ana he kupu ako ki nga Apiha me nga Mahita Kura Maori ki nga Takiwa katoa kia whakaarohia nui tia tenei mea. E pouri ana ahau ite mea kihai i tutuki pai aua mahi, he kuare no nga Maori ki tenei tikanga nui. I oti ano nga Maori kei nga Taone e noho ana. Ko nga tangata kei te tua whenua e noho ana kaore ratou i werowerohia, he kore whakaaro no ratou ki tenei mahi whakaora ia ratou. Ka whakaatu ahau kia mohio ai nga Mema i nga whakahaerenga a te Kawanatanga mo tenei mea me nga pukapuka i tukua ki nga Takiwa katoa. Kua tae ake hoki te rongo kino o taua mate kei Autareria e patu ana na riera ka tukua aua pukapuka.

"Akuhata 27th, 1884, Tari Maori, "Poneke.

"Mo runga mo te mate koroputaputa kei era Koroni e hiahia ana te Kawanatanga kia werowerohia katoatia nga Maori inaianei, na reira ka whakahaua ahau e Te Roretana kia whakaatu koe ki nga Maori o to Takiwa tenei mea nui; a me tautoko hoki i te Takuta, i te Kaiwerowero o te Katoa ranei ki te whakahuihui nga Maori kia oka okaia ratou. I perehitia ki te Waka Maori i mua nga kupu akoranga mo taua mate. A ka perehitia tuaruatia aua pukapuka ki te Kahiti Maori ka hoatu aua panui hai tuku mau ki nga Maori katoa. Ka hoatu hoki he rongoa ki nga Mahita, ki nga Mihinare me etahi atu tangata mo nga Maori. Me tahuri koe ki te tautoko inga Takuta me nga Kai werowero o to Takiwa kia oti pai tenei mahi. Me whakaaro nui koe ki tenei mea kia kaha rawa koe kia werowerohia katoa tia nga Maori me nga tamariki."

A i runga i enei kupu tohu tohu ka oka okaia nga Maori otiia e 7,300 tangata i roto i nga Maori 45,000 anake i oti te mahi tae mai ki inaianei. Ko nga Maori e noho ana kei nga taone e taea ana e nga Takuta me nga Mahita. page 18Kei te whakaaro nui te Kawanatanga ki tenei take. E koa ana matou ite mea kua mataara nga Maori inaianei. E kore hoki matou e kaha mehemea ka ngoi kore ratou. Kua whakaatu mai hoki te mema nana i whakaara tenei korero tetahi mate kino i pa ki nga Maori i mua. Me whakaatu hoki ahau i te take e pa kino nei nga mate ki nga Maori, he kino no a ratou pa me a ratou kainga. Kaore hoki e penei ana te mate kino ki nga Pakeha. Mehemea e whai ana nga Maori i te ora mo ratou i tenei mate me mahi nui ratou ki te whakapai i o ratou kainga. Ki te kore ratou e mahara penei e kore ratou e ora i te mahi werowero anake. Ka whakaturia e te Kawanatanga tetahi tangata mana e haere ki nga takiwa tawhiti oka oka ai nga Maori, hoatu rongoa pai hoki ki nga tangata e whakaae ana. Ki toku mohio e he ana te tango i te pirau i te ringa ringa a tetahi hei werowero i tehai, hei tupu haere etahi mate ke. Kua takoto he moni ki nga pukapuka moni mo tenei mea a e whakaatu tika ana ahau ki nga Mema ka mahia nuitia tenei e te Kawanatanga kia rite ai te hiahia o te mema nana tenei take i whakaara. I tautokona tenei take e Kapene Morihi, e Te Rophia.

Pire Haora Pooti.

Wi Pere.—E tino whakaae ana au ki tenei Pire E mahara ana ahau he Pire tino pai tenei mo nga Maori tatemea he matara rawa nga whare pooti ko etahi Maori kotahitekau ko etahi e ruatekau maero e haere ana ki te pooti. Ko etahi e haere ana ma runga hoiho ko etahi ma runga ano i o ratou waewae haere ai ko o matou kaumatua e haere ana i raro kahore hoki ratou e mohio ki te eke hoiho kahore o ratou huarahi penei me enei i Poneki e haere ana ratou i runga i nga huarahi o o ratou Tupuna. Na konei ahau i mea ai me whakaroa nga haora pooti mehemea kahore nga pakeha e pai ki tenei me waiho mo nga Maori anake.

Te Puke Te Ao.—Mo runga mo tenei take korero kaore ahau e titiro nui ki tenei mea. Ki toku mohio kaua e tuwhera nga haora pooti kia huri ki tua ote ono karaka ote ahi ahi kei nui te raruraru, itemea kei te ono ka po a tera e pooti te tangata ki nga Takiwa e rua e toru maha atu ranei. Erangi me timata te pooti ite waru o te ata hei te wha o te ahiahi ka mutu. Erangi rangi tenei. Na te he rawa ko te tatari roa a te hunga pooti i muri rawa ote ono karaka kia rongo ratou ite pehea tanga o te pooti. A kei nga pootitanga e noho whakaririka ana nga tangata, tera e ngangare, e tau patu patu ratou ite po koia ahau e mea nei kauaka e kumea kia tae atu ki te po te pootitanga.