Title: Nga Korero Paramete: 1881-1885

Author: New Zealand Parliament, Legislative Council

Part of: He reo ture nō te taha Kāwana / Language of the Crown

Conditions of use

Share:

Ture Whakanohonoho Whenua Maori.

Te Puke Te Ao.—E hiahia ana ahau ki te korero mo tenei mea, ara mo nga kupu a te Pirimia e ki nei ia e kore te Kawanatanga e whakaae ki nga rarangi hou. Ko tetahi o aua rarangi i whakaurua e te whare o runga e rite tonu ana ki te rarangi i hiahia ai ahau kia apititia ki tenei Pire i mua o te pahitanga. Otiia i te mea kua kite ahau kua kore te Kawanatanga e whakaae inaianei ki nga rarangi i apititia e tera Whare, heoi kua mohio ahau kei te hiahia te Kawanatanga ki te muru i nga whenua a nga Maori inahoki ko aua rarangi e penei ana ara e rapu ana i nga tangata whai take ki te whenua. Ka kitea ratou e te Komiti, heoi kua mana ta ratou tuku i te whenua. Kua kore hoki e taea e te Kawanatanga te mohio kowai te hunga tika ki te whenua, kowai te take kore. Ki toku mohio engari ngari te Komiti Maori, ka mohio ratou ite mea e ara tau ana ia ratou nga tikanga Maori. Kaore e mohio nga Pakeha; heoi ta ratou i mohio ai ko nga tikanga moni. Tera pea etahi tangata, ahakoa parekareka a ratou korero, he paku noa iho te paanga ki te whenua. E tino whakapai ana ahau ki nga rarangi i whakaurua e tera whare. Ko te mea tika rawa ma nga Maori Komiti e rapu nga take ki te whenua. E hara i te mea he taugo tenei i te mana o te Kawanatanga, kaore, erangi hei whakamatau. Tetahi, he papatupu enei whenua. Kaore ano kia ekengia e te Kooti Whenua Maori, koia ahau i mea ai, ma nga Komiti e whakahaere, a ma ratou e pare atu ki te Kawanatanga. Kaua te Kawanatanga e arai i te whakahaere a nga Komiti i te whenua, ite mea kua whakamana e tenei Whare aua Komiti i te tau 1883, ara Te Ture Komiti Maori, 1883. Na kua rongo ahau ia te Pirimia e korero ana e kore ia e pai ki nga Komiti; na reira ahau e ui nei: Heaha te take i whakamanaia aua Komiti i tera tau, ka tangohia taua mana inaianei? Me korero katoa tatou mo tenei mea.

Wi Pere.—Ko toku tino hiahia me whakaae te Kawanatanga ki nga rarangi hou o tera whare. He nui rawa te painga mehemea ka whakaaetia. Tona tino putanga ko te whakanohonoho wawe tanga o te whenua. Ki te kore e paingia enei rarangi, tera e tupu ake he kino, a e kore e nohoia te whenua. Me poropiti ahau, ki te kore e whakaaetia aua tekiona hou nei ekore taua whenua e whakahaerea i tenei tau. Kua ki mai te Pirimia e kore ia e pai ma nga Maori e whakahaere nga hoko me nga reti o te whenua. Kati ra, ka mohio nga Maori i runga i tenei, tera e mahi he te Kawanatanga ki nga Maori.

Te Taute.—Kahore.

Wi Pere.—A heaha te take ka hiahia ia ki te tango i te mana a aua Komiti. E wehi ana ranei ratou ki nga iwi Maori? Ki toku mohio me whakangawari te Kawanatanga me whakahaere tahi ratou ko nga Maori, mehemea ka peratia he nui te painga ka puta mai i te mea kua araia te whakahaere a nga tangata ra waho. He aha te take e maharahara ai te Kawanatanga? Kua korero mai nga mema Maori, e pai ana kia waiho te whakahaere o te whenua ki te Kawanatanga me nga Komiti Maori, otiia kaua te Kawanatanga e hoko ki nga tangata takitahi. E rua nga he o tera tu mahi, ki te hoatu he moni kia ratou muri iho ka kitea e te Kooti kaore o ratou paanga ki te whenua kua ngaro ikona te moni a te Kawanatanga, a tera e tau te mate ki te whenua. Tetahi i runga i te pai korero a tetahi tangata tera te Kawanatanga e tuku pohehe i te moni ka waiho taua mea hei raruraru ki te iwi nona te whenua. Kaua te Kawanatanga e wehi i te mea kua araia te hoko ki nga Pakeha ra waho. Mehemea ka waiho ma te Kawanatanga me nga Komiti te whakahaere tera e marama kua kore e rite ki nga mahi kino kua hori ake nei. Kua araia te mahi kino a nga Pakeha kei te tuwhera tonu te kuwaha mo nga mahi kino a te Kawanatanga koia au i mea ai ma te Kawana tahi me nga Maori e whakahaere te whenua. Kaore matou nga Maori e penei kei te utu nui anake te tikanga otiia e kore nga Pakeha e tuku i a ratou whenua mo te hikipene, £2, £3, £10, ranei heoi na te mea he iwi kuare te page 37Maori na reira ka homai te hikipene mo te eka. Erangi na te mea kua matau haere nga Maori na reira e tika ana kia mahi ratou i nga ture mo a ratou whenua. Kua hiahia te Kawanatanga ki te hanga i te reriwe kua whakaaetia e nga Maori, na ki te hiahia te Kawanatanga ki nga whenua ki te taha o taua reriwe me haere ratou ki nga Komiti whakahaere ai he tikanga kia tau ai te tika ki nga Maori kia we te kapi te whenua i nga Pakeha a ka puta mai he moni nui ki te Kawanatanga me te Koroni i te mea kua nui nga tangata hei utu i nga takoha i te mea kua nohoia katoatia nga whenua Maori. Atiia kaua te Kawanatanga e akiaki i nga Maori ki te tuku i a ratou whenua mo te hikipene i te mea ki te riro mai aua whenua i te Kawanatanga tera e hokona mo te £1, £2, £3, ranei. Titiro kua pau katoa nga whenua a nga Maori me pai rawa te whakahaere mo te wahi e toe ana. Tera e pai mai nga Maori ki te Kawanatanga a me pai hoki te Kawanatanga. Mehemea ka penei tonu te whakahaere a te Kawanatanga tera e kino a e kore e whakanohoia te whenua, tera e kiia kua kore te Kawanatanga e hiaha ki te pai erangi he kohuru i nga Maori tana i pai ai inahoki mehemea ka hoatu te utu iti rawa mo te whenua e rite tonu ana tena ki te kohuru i nga tangata. I whakaatu mai a Wahanui ki ana hiahia ki tenei Whare katahi ka akina te mahi o tenei Pire paahitia ana i taua po ano. Ka korero ahau inaianei mo te kupa a Ta Hori Kerei e ki nei kaore ia e pai kia hokona poraka nuitia e nga Komiti ki Ingarani. Taku kupu mo tena e kore nga Maori e whakaae ki te tuku pera i ta ratou whenua, e hiahia ana ahau me ruri te Kawanatanga i te whenua me tapatapahi kia ririki nga poraka ka tuhu atu ai ki te tangata nana te utu i rahi ake. E he ana te tuku he 20,000 eka, he 30,000 eka ranei ki te tangata kotahi, mehemea ka pera te tikanga ka takoto mangere te whenua, kaore e tau mai he ora ki te Koroni. Me mahara te Kawanatanga he Koniti te mea tika hei whakahaere i te whenua me tu he Komiti mo ia poraka mo ia poraka ko aua poraka he mea pooti katoa e te hunga nona te whenua e pai ana hoki kia whakaturia he poari hei whakahaere. Me whakahoa te Kawanatanga ki nga. Maori kauaka e mauria ki Ingarani te whakahaere mo te whenua. Heoi pea te take e kawe ana ki reira kore nga Maori e mohio pewhea te utu mo a ratou whenua. Ki toku whakaaro me atawhai te Kawanatanga ki nga Maori i te mea he morehu ratou he toenga no era Kawanatanga me era ture otiia inaranei kei te kohuru tenei Whare i a ratou engari te Whare o Runga i whai tohu pai atu te mahi o te Kaunihera koia ahau i tono ai me whakaae hoki tenei Whare, kaua e pootitia tenei mea i te mea tokowha tonu matou nga mema Maori. Tetahi me whai aroha te Kawanatanga ki nga Maori e inoi tonu ana ki tenei Whare i nga tau katoa kia paahita he ture tika hei whakahaere i nga tikanga Maori. Ki te kore o whakaaetia nga rarangi hou o tera Whare heoi kua mohio ahau kaore he pono i roto i te whaikorero a te Kawana. I ki hoki te Minita Maori ka mahi tahi ia me nga Maori kei te takahi ia i taua kupu inaianei inahoki kua kore ia e whakaae ki nga rarangi hou nei. I roto i nga tikanga o tenei pire kua araia e te Kawanatanga te hoko a nga Pakeha noaiho, he aha te take e mataku ai te Kawanatanga inaianei? Titiro ki toku takiwa i te tau 1869, ka mea te Kawanatanga, "Tuku mai a koutou whenua kia matou ma te Kuini e tiaki kei riro i nga Pakeha." Muri iho ka tukua mai he Kooti whenua Maori ka whakahaerea nga whenua i roto i taua Kooti ka whakataua ki te hunga nona a no te tau 1872, ka tahi ka kitea kua eke te tikanga Tioti Tenata ki aua whenua kua kore e taea te whakahaere ki nga uri e te hunga Karaati. Heoi mohio ana nga Maori inaianei, i he te kupu a te Kawanatanga ma te Kuini e tiaki nga whenua, ko te tikanga ia o taua Ture kia riro ai aua whenua ki te Kawanatanga ana mate katoa nga tangata Karauna Karaati. Kaua hoki te Kawanatanga e whakahaere pena mo ana whenua e korerotia nei. Tera e whakaaro rangatira mai nga Maori, a tera e oti wawe te reriwe, heoi pea te take roa he kore moni e hara i te Maori tera whakaroa na ratou. Kua kiia hei pianga mo nga Maori taua reriwe, e he ana taua kupu mehemea he wehi to tetahi page 38tangata koi ora nga Maori kati ra kaua e mahia te reriwe waiho noaiho te whenua. E hara i te mea e whakakore ana nga Maori i nga reiti aha koa he iti rawa te tika e puta ana mai kia ratou mo a ratou whenua. Titiro ki te waapu i Poneke nei na nga Maori ke te wahi e turia nei ko uta anake i hokona ki te pakeha ko te moana he tahuna pipi tangohia ana. He nui nga moni a nga Maori e pau ana hei tika mo te katoa. Nga takoha moni i runga i nga hoko whenua Maori e riro ana i te Karauna he iti rawa te toenga e waiho ana ki nga Maori a e korero tonu nei nga pakeha na ratou i whakanui nga utu o nga whenua Maori ko a ratou ngaherehere me nga manu me era tu mea na inaianei kua pau nga manu me nga kiore Maori i nga kararehe Pakeha ko nga tangata anake e toe ana, a kei te patua ratou inaianei kia kotahi tonu te matenga me te ngaromanga. E ki ana ahau me timata te Kawanatanga ki te whakaora i nga Maori inaianei ko nga Pakeha e noho ora ana, kaua te Kawanatanga e maharahara e manawa pa mo te hunga ora erangi me titiro ki nga turoro ki nga rawakore me whakaora ratou i nga turingongi me nga haua me nga huango. Mehemea ka whakamana tenei Pire e kore e mutu to haere mai o nga Maori ki te kawe mai i o ratou mate me a ratou whakahe ki tenei whare. E kore ahau e hoki atu i raro i a koutou i nga Pakeha. Me tahuri mai ki aku korero whakarongo mai ki au e poroporoaki ana ki taku whenua, e whakpuaki ana i nga mate o toku iwi. Ka toru tekau tau e rnahi ture ana, tenei whare mo nga Maori na nga Pakeha i ako nga Maori ki te Kooti i a ratou whenua. Ko nga rarangi e apititia ana e tera whare he pai rawa he penei kau ma nga Komiti Maori e rapu nga take ki te whenua. He aha te take e arai ana nga Pakeha i tenei mea pai noaiho. Mo te aha kia whaimana to Kawanatanga ki nga tangata takitahi? Me te mea e wehi ana te Kawanatanga ki nga Komiti Maori, heoi te mahi a aua Komiti he whakahuihui i nga tangata kia rongo ratou i nga whakaaro a te Kawanatanga. Ki toku mohio e whakapae tika ana ahau ko te tino hiahia a te Kawanatanga he hoko i nga whenua, mehemea he pena kati ra me tuku hoki nga Pakeha ki te hoko kia whiwhi ai te Maori ki te utu nui. Me whakarongo te Kawanatanga ki nga korero a Wahanui kei te pai rawa ona whakaaro, na me manaaki tenei Whare i ana korero. Kaua te Whare e kata ki au i te mea e korero ana ahau i runga i te mamae o te ngakau, korero ana ahau i runga i te kuaretanga toku tino hiahia he arai i nga mate nui e tata ana te haere mai kia matou i runga i te mahi o tenei Whare. A tera e kitea a muri nei te he o aua mahi. Kaua te Kawanatanga e tahuri ke me anga mai ki nga Maori kei a ratou te tikanga mo nga ritenga Maori kei te taha Pakeha te ritenga mo a ratou mea ake. Mehemea ka kite au e whakahoa ana te Kawanatanga kia matou e kore e hamumu taku waha, ki te kore te Kawanatanga e whakarongo taea te pewhea e ahau. I pootitia ahau e toku iwi hei kawe mai i a ratou mate mei kore e atawhaitia ratou e tenei Whare. Kaore ahau i haere mai ki te whakawehiwehi engari i haere mai ahau ki te inoi kia tirohia matou mate e tetahi tangata ngakau mahaki kia whakaarohia matou. Kaua e whakahe ki te roa o aku korero ka toru rnarama e mahi ana tenei Paremete i nga take Pakeha anake. Heoi te mea i mahue ki au ko te poroporoaki ki te whenua ki te iwi ka riro nei i te mate, me pewhea hoki e ahau tangata kotahi i roto i nga mano. Mehemea tenei tetahi tangata kotahi e aroha ana ki nga Maori me tu mai ia inaianei kia kitea tona aroha, kaua e wehi me whakaaro ki te tika ki te pono ki te aroha kaore akutake korero ke. Kua ki te Pirimia e kore ia e whakaae ki nga kupu apiti a tera Whare, kua mohio ahau ki te ritenga o tenei kupu ana, tona mutunga iho ka toremi nga Maori ki te reinga. Ahakoa ki mai te Pirimia he whakaora tana i nga Maori keihea te tohu e mohiotia ai? Mehemea ka whakaaetia e ia nga rarangi hou ka tahi au ka whakapono ka takoto atu ahau i raro i ona waewae. Me tautoko nga mema i ahau inaianei. Tera e whakahoa a Wahanui ki te Pirimia me te Minita Maori mehemea ka atawhaitia ia e raua. Nui atu toku aroha ki taua rangatira i a ia e tu herehere ana i roto i tenei Whare; i a ia, e page 39haerere tonu ana i ia ra kia kite i nga Minita ano he kai-inoi ia, a he aha te putanga mai o aua mahi ? Ko te homaitanga o tenei Pire hei whakamate i a ia. Kei pouri mo aku korero, te take o taku korero penei he morehu kau nga Maori, heoi to matou take i haere mai ai ki tenei Whare he rapu i te ora, ki te whiwhi matou hei tika tena mo te Koroni katoa. Kaua tenei Whare e wehi ki nga rarangi hou o te Kaunihera. Kei tenei Whare anke te kaha me te mana mo te hanga ture pai kino ranei, tena ko matou ko nga Maori haore a matou whare penei. Heoi taku he tono tonu, he inoi tonu kia whakaaetia nga rarangi hou nei i te mea he iwi kotahi tatou kaua e ngangare nga tuakaua me nga teina he whanaunga kotahi tatou kotahi te tupuna i puta mai ai tatou. Ki te kore e whakaaetia toku hiahia e kore e mutu taku korero. Ki toku hiahia ma nga Komiti Maori e whakahaere nga whenua. E rapu ana matou i nga take i whiwhi ai te Pakeha i te ora kaore kau hoki he whenua a nga tini Pakeha e moho mai nei i Poneke nei, kei te huna nga Pakelia i tenei taonga nui kei whiwhi nga Maori, he mahi Komiti pea na reira kaore e whakaae te Kawanatanga kia whiwhi matou i nga Komiti. He wehi pea kei tapatapahi nga whenua ki nga poraka ririki hokohoko ai, a tupono tonu nga Maori ki te ora. Mehemea ka tukua mai te mahi Komiti kia matou e kore e mutu taku koa me toku hapai i tenei Kawanatanga. Whakaorangia matou inaianei. He aha te take puritia ai nga mea e tono nei ahau? Mehemea ka whiwhi ahau ki taku i pai ai maku e ki atu te wahi ki te Kawantanga me te wahi ki au. Mo te aha kia riro ma te Kawanatanga anake te koha ka kore ki au. Kei te nui rawa toku aroha ki nga iwi Maori, nuku atu i te aroha o te tamaiti ki tona whaea, koia ahau i mahara ai me aroha ano te Pirimia kia matou. E pai ana ahau me whiriwhiri te Kawanatanga erangi kaua e whakakorea taku tono i te mea e tino tika ana, ta te mea kua pa mai te mate mui ki au a kaore he whakama a te turoro ana tono ki te rata kia whakaorangia ia keihea hoki he huarahi ke mona e ora ai? Me whakaaro rangatira mai ki au ki tenei turoro e korero atu nei, e rite ana hoki te Kawaantanga ki te takuta. Mehemea ka whai aroha nga mena o tenei Whare ki nga Maori kaore e tapepa ke ratou, e kore nga Maori e whakatete i nga hiahia a te Kawanatanga. Erangi kaore au e pai ki tenei tikanga ma te Kawanatanga anake e hoko i nga whenua a nga Maori, me anga atu koutou nga mema ki te whaikorero a Ta Hori Kerei, e ki nei ia e pai ana nga rarangi kua honoa ki tenei Pire e te Kaunihera. Mehemea ka whakaetia e to Kawananatanga toku hiahia ka whakamutua e au aku korero. He aha te mahi ke ma te turoro he inoi tonu. Mehemea tenei to tatou Kuini te noho tata mai kua haere au ki a ia mana au e whakaora. He Kawanatanga hou tenei, kia hou hoki nga mahi, kaua e whai i nga tapuae o era Kawanatanga. E akiaki ana ahau kia tere te whakaae mai, e kore e taea e au te tatari roa, koia ahau te tono nei me whakaaro mai tenei Whare kia matou.