Tarite te 9 o August, 1883.
Pire Whakatikatika i Nga
Ture Whenua Maori.

H. M. Tawhai.—E te Tumuaki ka korero ahau i oku whakaaro mo te Taha Maori. Ko taku kupu tuatahi ki te Whare kei te pai ahau ki tenei Pire, te take he whaaki mai i nga hara o mua. E kore ahau e ki ko te Kawanatanga anake i hara engari ko katoa tae atu ki nga roia me nga mema o tenei Whare. Kua hara katoa. Ko te nuinga o nga mema o tenei Whare no roto i nga Kawanatanga o tena tau o tena tau. I etahi wa kei te taha Kawanatanga i etahi wa kei te taha turaki i etahi waho i tenei Whare e whakakiki mai ana i nga mema. I haugaia tetahi Ture hei whakakore i nga whakahaere hoko, riihi ranei i nga whenua Maori i mea kaore ano kia ruritia kia whakawakia ranei e te Kooti Whenua Maori; na kihai koutou nga Pakeha te iwi mohio i whakarongo ki taua ture tahuri ano koutou takahia ana. Ko koutou tonu nga kaitakahi ture. Pena haere tonu ta koutou mahi, a kia nui rano ra nga korero kino katahi ano koutou ka haeremai ki tenei Whare mea ai—e, me whakatikatika tera ture. Engari e kore koutou e kaha te ki, e, ko nga Maori ano etahi i hara. E kore koutou e ki na matou na nga Maori i takahi nga ture o tenei Whare. E kore te Maori e tahuri ki te patu ano i a ia ki te takahi i nga ture i hangaia mona. Na e hara i te mea i hara te Pakeha ki nga ture anake o te Whare, engari i pakaru i a rotou te Tiriti o Waitangi. Katahi ano te mea tata ki taua Tiriti ko tenei Pire a te Minita mo te Taha Maori. Ki taku whakaaro me panui atu e ahau te Tiriti. Te take i whakahua ai ahau i te Tiriti o Waitangi he maha hoki nga whenua kua hokona e te Pakeha i nga tau o mua tae mai ki naianei na kihai rawa ratou i aro ake ki nga tikanga o te Tiriti o Waitangi, koia ahau ka mea e tika ana te kupu a te Minita mo te Taha Maori e ki nei pai atu kia riro i te Kawanatanga te mana hoko i nga whenua Maori notemea koi na te kupu i roto i te Tiriti o Waitangi. Heoi ka panuitia atu e ahau taua Tiriti i te reo Maori, hei muri panui atu ai te reo Pakeha ki te Whare nei. Koia tenei te rarangi tuatahi o taua Tiriti: "Ko te Kuini o Ingarangi ka whakarite ka whakaae ki nga Rangatira ki nga Hapu ki nga tangata katoa o Nu Tirani, te tino Rangatiratanga o o ratou whenua o ratou kainga me o ratou taonga katoa. Otiia ko nga Rangatira, o te Whakaminenga me nga Rangatira katoa atu ka tuku ki te Kuini te hokonga o era wahi whenua e pai ai te tangata nona te whenua ki te ritenga o te utu e whakaritea ai e ratou ko te kai hoko e meatia nei e te Kuini hei kai hoko mona." Na ko taua mana hoko he mea whakaae na nga Rangatira Maori katoa a takahia noatia ana e nga Pakeha i muri mai ki raro i o ratou waewae. I whakaae pu nga Rangatira Maori ki nga tikanga katoa o roto i te Tiriti—ma enei kupu hoki o roto i te Tiriti e whakaatu ki a koutou ara: "Na ko matou ko nga Rangatira o te Whakaminenga o nga Hapu o Nu Tiaani ka huihui nei ki Waitangi. Ko matou hoki ko nga Rangatira o Nu Terani ka kite nei i te ritenga o enei kupu, ka tangohia ka whakaaetia katoatia e matou, koia ka tohungia ai o matou ingoa o matou tohu." I tuhi nga Rangatira o tenei motu i o ratou ingoa ki tenei Tiriti. He whakaritenga tenei i whakaotia i waenganui pu ano i nga Rangatira Maori me te Kuini o Ingarangi, na ko ta tatou mahi he hanga ture i roto i tenei Whare a i muri tata iho ka takahi atu ano. He whakahawea te mahi a nga tangata o Niu Tireni tae mai ki te Paremete nei i te Tiriti o Waitangi. Heoi kua kite nei ahau i te Pire a te Minita mo te Taha Maori ko taku kupu tenei "Katahi ano te mea i rite ki te Tiriti o Waitangi a no reira ka tautoko ahau." Tetahi take i pai ai ahau ki tenei Pire he whakakore i nga roia i roto i te Kooti Whenua Maori. Koia na ta matou i whawhai ai i roto i tenei Whare i era tau heoi kihai page 12matou nga mema Maori i whakarongona e koutou, kaore matou i pai kia tu he roia i roto i te Kooti Whenua Maori; na e pewhea ana aua mema i naianei? Ko ana mema i kaha ra ki te whakaae i nga roia ki roto ki nga Kooti kua mea i naianei—e kei te mate te iwi Maori i na hoki e tono mai nei kia whakakorea nga roia, heoi me whakatikatika e tatou tenei Ture me arai atu nga roia i roto i te Kooti. Ko ahau e korero nei e tino matau ana ki nga whakahaere a te Kooti Whenua Maori; i whakaturia hoki ahau hei Akeha a he maha oku tau e mahi pera ana. Katoa nga whenua o toku takiwa i kootitia i te wa e tu ana ahau hei Ateha a e tino mohio ana ahau ki tera mea ki te Kooti. Kaore he roia i au e tu Ateha ana, kaore e tukua atu ana ki roto ki te Kooti. I mahi Ateha tonu ahau tae noa mai ki te Ture o te 1873 ki nga Tukunga Whakamaharanga Take, na e oti ana i a matou i reira kotahi tekau nui atu ranei nga keehi i te wiki kotahi, kaore he roia kaore he raruraru. Titiro tatou ki nga mahi o tenei ra;— i tu tetahi Kooti tata ake nei ki Kemureti, e rua e toru noa nga keehi i oti, he roia i roto e whakahaere ana, na tae atu ki te rua marama ki te toru marama e tu ana taua Kooti, koia ahau i ki ai he pai rawa te tikanga o te Pire a Te Minita mo te Taha Maori—he pei atu i nga roia e tino mohio ana hoki tatou kei te whakahe mai nga iwi Maori o nga wahi katoa ki nga roia. Tenei tetahi mea kotahi o roto i tenei Pire e kino ana ki au, e hara i te mea pakeke rawa ki taku titiro, a hei te taenga ra ki roto ki te Komiti tera ahau e whai kupu mo reira. Otira ka whakaaturia atu e au taku e maharahara nei, ara,—ko te rarangi o roto i te Pire e mea nei ki te takahi tetahi tangata i tenei Ture me utu ia i te £500; era pea e whai mana tenei rarangi ki nga tangata penei me au kaore nei e nui ana te moni, na ki nga tangata e toru a wha a ratou miriona pauna he hanga noa iho ki a ratou. Engari ki te penetia e tatou ko te tangata e takahi ana i te Ture me maka ki te whareherehere kia kaua e iti iho i te rua marama ki reira, na tena tatou e kite e kore aua tangata whai moni ra e tahuri ki te tutu. Ki te waiho ko te £500 anake hei utu ma te tangata hara tera e kitea ko nga tangata whai moni anake nga tangata takahi ture. Ko taku hiahia ki te tahuri tetahi tangata i muri iho i te mananga o tenei Ture, ki te whakahaere hoko aha ranei mo tetahi whenua Maori kaore ano kia whakawakia e te Kooti me rua rawa ona marama ki te Whareherehere; koia hoki taku e ki nei ma kona e wehi ai nga tangata e nui ana a ratou moni. Heoi e mea ana ahau e nui ana enei take e whakaae ai ahau ki tenei Pire.