Paraire, te 1884-08-29.
Korero Turaki.

Ihaka Hakuene.—E te Tumuaki, he hiahia toku kite whakapuaki i etehi kupu ou ou nei. He maha nga Mema tauhou kei tenei whare penei me au. A ehiahia ana ahau ki te whaki ioku mahara mo te ahua onga mahi otenei whare. Kei te mohio te Kawanatanga me te hunga turaki i nga tikanga me te ahua o ta ratou mahi; tena ko matou ko oku hoa Maori kei te noho matapo matou. Koia ahau i kimi kimi ai heaha te tikanga otenei mahi e mahia nei. Ko matou ko nga Maori, mehemea e whiwhi ana matou inga maturanga nunui katahi matou ka kaha kite whakahaere ture mo tenei Koroni. Erangi kaore ano matou kia totika noa, he ahua kuare hoki no nga Maori. Ka korero ahau inaianei mo te Ture Takoha Whenua me te Ture Takoha Taonga. Ko te nuinga oto matou whenua kua riro ite Kawanatanga, amehemea ka homai he Ture Takoha Whenua ka pehia rawatia tamatou toenga whenua. E tautoko ana ahau ite kupu a Te Pakarana mo taua Ture. Ka haere taku korero inainei mo te kupu a Te Pokuru e ki nei ia he taitamariki nga Minita kua tu nei a he kaukaumatua te hunga turaki. Na kei te mohio pea koutou kia Kingi Horomona. Ka mate ia ka tu tana tama ko Rehopoama hei kingi. Tera tetehi rangatira o Iharaira ko Ieropoama ka haere mai kite aroaro ote kingi ka mea atu whakamamakia te ioka imeatia mai eto papa kia matou. Ka ki atu te kingi, "haere atu, e toru nga ra ka hoki mai koutou." Ka tahuri ka ui ui te kingi ki nga kaumatua ote Iwi, ka mea mai ratou. "Kia pai rawa o kupu kia a Ieropoama ma mei kore ratou e riro mai he tumau mau ake tonu atu. Kaore te kingi i pai, haere ana ki te ui ui i nga taitamariki mo te kupu hei whakapuaki mana. A i te hokinga mai o te Iwi ka whakapuakina ete kingi te kupu a nga tamariki ihomai ki aia, ka mea atu "Na i whakawaha e toku papa he ioka taimaha kia kou-tou, me tapiri ia e ahau tetahi atu mea ki to koutou ioka. He wepu ta toku papa hei whiu ia koutou, maku ia koutou e whiu ki page 13nga Kopiona." Akuanei muku atu pea te taimaha onga mea hou ka homai kia matou amuri ake. Ki toku mohio etika ana kia nukuhia tenei korerotanga. E toru tonu nga ra etu ana te Kawanatanga kua hinga nei, turaknia atu, kaore ratou i whai takiwa hei puakanga i o ratou na tikanga. Heoi ra, kaua tatou e turaki pohehe inaianei. Ki te hinga ratou inaianei, ka tu mai he kawanatanga hou apopo, kei muri ka turaki ano, he aha te mutunga o tenei tu mahi. Erangi mo whaki nga Mema katoa i o ratou whakaaro ka ata tae ano kite mutunga hore rawa he raruraru. Ki taku titiro kia Te Pokoru raua ko Ta Hori Kerei. Ko nga kaumatua enei ma raua e arahi nga Mema taitamariki ki te ara ote tika; otiia ki taku rongo ko raua kei te whakatutu inga tangata. Ka pooti ahau kia nukuhia tenei korero.

Wi Pere.—E te Tumuaki. Taku kupu tuatahi etino pouri ana ahau mo te ahua o tenei whare inaianei. Ko taku tino hiahia he whakaatu kite whare nei nga mea kua tukua mai ki au kia tirohia ematou akoutou whakaaro mo aua mea. A ki a mohiotia hoki te tikanga otenei kupu ekiia nei he kore noa iho matou te hunga iti. Ki toku titiro mete mea he pekerapu tenei Kawanatanga; te take ite tau 1882 ka whai ture te Ture Reiti Whenua Karauna Maori hoki. Notemea kua kore koutou ekaha kite whakaea a koutou nama ka hanga tenei turei kia riro mate tangata Maori eutu. A ka homai tenei ture ki runga ki nga whenua a o matou Tupuna. E he ana tenei itemea ko aua whenua he mea tuku iho ki nga Maori mai ano io ratou matou. Na te Kawanatanga o Meiha Atikini ihomai tenei ture. Mehemea ikaha koutou kite whakatu mai hei Kawanatanga taitamariki nana ka raruraru imuri, kaore he tikanga, ite mea namatou ikite. Kua ki mai te Pirimia te take i tu roa ai ia, he pai note motu nei ki aia. Kaore ahau e whakapono ki tenei kupu. Na ke te take i waiho roa ai, kia mahi ia inga ture pakeke mo te Iwi Maori. He kino rawa taua ture e korero nei ahau; e hia tau imuri nei ka kore e utua nga moni reiti ka tangohia ete Kawanatanga amatou whenua hei utu mo ana reiti. I kite ahau ite Piremia itenei ra, Patai ana ahau ki aia mei kore ia e whakangawari i etahi tikanga o taua ture, horere pu ana ia ano ko Paraire itana kitenga ia Ropitini Kuruhou e pupuhi manu ana. Heoi kua mohia ahau ekore te Iwi Maori e tupono kitetehi painga mehemea ka penei tonu te mahi. Ka riro ma te Pirimia e arahi ana hoa Minita, he tamariki hoki ratou. Mehemea ko ratou anake, tera ratou e kaha kite haere irunga ietahi tikanga hou tenei ko tenei ekore ratou ekaha. Ki toku mahara ma te Iwi Maori ano e hanga nga ture mo oratou whenua; me mahi irunga ite tikanga Maori a me homai ma tenei whare e whakamana. Mehemea ka mau tonu te ture ekorero nei ahau, ki toku mohio ka pau katoa Nga Whenua Maori. Ka oti katoa a ratou whenua te whakawa ete Kooti Whenua Maori, ka tahuri nga Maori ka hokohoko ia ratou kei tangohia hei utu mo nga reiti. Mo runga mo nga kupu a nga Mema taitamariki e korero nei ratou, ipootitia ratou hei turaki itenei Kawanatanga; koina te tikanga iwhakaturia ahau hei Mema a he aha te take i tapepa ai aua Mema. Ki taku mohio me whakarere ete Pirimia tana nohoanga, pena me Te Paraihe kua mahue iaia tona nohoanga. Mo runga mo te kupu e kiia nei na Te Pokoru i nama moni nui; he mea whaka ae ra pea e tenei whare kia nama aua moni. E ki tuturu ana ahau me whakamutu rawa te hoko inga whenua Maori, me nga Kooti Whakawa Whenua Maori, me mutu rawa. Tukua kia hanga etenei whare tetehi ture pai rawa atu, ko reira mahi ai aua whenua Maori. Kaore rawa etika kia murua nga whenua anga Maori, erite tonu ana tenei kia Raniera, i panga nei ki roto kite rua o nga Raiona. E mahia ana nga ture taimaha kia ahei ai te tango inga whenua anga Maori. E ki ana ahau me whakamutu rawa te hanga enga Mema Pakeha nga ture whenua Maori. Ka timate tenei whare, ka timata hoki te mahi ture mo nga whenua Maori; kore rawa ipai ana ture. Koia ahau e mea nei ma nga Maori ano e hanga a ratou ture mo te toenga ote whenua. Ki toku mohio ka taea eratou te whakatakoto itetehi ture pai tika. Titiro ia ki nga mate kua utaina e tenei whare ki ruuga ki nga Maori. Tera etehi whenua, ka rau noa atu pea nga tangatu nana taua wahi, page 14akuanei whakaputaina ana te Karauna Karaati ki nga tangata kotahi te kau ma ratou ake tana whenua katoa. E hara ite mea he kai tiaki te hunga kotahi te kau mo te rau tangata. A hokona ana etaua hunga te whenua hei tika mo ratou ake. Na kihai te Kooti i itupato ki taua pohehetanga; hanga ana he ture ano e penei ana ki a kotahi te kau ingoa kite Tiwhikete mo ratou ake te whenua: pau ana ia ratou kotahi te kau te moni hoko, moni retei ranei mo taua wahi. Na ite tau 1873, ka whakatakototia he ture ano, me uru katoa nga tangata e whai paanga ana. Tahuri ana nga Pakeha hoko whenua kite hoko nga hea anga wahine maro nui ite mea engaro ana nga tane: kaore nga tane i whakaae. A hokoaana nga whenua anga tamariki ite wa engaro ana nga matua. Whakawaia ana e aua Pakeha te Iwi Maori, pau katoa a ratou whenua. Ki taku mahara etino he ana te mahi anga Pakeha mo nga whenua Maori. Kihai ratou i atawhai inga Maori. E noho kuare noa iho ana nga Maori me te mahi tonu nga Pakeha inga ture mo a ratou whenua na ki toku mohio, he nui rawa te mate me te rawa kore ate Maori inaianei. Mehemea he aroha Ta Hori Kerei kia matou, me tuku matou ki Te Kawau noho ai, ite mea kaore a matou whenua. Ko te take tenei kaore ahau epai ki te Pirimia. Ahakoa ki Te Pokuru takitahi nei nga tikanga ate Pirimia e whakakinongia e ia e whakakino ana ahau ki ana mahi katoa ite mea nana tonu ihomai nga mate ki nga Maori. Mehemea ka taea e au te motuhake ienei ture ite Pirimia ka peratia e ahau, tena ko tenei kaore ahau e kaha ite mea nana tonu enei tikanga. Ko taku tino hiahia, me mahi tahi nga Mema katoa otenei whare kite whakatakoto inga ture e ora ai te Iwi Maori. Mehemea e noho ora ana nga Maori ka taea te utu nga reiti eratou. Tena ra wkakakotahi tia tatou hei mahi i nga ture pai mo nga whenua Maori. Ko te tino take mate, he ahua rere ke no nga ture whenua Maori. A mo tenei mahi whakatutu Kawanatanga muri iho ka turaki, waiho tena kia koutou ki nga mema Pakeha. Kaore amatou hiahia ki tera mahi. Kite kore koutou e kaha kite whakatu tetehi Kawanatanga maroro, ma matou e tohu tohu i nga tangata tika hei Minita; tirohia amatou kupu ite mea he taka waenga matou. Tera pea e mutu pai tenei rarararu. Heoi taku e whakehe nei ko te Pirimia. Ite mea kua pera nga whenua Maori kite kari waina a Napota.