Te Huihuinga o te Paremete Tuaiwa o Niu Tireni, i whakatuheratia e te Kawana i tenei ra, pai ana ia ki te whakapuaki i enei kupu.

Whai Korero.

E nga Rangatira Honore o te Kaunihara me nga Rangatira o te Whare Runanga,—

He nui rawa taku koa i tenei taku kitenga ano ia koutou e noho huihui ana i te Paremete.

I hohoro tonu taku tono kia koutou kia tahuri mai ki te tautoko i au i muri tata tonu i te whakakorenga o aku Kaiwhakahaere o mua ake nei.

E whakaaro ana aku Kaiwhakahaere e kore e whaitikanga kia mahia inaianei nga mahi whakahaere mui i te Koroni ko era anake e tino whaitake ana e taea i te poto o te takiwa e watea nei hei mahinga, engari me tahuri wawe tatou ki te whiriwhiri i era mea e pa ana ki nga mahi whakaora i te koroni, me era atu mea hoki hei whakaiti i te pau haere o nga moni. E hiahiatia ana kia ata whiriwhiria enei take e te Paremete ina taea i te wa e noho huhui ana tenei Paremete.

He mea whaitake rawa ano tenei kia whakahaerea nuitia nga mahi katoa o roto o te Koroni: ko te mahi keri koura tetahi o aua tino mahi, me te whakanohonoho kainga, me te whakahaere i nga mea e tipu ana ikonei, me nga mahi hanga taonga kei konei.

He mea tika rawa kia whiwhi tenei koroni i aua tu mahi. Me ata whiriwhiri etahi ritenga hei awhina i aua mahi, otira e kore e taea te whaka rite i nga utu Katimauta hei tautoko nateamea kei te nui rawa aua utu inaianei.

Me ata whakaaro nui hoki nga mahi reriwe. Me ata titiro aua mahi kua timataria nei, kia kitea ai me pewhea ra te whakahaere. E kore e tika kia whakaroaina te otinga o aua mahi natemea hoki ki te peratia e kore e puta wawe mai nga hua mo nga moni i pau i aua mahi. Engari auo hoki me tupato te Koroni kia kaua e haere nui rawa te mahi nama moni mai.

E whakaaro ana aku Minita ko tetahi take i tohe ai nga tangata o ia takiwa kia hanga tonutia etahi wahi iti o aua moni kaore nei e puta mai he moni i aua mahi, he wehi no ratou kei whakakorea ano e te Paramete nga moni i whakaaetia mo aua mahi mehemea ka kore e hohoro te oti. No reira i mea ai te Kawanatanga me tino whakapumau nga whakaetanga pera a te Paremete, ma etahi tino take raano ka tika ai kia kore. Ki te marama te whakapumautanga o aua tu whakaaetanga a te Paremete ka tahi ka noho pai nga takiwa e pangia ana e aua mahi, ka ata tatari kia mahia paitia i runga i te huarahi e hohoro ai te puta mai o nga hua o te moni i pau i aua whakahaerenga.

E whakaaro ana aku Minita me tupato rawa te whakahaere i nga whaka-page 8rite nga hou mo runga i nga mahi kua timataria nei. Ko etahi o aua mahi e tika ana kia hohoro te whakaoti, pera hoki me te Raina Reriwe e tika ana ma waenganui o Otakou. E tika ana hoki kia hohoro tonu te rapu whakaaro mo te wahi poto e toe nei kia mahia o te Reriwe mai o Nepia ki Parnutana. E tika ana hoki kia haere tonu te raina reriwe kua whakaaetia nei kia hanga i Whakatu ki Raunara kia haere tonu atu a tae noa ki te raina o te reriwe e timata ana i te Tai Rawhiti haere atu ki te Tai-Hauauru o te Waipounamu. Mehemea ka peratia ka tata te oti o te raina reriwe e haere ana i waenganui o tera motu.

Ko taua raina reriwe o te Waipounamu e whiti atu ra i te Tai Rawhiti ki te Tai-Hauauru kua whakahuatia ake nei e au, he mahi nui rawa. Ka tonoa atu kia koutou kia tahuri ki te tautoko i te mahi a. etahi hunga e hara nei i te Kawanatanga mehemea ra e ahei ratou ki te whakahaere i taua mahi. E mohiotia ana hoki tera pea he nui rawa te waro me te koura i reira he nui rawa atu hoki te moni kua puta mai ki nga tangata e mahi ana i aua mea. He nui rawa hoki te painga e tau ki tera takiwa i runga i te putanga o taua reriwe. I te mea e mahia ana taua reriwe me whakahaere ano hoki etahi atu tikanga hei whakaputa i nga taonga o te Tai-Hauauru o te Waipounamu. E tono atu ana ahau kia ata whiriwhiria e koutou enei mea katoa.

He mea nui rawa atu mo te Koroni katoa kia ungutu te Rerewe o Poneke ki Akarana, a me hohoro tonu te mahi i taua Rerewe. Tera koutou e tonoa kia whakaturia tetehi Komiti Whiriwhiri hei ata rapu i te ara pai mo taua Rerewe. A ka tonoa ta koutou whakaaetanga hei whakamana i te Kawanatanga ki te hoko mo te Koroni, etehi whenua nui, e pa ana ki taua rerewe.

Ki te whakaaro a oku Minita e pai ana kia whakaritea etehi whenua kei te taha o tenei rerewe me era atu rerewe hoki, hei nohoanga mo nga tina tangata, i runga i tetahi tikanga e ora ai ratou, erangi ko te whenua mo ia tangata, mo ia tangata, kaua e nui rawa.

E mohio ana hoki koutou he mea pai rawa, mehemea ka whakamahia, nga whenua a nga Maori, pakeha hoki; a he pai rawa kia whai tikanga tia, e ahei ai nga Maori, ki te whakahaere i o ratou whenua, ana hia hia ratou ki te pera. Otira maumau hanga ture hei pera, mehemea kaore e pai nga Maori ki te reti a ratou na whenua. A ahakoa e kite ana oku Minita, e he ana etehi tikanga o nga ture, e pa nei ki taua mea inaianei; ka ata waiho te whakahaere mo etahi tino ture mo enei tu mea, kia tae atu ki tera nohoanga o te Paremete. Eera pea e whakatakotoria tetahi ture mo aua mea inaianei; otira ko te mea pai matua ata whakaariterite tahi me nga Maori, i tetahi tikanga mo aua whenua hei painga mo te Koroni, hei whakatika i te Iwi Maori hoki.

Ka whakatakatoria i roto i tenei Paremete, hei titiro ma koutou, etehi tikanga whakakaha inga ropu tangata whiriwhiri, oia takiwa, kia nuku ake ai ta ratou mana, kia whiwhi ai hoki ratou i te oranga mo o ratou takiwa.

Nga Mema o te Whare Runanga,—

Ka hohoro te whakatakoto ki o kotou aroaro, nga pukapuka moni o te Koroni.

Ki te mahara o aku minita, e ahei ana te whakaiti i nga moni e pau ana i runga i nga mahi o te Koroni. Ki ta ratou whaka-aro, e tino tika ana kia pera tia.

Ki ta ratou mahara e he ana te ture takoha taonga; ki toratou hiahia me hohoro te whakakahore i taua ture; erangi rangi tetehi ture takoha whenua, ahua ngawari. Kaua e whai utu mo te whakapainga katoatanga o te whenua. Ko nga moni e puta mai ana i tau ture, me whakahaere ki ona takiwa ano hei oranga mo taua wahi.

E nga Rangatira Honore o te Kaunihera me nga Rangatira o te Runanga Nui,—

E whakaaro ana aku Minita ko te whakahaere o nga rerewe o te koroni me whakatikatika. Ka hoatu kia koutou tetahi kitanga hei whakahaere mo nga Poari o te Waipounamu, i Akarana hoki, ka mau ano ia ki te Paramete te whakahaere o nga utu, ka tonoa ano hoki koutou kia whakanui nga tikanga page 9mo te hokohoko ki nga Moutere o Piti; ka tukua atu ano hoki kia koutou tetahi Pire hei whakahou i te tikanga mo nga taonga o nga, wahine marena; kia huihui tahi ki te whakatu i tetahi kai-whakahaere mo te tari mo nga moni inihua i te oranga tonutanga o te tangata, me te whakatu i etahi Poari i whiriwhiria e nga tangata e inihua ana ia ratou. Ko tenei ka tukuna atu kia koutou kia ata whiriwhiria e koutou nga take nunui ka tukuna atu nei kia koutou, a ko taku tino hiahia tenei i runga i te atawhai o te Atua kia tipu haere ano nga mahi o tenei koroni i runga i te pai o te whakahaere o a koutou tikanga.

Wahanui.—E te Pika tena koe me nga Mema o tenei Kaunihera, tena koutou. I hiahia ahau kia tae mai au ki tenei Whare ki te whakapuaki i te hiahia o toku iwi. I whaikupu ano ahau ki tera Whare o te Paremete i runga i aua hiahia o toku iwi. Tuatahi, ko te tino take o aua hiahia kia tau ano ki au te mana whakahaere i toku whenua, I raro ano i te mana o te Kawana. Kahore ano kia pa noa te ringa o te pakeha ki enei whenua. Kua roa ahau e noho ana ikonei, kua kite hoki au i te Pire a te Kawanatanga. I kite au he nui rawa nga niho o taua Pire. He niho katoa kei te tinana a he tara ano kei te whiore e mau aua. No muri mai nei i taku whikorero ki tera Ware katahi au ka kite kua mahia paitia taua Pire e te Kawanatanga. Kua unuhia e te Kawanatanga te nuinga o nga niho o taua Pire, kotahi tonu te mea i kite au e mau tonu aua. Ka nui taku whakakino mo tenei niho e mau tonu nei, a e inoi ana ahau ki tenei Kaunihera kia kaua e whakamana taua rarangi o te Pire. E tono ana hoki au kia kaua e mana te Kooti ki runga ki aua whenua inainei. Kaore au i te ki me kaua rawa e mana te Kooti engari e mea ana, ahau kaua e pa atu ki aua whenua i tenei wa, engari taihoa marire kia ta te manawa, kia taea ai te ata whakarite marire ki te Kawanatanga, a kia rite raano he tikanga hei reira e tika ai kia rapua he tikanga mo nga mahi o muri atu. Kaore au i te arai i te Kawanatanga, engari e hiahia ana ano ahau ki te whakahoa i a ratou, kia taea ai te whakahaere pai i taua takiwa. Koia nei te tuatahi o aku whakahe mo taua Pire. Tuarua, e hiahia ana ahau ki a whakamana te Komiti, kia tukua ma te Komiti e whakahaere katoa nga mahi i runga i nga whenua i roto i taua takiwa. Engari hoki ki taku titiro atu kua ahua ngawari mai te Kawanatanga ki ta matou i pai ai. E whakapuaki atu ana au i tenei tono inaianei kei raruraru ano tatou a muri rake nei, a ka kataina tatou e era atu Komiti me era atu whenua o te Ao. I mahara tonu au he mea tapu tenei Paremete, he tapu hoki ana mahi me haere i runga i te pono me te tika. Tuatoru, e hiahia ana ahau kia pai te hanga i nga ture mo nga iwi e rua, kia rite tahi te whakahaere mo te iwi Maori me te iwi Pakeha, kia pai ai te noho tahi i roto i nga tau e haere ake nei. Kati ra aku kupu mo tenei mea, heoi ano ra ka whakapai atu ahau kia koutou mo to koutou whakaae kia tae mai au ki to koutou aroaro. Kia ora koutou e noho ana ikonei ki te mahi i nga ture i runga i te ngakau tika me te ngakau pai.

Haterei, te 8 Nowema, 1884.

Wi Tako Ngatata.—E te Tumuaki ka whaikupu atu au mo te mea e korerotia nei i te aroaro o te Kaunihera. I tae mai he pukapuka a Wahanui ki au, e whakamarama mai ana i nga menemana o tenei Pire, tono mai ana ia kia tautoko ahau i ana menemana me ka korerotia i te Kaunihera. Te take i pera ai ia, he hiahia nona kia waiho ano ki a ia te mana whakahaere i tana whenua, a i te mea e hiahia ana te Kawanatanga ki te hoko whenua i reira, me panui ki nga tangata katoa o taua takiwa. A ki te hiahia te Kawanatanga ki te hoko whenua i reira me panui me ata whakaatu marire hoki ki nga iwi o reira, ka whakaatu atu hoki ki te Komiti o taua takiwa. E hara i to mea e hiahia ana ia ki te kaiponu i taua wahi, engari e hiahia ana ia kia waiho marire kia marama raano te tikanga hei whakahaere i nga mahi mo te whenua, kei reira ka tika ai te rapu tikanga mo te page 10hoko mo te tuku ranei i aua whenua. Kaore ia i te wehi mo te haere o te reriwe ki taua takiwa. Kei te marama ratou ki tera, e whakaae ana hoki kia puta taua mahi; engari e hiahia ana ratou kia kaua e pa atu ki nga whenua papatipu inaianei, kia rite raano tetahi tikanga mo ana whenua. E hiahia ana hoki ia kia mutu te mahi tukutuku naoni ki nga Maori takitahi, e hiahia ana ratou kia kotahi tonu te tikanga whakahaera mo aua whenua ara me ata panui marire ki nga hunga katoa e whaitake ana. Ko enei nga take e hiahiatia ana e nga Maori no reira au i tautoko ai i nga menemana i whakaurua e te Kaunihera ki roto ki tenei Pire.