Turei, te 6 o Hune, 1882.
Pire Rahui Whenua Maori.

H. Tomoana.—Kaore ano au kia ata mohio ki nga tikanga o tenei Pire, engari e hiahia aua au ki te whakapuaki i aku whakaaro mo runga i tenei putake. Kaore i te hoatu e tenei Pire e etahi atu Pire ranei he mana ki nga Maori hei whakahaere i o ratou whenua. I kitea ano i mua te kaha o nga Maori ki te whakahaere i o ratou whenua, a no te maha o nga Pire i mahia, i kore ai e taea e nga Maori nga tikanga rereke o roto o aua Pire. I tukua mai ano tenei Pire i tera tau, a tukua atu ana e nga Mema Maori etahi menemana, kia mana ai ano nga Maori ki te whakahaere i o ratou whenua. Kei te metia ano inaianei kia hoatu ma te Kaitiaki o te Katoa e whakahaere aua rahui. Ki te whakahe nga Maori i nga tikanga o enei pire ka kiia kei te takahi ratou i te Ture, na e whakahe kau ana ratou natemea kaore i hoatu he mana kia ratou hei whakahaere i o ratou whenua; no reira e kore ratou e kaha ki te whakaae ki te Pire, engari me hoatu he mana ki nga Maori hei tiaki i a ratou whenua. He nui rawa nga mana e hoatu ana e tenei Pire ki te Kaitiaki o te Katoa, me te Kawanatanga hoki, engari kaore rawa i hoatu he mana ki nga, Maori. Mehemea ka whakatikatikaina etahi o nga rarangi tera pea e tautoko au i te Pire nei.

Meiha Te Wheoro:—E whakaae ana au ki te tikanga tiaki i te iwi Maori, engari ki taku titiro ki tenei Pire he nui rawa tenei mana whakahaere e hoatu ana ki te ringaringa o te Pakeha. E tino whakaae ana ano au me here etahi o nga whenua kei taea te hoko, otiia ki taku whakaaro ko te tikanga pai mo nga Maori me tino here rawa atu i o ratou whenua i runga i te hoko; tera ano hoki nga tangata kore whakaaro o roto i te Maori era e tahuri ki te whakamate i a ratou ake, ki te hokohoko i o ratou whenua. E ra au e tautoko i tetahi Pire e uru ana tenei tu tikanga here ki roto. E kore au e whakahinga i tenei Pire engari e mahara ana au ka taea ano te whakatikatika i roto i te Komiti. Ki taku whakaaro me tuku ano tetahi wahi o te mana whakahaere ki te Maori, ara, me whakauru atu ano etahi Maori ki roto ki te poata whakahaere mo nga rahui. Kei te mohio hoki tatou ki nga mahi o mua ko nga tangata o roto i te Karauna karaati e hoko ana i te whenua, e hara i te mea no ratou anake te whenua engari no ratou tahi me etahi atu; na i runga i ta ratou hoko ka mate ko te nuinga. Kaore taku i te whakahe ki nga tangata o roto i te karaati engari ko taku whakahe mo te Ture ke kibai hoki i arai i taua tu mahi, tera pea no te kotahi mano te whenua, kotahi tekau anako e hoatu ana ki roto ki te kaarati, na hei nga mea pera me kaua e mana aua tangata ki te hoko i te whenua hei pai mo ratou hei mate mo te nuinga atu o nga tangata e whai take ana ki taua whenua. Kaore au i te tino whakaae kia roherohea te whenua ki ia tangata ki ia tangata, ko taku whakaaro me tino here rawa nga whenua ahakoa kotahi anake te tangata kei roto tokomaha atu ranei. E whakaae ana au ki te korero a te Minita mo te taha Maori e mea nei me penei tetahi Pire mo te Takiwa o Waikato engari ko te tikanga mo roto i taua Pire me tino here rawa nga whenua. Me whakaaro hoki tatou ki te kupu e kiia auautia nei e te tangata, e kei te mate haere nga Maori. Ko te huarahi e takoto pai ai tenei raruraru me whakarite ki runpa ki ta te Maori i hiahia ai, ki runga hoki ki taku e pirangi nei. Ka ki atu au i naianei ki te Whare kia whakaritea te tono a nga Maori. E ahua pouri ana au ki te pauuga o nga whakaaro o tenei Whare ki ana tikanga page 16ake te tahuri ki nga tono e ahua mai ana i waho kia mahia etahi mea. Tenei etahi tono kua tukua mai ki tenei Whare heoi e mea atu ana au kia ata whakaarohia aua tono. Ka ki atu au ki te Minita mo te taha Maori kia whakatikaia etahi wahi o tenei Pire, me whakarereke ano kia uru ai tera i korerotia ra e Makeanaru, ara, mo te whakauru atu i etahi Maori ki te Poata whakahaere. Hei te komititanga o tenei Pire tera au e marama ki nga mea hei whakatikatikanga, a hei reira pea ahei ai te Minita mo te taha Maori ki te whakaatu mai ki au i nga whenua e pa ana tenei Pire.

H. K. Taiaroa: He kupu itiiti ano aku mo runga i tenei Pire notemea e pa ana ki te iwi maori. e pa ana hoki ki nga whenua o nga maori o raho o tenei Whare me nga whenua o nga maori o roto i tenei Whare no reira ka tika no a atu ki te korero. Taku kupu tenei ki nga mema o tenei Whare kaore ano kia kite, kaore ano kia matau nga maori o waho ki tenei Pire. He tika ano i perehitia i tera Paramete engari kaore i te mohio koia nei ano taua Pire ra. Ko nga Pire e pa ana ki te iwi pakeha e tukutukua ana ki waenganui i a ratou i te tuatahi kia mohio ai te iwi pakeha tenei nga ture e mahia nei mo ratou. Kaore i pena te whakahaere mo nga Pire Maori kaore i panuitia ki waho ki nga Maori i te tuatahi; ko tetahi huarahi e mohio wawe ai te iwi pakeha ko nga nupepa ki te whakaatu atu ki a ratou i nga ture e hangaia ana mo ratou. No reira kaore au e pai ki te mahi a tenei Whare e mea nei kia paahitia tenei Pire, notemea hoki ko nga tino tangata e pangia ana e tenei Pire kaore ano i te matau kaore ano i kite kia mohio ai ki nga tikanga o roto. He aha te Whare kia tino whakaaro rawa ai ki nga kupu a te Minita mo te Taha Maori e ki nei "me paahi tenei Pire" te ata whakaaro te Whare ki nga tangata no ratou te whenua kihai nei ano kia tukua ki a ratou whiriwhiri ai? Kei waho ke i tenei Whare nga tangata maori no ratou nga whenua, na kaore ano nga mema o tenei Whare i mohio kei te paingia kei te kinongia ranei te Pire nei e uga maori. Na mo runga i te rarangi whakamaoritanga o tenei Pire mo nga Rahui Maori, e uru ana ki roto—"Nga whenua i uru ki roto ki nga whenua nui i whakaaetia i wehea ketia ranei hei oranga mo nga tangata Maori e Kanara Makereweti, i runga ranei i nga kupu tohutohu a tetahi Komihana i whakaturia hei titiro i nga mahi hoko a Te Niu Tireni Kamupene i hoko nei i nga Maori: uga whenua i rahuitia e Te Niu Tireni Kamupene hei oranga mo nga tangata Maori o Niu Tireni: nga whenua i tangohia e te Kawana hei mahinga hei oranga mo nga tangata Maori." Kaore au i te mohio ko ewhea nga whenua i rahuitia e te Kawanatanga, ko ewhea nga whenua i rahuitia e nga Komihana, me etahi atu rahui. E kore au e ki kei te pai au ki tenei Pire notemea tera pea e pa tonu ki oku whenua, kaore hoki he kupu o roto i tenei Pire e mea ana e kore e pera. Ki taku whakaaro me kaua e whakatamarikitia te maori, kaua e whakaritea he Kai-whakahaere mo ratou, ara kaua te Kawanatanga, notemea ko te Kawanatanga te take o nga mate katoa o te maori. Ko nga rahui i whakaritea e Kanara Makereweti i te Kawanatanga ke e whakahaere ana i nga takiwa katoa, na ko etahi o aua rahui kua hokona, ko etahi kua whakangaromia atu e te Kawanatanga. Ko nga whenua, i rahuitia e nga Komihana kei raro tonu i te whakahaere a te Kawanatanga, kua oti te hoko etahi e te Kawanatanga na e tono ana ratou i naianei kia hoatu he mana ke atu ano ki a ratou mo runga i nga rahui. E tono ana te Minita mo te taha Maori kia paahitia e tatou tenei Pire kia tukua atu ai nga rahui ki raro ki te mana o te Kai-tiaki o te katoa. Ki taku whakaaro he mea kau tenei kia tangohia ano i te ringaringa o te Kai-tiaki nga rahui kia hokohokona atu ai. He tika pea kei te mahara te Kawanatanga he kuare te iwi Maori—kaore e mohio ki te whakahaere i a ratou mea—a ko te mea tika me whakarite tetahi taugata hei kai-whakahaere mo ratou; ki taku mahara me hoatu tonu ki te Maori te mana o tona whenua; heoi ano te tikanga hei whakaurunga atu ki roto ko to mea kia kaua ratou e kaha ki te hoko, tena ano e kitea kei te kaha noa atu te Maori, ki te whakahaere pai i. ana mea. Me whakaaro hoki te Whare ki te hanganga o te Turn Kooti Whenua Maori, i hangaia tera ture hei painga mo te iwi Maori kia ngawari ai nga tikanga mo o ratou whenua; hangaia ana e te Whare page 17hei ture teuei tikanga, me uru kia kotahi tekau noa nga tangata ki roto ki te Karauna karaati, na ko taua kotahi tekau hei Kai-tiaki mo te nuinga katoa o nga Maori i waho e whai take ana ki taua whenua. I te tau 1868 ka tu te Kooti Whenua Maori ki tera Motu (Waipounamu) ko te Kai-whakawa i reira ko te Tumuaki tonu ko to Penetana, i hiahia nga Maori i reira kia whakaurua kia rua tekau kia toru tekau nga tangata ki roto ki te Karauna karaati, engari ki ana te Kai-whakawa ki a ratou kaore ona mana ki te pera i runga i te ture, ko te ture hoki e mea ana kia kotahi tekau tonu nga tangata e uru ki roto ki te Karauna karaati. Ko au tonu nei i reira i taua Kooti, i patai atu au ki te Kaiwhakawa e noho ana mai i runga i tona torona i roto i te Kooti, i patai atu au he aha te tikanga o enei Kai-tiaki—hei Kai-tiaki ranei ratou mo te iwi, hei riro tonu atu ranei i a ratou te whenua i runga i te mana o te Karauna karaati—ko te whakahoki mai a te Kai-whakawa i ki ia, he Kai-tiaki kau era tangata no te katoa e pa ana ki te whenua a kihai i roto i te karaati. Na no te hanganga i aua karaati kaore rawa he tikanga pera i hoatu ki roto hei tohu he Kai-tiaki te kotahi tekau ra no te nuinga o nga tangata e whai take ana ki te whenua, engari koia nei ke te kupu i hoatu ki roto ki aua karaati: kia tuturu tonu te whenua ki aua tangata kotahi tekau a tae noa ki o ratou uri a ake tonu atu. Tera au e ki atu ki te Whare ko taua Ture i mahia hei painga mo te iwi Maori, na he nui nga mate kua puta i roto i taua Ture e mau nei tae noa mai ki tenei ra. I te tukunga i taua Ture kia whakaaetia e te Kuini i tuhia e te Kawana enei kupu ki runga. "He mea pai mo te iwi Maori kia paahitia tenei Ture." Kua kite tatou i te mate kua pa ki te Maori i runga i tenei Ture. Kua kite tatou na konei i kaha ai nga tangata o te Karauna kaarati ki te tango i te whenua a te tokomaha ki te hoko atu, na ko te nuinga o nga tangata no ratou te whenua kaore nei ratou i uru ki te Karauna karaati kua mate rawa i te kore oranga mo ratou. Ko aua tangata i kawe ano i o ratou mate ki te Hupirimi Kooti whakawa ai, he aha te kupu whakahoki kia ratou? I mea te Kooti kaore ana mana ki te whakawa, heoi ano ki tana titiro ko te kotahi tekau i roto i te karaati anake nga tangata no ratou te whenua. No reira taku ki, ahakoa kei te marama te Kawanatanga he Pire pai tenei mo te Maori, me ata whakaaro ano nga Mema kei tahuri ratou ki te mahi i tenei Pire. Na i to mea kaore ano tenei Pire i panuitia ki nga takiwa Maori kia mohio ai ratou, e hiahia ana au me tuku atu ma te Komiti motuhake e whiriwhiri te tikanga o tenei Pire, tetahi, ma taua Komiti e patapatai te Minita mo te taha Maori kia korero ia i nga wahi e pai ana ki nga Maori, i nga wahi hoki e kino ana. He mea tika ki au kia ata haere tatou kei pahitia e tatou tetahi Pire e tau ai nga kino o mua ki runga ki te Maori, notemea hoki kua kite tatou i te nui o nga mate kua pa ki te iwi Maori i runga i era Ture kua mahia nei i mua. E kite ana au kei te whakakorea e tenei Pire nga Ture nei "Te Whenua Rahui o Niu Tireui, 1856." "Te Ture Whakatikatika i te Ture Whenua Rahui Maori o Niu Tireni, 1858." "Te Ture Whakatikatika i te Ture Rahui Maori, 1873," me "Te Ture mo nga Whare Manuhiri a te Kawanatanga i nga Taone o Akarana o Onehunga." E uru ana ki katoa o tenei Pire nga mea nunui rawa no reira au i mahara ai me whakaaroaro rawa e nga Mema o te Whare nei. Otira ahakoa paahi tenei Pire, kore ranei e paahi, ko aku whenua ake e kore rawa au e whakaae kia pa ki oku whenua; e kore au e pera te pohehe me toku papa i tuku nei i ona whenua katoa hei oranga mo te Pakeha. Ahakoa he Pire pai tenei mo nga rahui i Arahura (Kereimauta) e kore rawa atu au e whakaae ki tenei Pire ka kaha tonu au ki te whakahe me te mau tonu o taku whakahe e kore e mutu. Ka mutu aku korero i konei engari ka tono au ki te Whare mehemea e pai ana kia whakaturia tetahi Komiti motuhake hei whiriwhiri i nga tikanga o tenei Pire.

H. M. Tawhai.—Ki taku whakaaro e rite ana tenei Pire ki tetahi iko iti, he aua te ingoa, me tupato te kai kei raawa te tangata. Kei te Komititanga o te Pire ka tahuri au ki te tango i nga whenua ki waho, kei raawa te iwi Maori. Mehemea ka mahia etahi rarangi i te Komititanga o te Pire hei pupuri i nga page 18whenua ki nga Maori, kia kaua e taea re tango e nga Paremete o muri i roto i nga tau tahi rau e haere ake nei, ka tahi au ka tautoko E mea ana te ingoa o te Pire he Pire Rahui Whenua Maori, tera pea e tahuri etahi tangata ki to tango i aua rahui.