.gif)
Nga Korero Paramete: 1881-1885
Paraire, te 10 Akuhata, 1883
Paraire, te 10 Akuhata, 1883.
Meiha Te Wheoro.—E kore e nui rawa aku
kupu mo runga i tenei Pire, notemea i whakarongo au ki te whaikorero
a te Minita mo te taha Maori, i a ia e tono ana kia korerotia
tuaruatia, a whakaaro ana au i ngawari rawa tana korero, otiia penei
tona ahua ki au, mehemea e tono ana ki tenei Whare kia ata
whiriwhiria tenei Pire me kore e taea te whakangawari i nga mate o
nga Maori. Na ka ki au inaianei katahi ano te Paremete i rongo ai au
i enei kupu, ara te tono atu ki te Whare kia ata whiriwhiria nga
mate o mua e waha nei i runga i nga Maori. I nga Paremete katoa kua
pahure ake nei ta matou mahi tena he ki atu kia ata whakaarohia nga
pire katoa e tukua mai ana ki konei kei taimaha ki runga ki te iwi
Maori; na ko enei nga kupu e whakahokia mai ana kia matou: "Heoi ano
te mahi a nga Mema Maori he whakahe anake kaore ratou e whakaatu mai
ana me pehea ranei he tikanga." Na kua kite tatou inaianei i pakeke
rawa aua ture ki runga ki te iwi Maori, a me to koutou mohio no mua
iho aua mate nei koia tena e whakaaturia mai na e te minita mo te
taha Maori. Ki taku whakaaro he mea tika kia whakaarohia nuitia e
tenei Whare me nga mema katoa tenei Pire. I te whaikorerotanga o te
minita mo te taha Maori i whakahuatia ano e ia tetahi Pire kei te
ota pepa, na he ki atu taku koia tetahi Pire e paingia ana e nga
Maori, i nga Paremete e rua kua mahue ake nei tae mai ki naianei kei
te hiahia tonu nga Maori. He iti aku kupu mo tena engari ka haere
taku korero mo nga kupu a te mema nei a page 13
Taratoa, i rite tonu tana whaikorero
ki tetahi korero aku i te tau 1880, ara i rite tonu nga putake o
tana korero ki nga putake i korerotia e au i taua takiwa mo nga mate
o nga Maori. Ka pera ano au inaianei me tana ka whaikupu au mo nga
raupatu a te Kawanatanga. I te wa i timata ai te raupatu a te
Kawanatanga i te whenua i ki ratou tera e tiakina paitia nga taonga
me nga paanga o nga Maori e piri pono ana kia te Kuini; engari i
pewhea ta ratou tiaki? Koia ano tena e korerotia na e Taratoa. I
tukua e au tetahi pitihana ki tenei Whare he inoi kia whakaritea nga
Maori mo nga whenua i raupatutia, engari kaore rawa te Kawanatanga i
whaiwhakaaro mo taua pitihana. Kaore aku whakahe mo tenei Pire, e
pai ana ki au, engari tera ano etahi wahi o roto e mea ana au kia
kapea ki waho, kotahi te mea e wehingia ana e au, kei ahei te
Kawanatanga ki te whakatu roia ki roto ki te Kooti whenua Maori,
notemea kaore tenei Pire e pa kia ratou na kei waiho tena hei
tipunga mai ano mo nga raruraru e whakahengia nei e tatou i runga i
nga roia me a ratou whakahaere i roto i te Kooti. Ko te nuinga o nga
tikanga o roto o tenei Pire e tino whakaaengia ana e au, otiia kihai
i pau rawa nga ritenga o te Kooti te whakatikatika, ara maku e ki
atu taku e mahara nei, ko nga Ateha, ki taku whakaaro me rereke ano
te tikanga mo nga Ateha me waiho ma te iwi ratou e whiriwhiri, e
pooti. Tetahi, kaore e marama ki au te whakahaere whakawa a nga
Tiati, notemea kaore e taea ana nga tino take Maori, heoi ano ta
ratou he whakatau i runga i nga korero e puaki mai ana ki te aroaro
o te Kooti, kaore ratou e rapu atu ana i waho o te Kooti kia tika ai
a ratou whakataunga, ahakoa kite o ratou kanohi i nga whare me nga
kainga o nga Maori e tu ana i runga i tetahi whenua e whakawakia
ana, ki te he te whakahaere a aua Maori i roto i te Kooti e kore ano
e whakataua taua whenua kia ratou, ki te kore aua Maori e tae atu ki
te Kooti i te panuitanga o te keehi ka turakina ano ratau, kaore
hoki nga Tiati e tino whiriwhiri ana i nga take nui e rua o te iwi
Maori, ara take raupatu, me te noho i runga i te whenua. He kaha
rawa no o ratou whakaaro ki te noho o runga o te whenua kaore ratou
e tino aro ana ki te raupatu, he he tena ki taku whakaaro. Tera hoki
tetahi whakatauki Maori, "Ma whero ma pango, ma pango ma where," ko
te tikanga Maori mo tenei whakatauki—ma te ringa kaha ka
ora te noho te whenua—He ruarua aku kupu mo nga roia, ki
taku whakaaro kaore rawa atu ratou e mohio ki nga take Maori, ma nga
kai-tono ano e korero a ratou korero ki te Kooti mo runga i a ratou
take, heoi ano ta te roia he whaikupu atu ki te Kooti mo runga i aua
korero, a e taea noatia atu ana tena e te Maori pena ano i te roia,
mehemea he tika nga take ki te whenua ka riro ano te whenua i te
kai-tono, ki te kore e kore hoki. Ko etahi o nga Tiati e matau ana
ki te reo Maori, he kai-whakamaori ranei o ratou na e hara i te mea
ngaro nga korero a te Maori kia ratou, kia whai roia ai hei korero.
Ki te waiho hoki e nga Tiati ki etahi tangata ke i runga i te
whakaaro ko nga roia anake kei te mohio ki nga take ki te whenua e
kore e whaimahi ma nga Tiati. Tetahi, titiro ki nga moni e pau ana
ki runga ki nga whakawa, e utu ana ia Maori i tana roia, rokohanga
rawa ake te mutunga o te keehi te whai toenga kia a ia. E kore au e
whaikupu mo etahi atu mahi a nga roia, ka mutu tonu taku mo nga
whakahaere anake i roto i te Kooti Whenua Maori. Na mo nga Pakeha e
hoko whenua ana i te mea kaore ano kia whakawakia e te Kooti kua
tino whakaaturia mai e te Tumuaki, e ki ana ia ko te nuinga o nga
raruraru i tipu mai i reira. Na mo te tuku atu i te mana hoko whenua
ki te Kawanatanga anake, kaore au e whakaae ki tena, e kore au e
whakaae ma te Kawanatanga anake e hoko nga whenua Karauna Karaati
notemea e kore au e pai kia hoko atu i oku whenua ki te Kawanatanga
anake, kei te mohio au ki nga hoko whenua a te Kawanatanga i te tau
1876 i nui rawa atu te rararua. A ki taku whakaaro ki te tukua atu
ano ko te Kawanatanga anake ki te hoko whenua ka puta ake ano aua
raruraru. Tera pea kei te mahara tenei Whare ki te whaikorero a te
Minita mo page 14
te taha
Maori i te tau 1880, mo nga whenua Maori, i puta ake ana korero mo
nga hoko whenua a nga Apiha a te Kawanatanga na i pewhea ia? I ki ia
he nui rawa nga kino i mahia i reira, he nui hoki nga moni i pau i
aua Apiha i tinihangatia e ratou nga pukapuka moni, kaore ratou i
hoatu i nga moni tika ki nga Maori a i he nga pukapuka moni i tukua
mai e ratou ki te Kawanatanga mo nga Maori kaore ra i tango moni. Na
mo runga i te rarangi 12 o tenei Pire ki taku whakaaro he pakeke
rawa, tera pea kei te taenga o tenei Pire ki te Komiti ma te Minita
mo te taha Maori e whakamarama mai te tikanga o taua rarangi, a tera
pea ia e whakarereke i tona ahua. I roto i te whaikorero o taku hoa
o te Mema mo Taranaki i te po kua huri ake nei, i ki ia he nui ano
te tinihanga o nga Maori penei me nga Pakeha, tera pea kei te tika
tana, otiia kaore ano au kia kite. Ko taku kupu tenei, kaore ano he
Pitihana a nga Pakeha i tuku mai ki tenei whare e ki ana kua mate
ratou i nga Maori. E kore au e ki kaore he tinihanga o te Maori,
tera ano pea etahi e tinihanga ana, engari he kaha no o ratou
kaiwhakako no te Pakeha ki te ako i a ratou. He maha nga Pitihana
kua tae mai ki te aroaro o te Komiti mo nga mea Maori. Na i runga i
te ahua o aua Pitihana e mahara ana au na nga Pakeha i hanga mai.
Kaore he raruraru o nga hoko a nga Maori o mua, ki te hoko ratou oti
tonu atu kaore he tautohe i muri iho. Engari no te nui haere o te
mohio o nga Maori ki nga tikanga Pakeha, katahi ano enei raruraru ka
uru ki roto ki nga hoko whenua, koianei pea te tikanga o nga kupu o
te mema o Taranaki. Na mo nga korero a te mema mo Akarana a Ta Hori
Kerei mo nga Karauna Karaati here, koina ano taku i tohe ai i roto i
tenei whare i mua. He maha o aku korerotanga e kore au e whakapono
ki nga here o nga karauna karaati e taea nei o te Kawana i roto i
tona Kaunihera te wewete. I hiahia au kia kaua rawa e taea e tetahi
tangata kotahi te wewete nga here o te karauna karaati, kia waiho ko
te riihi anake ki te Maori, kia kore ia e kaha ki te hoko ahakoa
pewhea. Kei te pena ano oku whakaaro inaianei notemea kua kite au i
etahi here, i waiho ki te Kawana te mana wewete, na wetekia ana
hokona atu ana te whenua. I pena te Poraka o Tauwhare e rua tekau ma
tahi mano eka i whakahuatia na e te mema o Akarana e Ta Hori Kerei.
Kaore au e mohio na wai ranei i hoko, engari i kite au i nga Apiha o
te Kawanatanga e uru ana ki roto whakahaere ai. Heoi ano nga moni i
riro i nga Maori mo tera whenua e rima pauna ki etahi tangata e toru
ki etahi. Ahakoa i tahuri etahi o aua Maori ki te pupuri i o ratou
paanga, i whakawehiwehingia ratou e nga Apiha o te Kawanatanga,
nawai ra oma ana etahi o ratou ki te Hauhau. Ka tautoko au i tenei
Pire kia tae atu ki te komiti, na tenei ano tetahi pire kei te ota
pepa e pa nui ana ki nga Maori. A tera ano tetahi aku ake, akuanei
tae mai ai ki te aroaro o te Whare, heoi e mea atu ana au kia koutou
ki nga mema o te Whare kia arohatia aua Pire. Hei te taenga mai ki
te aroaro o te Whare maku e whakamarama atu kia koutou. Ka nui taku
mihi atu ki te Kawanatanga mo to ratou whakaaro ki nga mea Maori mo
nga mate i pa kia ratou; a tetahi mea e hiahiatia ana e au, me ata
whakaaro te Kawanatanga mo Kawhia tera etahi raruraru e pa ana ki
tera whenua, maku ano e korero a te wa e takoto ai te Pire ki te
aroaro o te Whare. Heoi aku kupu mo runga i tenei Pire, he Pire pai
ki au, a te taenga pea ki roto ki te komiti tera ano e whakatikaia i
runga i nga hiahia o nga mema. E mea ana au me kaua e mutu te aroha
o te Kawanatanga i tenei Pire, engari ki te kite ratou i etahi atu
mea e eke ana ki runga ki te iwi Maori me mahi e ratou.