Wenerei, te 24 o Hepetema, 1884.
Nga Moni O Te Koroni.

Wi Pere.—E hiahia ana ahau ki te whai kupu mo nga korero a Te Omana te mema mo Nepia. E whakapai ana ahau ki ona korero. Otiia i kaha rawa ana kupu mo tetahi mea na reira taku hiahia ki te whakapuaki i nga whakaaro a oku Iwi. Kua hoatu e taua mema te kaata ki mua o te hoiho kati, mana ano e to haere ite kaata me ona utunga. E hara te Iwi Maori ite iwi mangere. Na nga Ture pakeha i pahitia i tenei Whare i kore ai ratou e whiwhi i te rawa; i kore ai ratou e whakamahi i o ratou whenua. Me kore aua ture taimaha tera e mahi nui rawa ratou. Na oku Iwi ahau i tuku mai kia whakakorea nga Ture Reiti me era tu tikanga. I tonoa mai ahau kia puritia ena Ture, kia mahia he ture tika hei whakaoti i nga mate e pa nei kia matou no runga no nga ture rereke i kore ai nga Maori e whakahaere i o ratou whenua. Kaore he mea hei whakakaha ia ratou kia whakapai a page 20ratou one one. Ara ki te whakatupu hipi. Mahi paamu, mahi reti ranei. Na reira ka takoto kau a ratou whenua, kaore he whakapainga i runga. Ko a ratou whenua papatupu, kaore e whakamahia ana, te take ko a ratou na pakanga Maori. E kii ana ahau, me whakakore enei ture e peehi kino nei i a matou; me riwhi atu ki tetahi ture pai atu. Ko taua ture hou nei, i ki ahau i te tuatahi, hai hoiho to i te kaata ra. Ki te whakaaro a toku Iwi, mehemea ka paahitia te Ture Komiti Maori, e kore e tae ki te rua tau, toru ranei ka kapi katoa a ratou whenua; kaore e takoto mangere. I raro i te ture o naianei, e uru ana te rua rau te toru rau tangata ranei ki te karaati kotahi. Akuanei kotahi tangata o taua toru raa ka whakatupu hipi, ka tahuri tetahi ki te whakatupu kuri, ta tetahi he hoiho, ta te tetahi he poaka Tahuri ana nga kuri ka kai i nga hipi, tino pouri ana te ariki o aua hipi. Ka mea te ariki o nga kuri. "Neaha koa ko oku hipi tonu aku kuri nei." A pau ana nga hipi i nga kuri. Me i ngaki tetahi, pareho ana e nga poaka a tera. Waiho ana hei take raruraru. Koinei te taka i tumanako ai oku Iwi kia tukua atu tokorima tekau ranei, tekau ma rima ranei tangata hei Komiti whakahaere i nga ritenga mo a ratou whenua. Me pooti taua Komiti e te Iwi. Mehemea ka puta tenei Ture ekore e roa ka kapi katoa a matou whenua e takoto kau nei i te pakeha, me te mahi paamu me te mahi kararehe hoki, e nga Maori. E mea ana ahau kaua e reititia a matou whenua inaianei notemea kua mahia e tenei Whare nga ture pakeke mo te whakahaere o aua whenua. E ki ana ahau ki te anga katoa mai te titiro a Iwi Maori kia tatou kia whakatakototia tetahi ture pai rawa mo a ratou one one. I enei taua kua hori ake nei, ko nga pakeha anake kei te hanga nga ture whenua Maori, katahi ka mahia ke tia ko taua ahua ano, ko te mate anake. I hanga pea enei ture i runga i te mahara pai hei tika ma nga Maori. Otiia he aitua anake te paanga mai kia ratou. He nui nga ture whenua Maori e hanga ia ana e tenei Whare. Otiia kaore e pai aua ture. Pewhea ra, kaore i whakaaro tika etahi o nga kai hanga o aua ture. Kaore i roto i o ratou ngakau kia ora nga Maori. Na reira ka tautoko ahau i te kupu a te mema o Nepia. Tetahi tino hiahia a nga Maori o toku takiwa kia whakaarohia e ratou he ture mo a ratou whakahaere ka mauria taua ture ma tenei Whare e whakamana. Ki toku whakaaro me mahi katoa nga Maori i tenei ritenga, nana ka he iho, kaore he tikanga i te mea na ratou ano i rapu. Kaore i te tika te ture riihi i nga whenua Maori. Kahore he mana o te tangata kotahi ki te riihi i tona whenua ko nga ture mo runga i te wehewehe whenua kahore i pai kihai i rite ki nga tikanga Maori. I runga i nga tikanga Maori e whai haere tonu ana te wehewehe o te whenua i runga i nga rohe o nga tupuna. I wehewehea katoatia nga whenua o nga iwi a i mohio ano nga Maori, ko wai nga rangatira, ko wai nga tangata e nui ana te whenua. I runga i nga tikanga o naianei e maharatia ana kei te rite tonu te hea o te tangata, heoi e rite tonu ana te hea o nga taurekareka o nga tangata iti ki to nga rangatira. Ko tetahi kino ki te hokona e te tangata kotahi tona hea ki te pakeha, ka riro katoa nga hea o etahi i te pakeha. Na runga i enei huarahi ka riro he nga whenua o etahi. Na tenei huarahi pea i riro ai te whenua o tetahi Maori i waiho ki aia e tona tupuna. Ki te noho tetahi pakeha ki runga i te whenua whakapai ai ka whakataua tonutia e te Kooti taua wahi ki aia. Na mo runga i nga whenua e mau ana i raro i te pukapuka whakamaharatanga take. Ko te ture tenei me whakaae katoa nga tangata whai take, engari kahore tenei take i whakahaerea hoi ta matou i kite ai e hoko tonu ana nga Maori i o ratou hea. Na mo runga i nga tikanga o te Ture Reiti e whakahe rawa ana ahau ki taua Ture, no te mea e hohoro rawa ana te whakaputa mai ki runga i o matou whenua, no te mea e noho raruraru ana. Mehemea kahore nga Maori e ahei ki te utu i enei Reiti a ki te utua e te Kawanatanga ekore e maha nga tau kua riro katoa nga whenua hei utu i enei Reiti. Ka rite tonu ki te muru i o ratou whenua. E rite ana ki te tangata kaha e tango ana i nga whenua o nga tangata ngaikore. Koia nei nga take i mahara ai au kia pahiatia tetahi ture tika inaianei mo nga Maori. Na mo page 21runga ia matou whenua papatipu he tokomaha nga tangata i whakatupuria ki runga i ia whenua a he tokomaha o ratou kei Poneke nei inaianei. Ki taku mahara he tika kia uru mai aua tangata hei hoa kimi i tetahi tikanga, e mahara ana ahau e kore e tika kia ohorere ta tatou pahi i tetahi ture e pa ana ki era whenua, engari me waiho ma ratou e whiriwhiri i ta ratou i whakaaro he pai mo to ratou Takiwa, kaua e whakaputaina e tahi kupu maro whakawehi ranei. Kaua tatou e whakawehingia ki te mahi i a o tatou hiahia i pai ai i te mea kei te iti haere a matou whenua, he paku rawa kei te toe. Ko te nuinga ia kua pau atu i runga i ta matou kuaretanga. I tangohia a matou one one i runga i to matou mohio kore. I tangohia i te mea he Iwi kuare te Maori. Ko te pakeha he iwi matau rawa, haere ana mai ki te whakaware i nga Maori. Maunutia ana matou ki te maunu reka, horomia ana e nga Maori aua matau. Te taunga iho kua riro atu a matou whenua. E ki ana ahau, he nui nga mate kua homai e nga pakeha ki runga kia matou, kua heke rawa a matou tupu, ko tenei, me tahuri koutou inaianei ki te hapai i a matou. Kaua e homai a koutou moni e nama nei koutou hei mea taunaha mo a matou whenua. E hara i nga Maori nana koutou i unga ki Ingarangi nama moni ai. Na inaianei e mea ana koutou he rerewe tenei hei whakaora i nga Maori. Na wai koutou i tono kia homai taua rerewe ki nga whenua Maori ai? Na koutou na nga pakeha ake taua hiahia. Tetahi e kore e mau ki nga Maori nga whenua kei te taha o aua rerewe: takitahi noa iho nga whenua iti ka mahue kia matou. Penei ano te ahua ki nga rerewe katoa o tenei motu e kite nei ahau, paku rawa nga wahi e toe ki nga Maori. Ko te whenua kei toku takiwa na te Kawanatanga, kati mana e mahi ana rerewe e pai ai ki tana whenua, kauaka matou e tinihanga tia, he iwi kuare hoki. Ko toku tino hia hia i haere mai ai ki tenei Whare kia whakahoa nga mema pakeha ki au kia mahia he ture pai mo nga Maori me a ratou whenua. Kia oti he mea pera katahi ka tika kia whakahaerea a ratou whenua i te mea kua pa he ora ki nga Maori me a ratou whenua. Erangi me titiro koutou inaianei kei te takoto he a ratou whenua koia ahau e whakaaro nei me ata waiho aua whenua. Ko te ture Reiti nei, he mea tauhou ki nga Maori—e hara ia i te ritenga a o ratou tupuna. Na nga pakeha i mau mai tena ture, Me mahara nga pakeha, he mea tupono noa iho ratou ki enei motu; a me awhina ratou i nga Maori.

Te Puke Te Ao.—Irotoitenei whaikorero kei te auhi noaiho etahi o nga Mema, me te nui o ta ratou taupatupatu i a ratou, kati kei te pera hoki au. Kotahi Mema i hoki whakamuri ki enei tau maha kua hori ake nei, me te korero hoki ki nga kino i mahia e era Kawanatanga, na he nui nga mate i tau mai ki runga ki nga Maori i nga tau kua pahure ake nei, he aitua nui rawa i pa ki te iwi ki te whenua hoki. Ko taua raruraru i pa ki te whenua kaore i haere mai i runga i te Ture, ta te mea he papatitipu aua whenua kaore ano kia kootitia. E he ana te tau mai o te Ture ki enei whenua, ka pa he whenua karaati katahi ka tika. Kua he rawa nga Maori i runga i nga Ture kua mahia e tenei whare i nga tau kua mahue nei. Koia ahau i tono ai kia awhinatia nga Maori inaianei kia homai he Ture pai. Ki taku mohio me whakakore te Ture Reiti ki runga ki nga whenua papatipu, me te Ture Takoha Whenua Maori. Kaore matou nga Maori i te mohio i te homaitanga o enei Ture ki runga ki o matou whenua. Ki toku whakaaro kei te whakahe tahi nga Pakeha me nga Maori ki aua Ture. E whakahe ana matou i te mea e takahi ana tenei i te Ture i mahia i te 1840. E ki ana te toru o nga rarangi o te Tiriti o Waitangi ka tautokona e te Kuini o Ingarangi nga Rangatira Maori me nga iwi katoa o Niu Tireni a ka whakamana ratou e ia ki runga ki a ratou whenua me a ratou tonga katoa. Ki toku mahara e tino takahi ana to Ture Reiti i taua rarangi, a e whakakore ana i te Ture a te Kuini. E. kore matou nga Maori e whakahe i nga Ture i hanga e o matou Rangatira ma te whaitake rawa ka tahi ka tika. Kaua e tuku mai tenei Ture ki nga Maori patu taha ai. Tukua mai ki te aroaro, he kanohi e kanohi katahi ka tika, kaua matou e patua pohetia e enei Ture. I runga i taua Tiriti i kore-page 22rotia ra e au kua tinihangatia matou. Mo runga mo te Reriwe nui o tenei motu e mea ana etahi Mema kia rahuitia aua whenua kia rima maero i tetahi taha i tetahi taha. E ki ana ahau me haere te Minita Maori kia kite ia i nga Maori no ratou era whenua. Kaua e pahitia he ture e tenei whare hei tango i aua whenua, kei tupu ake he raruraru pena me nga raruraru o mua. I tera tau ka haere he Kai-ruri ki nga whenua Maori wea ai, puta mai ana he kino. Koia ahau e ki nei me haere rawa Te Minita Maori ki nga takiwa Maori katoa ata whakaatu ai i ana tikanga. Ki te whakaae nga Maori katahi ka tika kia puta aua mahi. No tera tau tonu ka tahi a Tawhiao ka noho i raro o te Ture, me Wahanui hoki kua tae mai ki Poneke nei. Kei te marama taku titiro ki a raua ritenga whakahaere mo a ratou whenua. Me ata whakaaro te Kawanatanga ki taua mea. Na mo runga i te kupu kia whakahokia te tokomaha o nga hoia, e ki ana etahi Mema tera e tupu ake he raruraru. Ki toku mahara me whakamutu etahi o aua hoia kia toe nui ai nga moni o te Koroni. Tenei te take kei te noho katoa nga Maori i runga i te atarangi a te Ture. Kaore a ratou hiahia kia tupu ake he pakanga ano. E hara i te mea na te Kawanatanga i homai te rongo ki nga Maori, kaore erangi na o ratou Rangatira i whakatupu te rangimarie. Kua kite au i tetahi Apiha o te Kawanatanga nana i whakararuraru tetahi takiwa Maori, kei roto i tenei Whare nga Mema o te Kawanatanga nana i whakatu taua tangata hei Aphia mate ana nga Maori i a ia, kei pouri kotou mo tenei korero aku. Kaore taua Apiha i whakahaere i aua Maori ki ta te Ture ritenga, i tikina tana Ture i roto i te ngaherehere. Kua houhia te rongo e Tawhiao kua homai ana pu o toru rau ki tetahi Apiha o te Kawanatanga. Kua hanga e ia tana kawenata kua mutu rawa atu te pakanga. Na reira au e mea nei me kore nga hoia i te mea kaore he take e wehi ai, ki te iwi Maori. Ki taku mohio he mea nama nga moni utu i aua hoia akuanei riro ai nga whenua a te Maori hei utu mo au moni. Kaore nga tangata o toku takiwa i tono kia whakatakototia e au he Ture i tenei Paremete, i ata waiho tera ma te mema o Te Rawhiti e mahi.