.gif)
Nga Korero Paramete: 1881-1885
Paraire, te 2 o Hune, 1882
Paraire, te 2 o Hune, 1882.
Rewi Koruarua Me Etahi Atu.
H. K. Taiaroa.—Tana patai ki te Minita mo te taha Maori, mehemea ka tukua mai e ia he Pire hei whakamana i te kupu whakatau a te Komiti Maori mo runga i te pitihana a Rewi Koruarua ma?
Te Paraihe.—Taua kupu whakahoki mai, kei te hiahia ano te Kawanatanga ki te tuku mai i tetahi Pire i naia tata nei, hei whakarite i tenei mea.
Ture Whakapumau I Te Rangimarie O Te Tai Hauauru.
H. Tomoana: E Te Tumuaki e kore au e whakaroa i nga
mema o tenei Whare i runga i taku whai-korero notemea he ruarua noa
iho aku kupu; e rua tonu nga ahua o roto i tenei mea ka korerotia e
au. Ko taku kupu tuatahi he whakapai atu naku ki te whai-korero a te
Minita mo te Taha Maori, ara; mo era wahi o tona korero i whakapuaki
nei ia i ona whakaaro mo Te Whiti me tona iwi, i tona kiinga hoki i
pakeke rawa nga tikanga a taua iwi, na e whakaae ana au ki ana
korero me taku mahara ano, he tika, he raruraru nui rawa tenei. Ko
nga korero a Te Minita mo te Taha Maori e whakataki nei mo nga kupu
a Te Whiti me a nga tangata e haere ana ki a ia kei te tika tonu ki
taku whakaaro. Ka haere aku korero i naianei mo runga i te Pire, ko
te tikanga hoki o tenei Pire he whakapumau i te rangimarire ki era
takiwa. He tomuri rawa taku whai-korero nei, kua tokomaha hoki nga
mema kua korero i a ratou whakaaro mo tenei Pire, he ahakoa ka
whakapuaki ano au i aku ake whakaaro ki te Whare mo tenei Pire e
whakapaia nei e etahi o nga mema. Ki taku titiro ki te whakahaere a
Te Minita mo te Taha Maori me ana whakaaro kua korero mai nei kei te
tika tonu; kei te tika tonu ki taku mahara nga kupu o te Pire e ki
nei kia kaua e whakawakia a Te Whiti, engari e hiahia ana au kia
whakaae mai hoki Te Minita mo te Taha Maori he moumou te kawe mai ia
Te Whiti kia whakawakia, kua korero mai ia ki a tatou ko tona hiahia
kia puritia atu a Te Whiti kia ahua roa nei ka whakahoki ano ki tona
page 12
kainga; a tena,
era ano hoki e whakahokia atu e Te Minita mo te Taha Maori te 10,000
eka i tangohia nei i a Te Whiti a e whakahuatia nei i roto i nga
rahui? Na mo te mea e tohea nei kia whakawakia a Te Whiti, me ki atu
au noku tetahi iwi e tino mohio ana ki tenei mea ki te whakawa a te
Ture, he maha noa atu o matou urunga ki roto ki nga whakawa Hupirimi
Kooti a kaore ano tetahi pai i puta mai ki a matou, ko tera tu mahi
na te roia, ko ta ratou whai he mea kia tu he whakawa ma ratou ki
roto ki te Hupirimi Kooti engari he aha te mea e riro ki nga Maori?
I te Paremete tuatahi i noho ia au ki tenei Whare ka whakahaerea
tetahi tikanga kohikohi moni hei moni utu i te whakawa mo Te Whiti
kia whakawakia ai ratou i runga i te ture, whakakorea ana e Te Whiti
taua aroha ki a ia; i ki tera e kore rawa ia e whakaae kia kohikohia
he moni hei whakawa mona—me tona iwi i pera
tonu—ki hoki ia ma Te Atua e whakahoki tona iwi ki tona
ringaringa. Tena, kua kite ano tatou i te whakahokinga a Te Atua i
tona iwi ki tona ringaringa? Kua kite tatou i te mutunga o tana
mahi, kua kawea ia i naianei ki tetahi wahi ke noho ai ahakoa nga
tohe katoa kia whakawakia ia i runga i te Ture; no konei au ka ahua
maharahara kei te tika tonu te whakaaro a te Kawanatanga, ara, kia
puritia ano ia, a hei tetahi takiwa ka whakahoki atu ano ki tona
kainga i hopukia mai nei ia; engari hoki ko te 10,000 eka me
whakahoki atu ki a ratou ko tona iwi. E korero ana au ko aku
whakaaro ake, na ko aku hoa Mema Maori kei te ahua wehe ke a ratou
korero kua korero ake nei, otiia ka tautoko ano au i a ratou. I nui
toku awangawanga ki nga korero a te mema mo te Teemu (Te Hiana); no
te tau 1871 no te tau 1872 ranei ka tae mai taua mema ki tenei
Whare, kua timata nga mahi a Te Whiti i taua takiwa na ko taua mema
te tangata kaha ki te tautoko i a Te Whiti. I karanga taua mema i
reira ko ia te tamaiti o Niu Tireni a mana e hapai te iwi Maori,
engari no te tunga o taua mema ki te korero mo tenei Pire katahi ka
pa mai te pouri ki taku ngakau. Nana tonu te whakaae tuatahi kia
hereheretia te iwi o Te Whiti, katahi ka hopukia ka kawea ki roto ki
te whareherehere. Kaore rawa he take i hereheretia ai aua Maori.
Engari he kore no Te Whiti kaore i whakarongo ki ana korero na reira
i hopukia ai e ia te iwi o Te Whiti ka hoatu ki te whareherehere,
kaore ano a Te Whiti kia takahi i te Ture, kaore ano ia i hara ki te
tangata, heoi ano tana he ata whakatete kia puta ano ki a ia te mea
tika. Na mo nga korero a oku hoa Maori e mea nei kia kawea mai a Te
Whiti e pai ana au ki tena whakaaro, e hara hoki i te mea ma nga
hoia e kawe mai e uaua ai te Kawanatanga. Me tono te Kawanatanga kia
kawea mai a Te Whiti ki te aroaro o tenei Whare kia rongo ai tatou i
ana korero karo mo tona tinana. Ko taku kupu whakamutunga tenei e
mea ana ko nga whai-korero katoa a nga mema hou i roto i tenei Whare
mo runga i tenei Pire me whakamaori kia tirohia ai e nga Maori.
H. M. Tawhai—E hiahia ana ahau ki te whai
kupu mo runga i te menemana nei, a, ka haere ano aku korero ki runga
ki te pitihana a Wi Parata ma konei hoki e taea ai e ahau te
whakarite te kupu a te Minita mo te Taha Maori i mea nei kia korero
nuitia tenei Pire e te Whare. E koa ana ahau ki te menemana, me te
pitihana hoki a Wi Parata kua kokirihia mai nei, na kona i whanui ai
te korero. Ki taku whakaaro ko te pitihana a Wi Parata te mea i
hangai ki tenei korero, a me ata whiriwhiri e nga Mema o tenei
Whare—Ka huaina hoki ratou e ahau ko nga Tiati Whakawa.
Mehemea hoki he tangata te pitihana nei, a he reo tona hei korero,
kua kore te raruraru i a tatou, ara; kua riro ano mana e whakahoki
nga kupu penei na mehemea ranei i haere mai i raro i te mana o Te
Whiti kaore ranei. Na kua kore nei te pitihana e kaha ki te korero
mai ki a tatou heoi riro ana ma nga Tiati o tenei Whare e whakatau.
Ki taku whakaaro ko te mahi a nga mema i whakatau nei kaore he mana
o tenei pitihana e rite ana ki te maka rawa atu ki waho ki te Kainga
o te tangihanga me te teteatanga o nga niho. Na ka ui ahau he aha te
take i peneitia ai a Te Whiti me taua pitihana? He aha a Te Whiti i
kore ai i konei? Mehemea he hiahia no tatou ki te hanga ture mo Te
Whiti ake, he aha tatou te tuku mai ai i a ia ki te aroaro o tenei
Whare? E kiia ana ko te hara o Te Whiti he rereke no ana mahi i a
nga ture a Te Kuini; heoi ka patai atu ahau page 13
na wai nga Karaipiture? E hara ia nei
i te iwi pakeha nana i hari mai, na no te whakahaere a Te Whiti i
runga pu ano i a nga Karaipiture ka kiia ia he tangata takahi i nga
ture a Te Kuini. E hara ia nei i nga pononga a Te Kuini na ratou i
homai te whakapono ki nga Maori? Ko te whakapono e karakiatia ana
inaianei e nga Maori kei roto i te Paipera, whaihoki ko te karakia a
Te Whiti ko te whakahaere pu ano i nga akonga o roto i te
Karaipiture, na mo tena ka kiia kei te rereke tana haere i ta te
ture a Te Kuini. Ki taku titiro ki a Te Whiti heoi ano tana mahi he
whai i runga i nga kupu o te Karaipiture, ara o te Karaipiture tonu
i homai nei e koutou e te pakeha. I rongo ahau i tetahi mema e
whakahua ana ki te Tiriti o Waitangi, i mea, kua takahia e Te Whiti
etahi o nga rarangi o taua Tiriti. Ko taku kupu tenei: "Ae, e tika
ana tena, engari hei aha ma tatou nga whakaaro a tena tangata; he
kuare ia" he aha tatou te iwi e nui atu ana te matauranga te piri ai
hoki ki nga rarangi o taua Tiriti. Tera ano tetahi rarangi o roto i
taua Tiriti he whakaritenga mai mo te piripono atu ki a Te Kuini, e
ki ana taua rarangi kia rite tonu nga tikanga o Te Kuini ki nga
Maori pera me ana tikanga ki ona tangata o Ingarangi. Na tena, i
penatia ano a Te Whiti kua hereheretia nei me te mea he pononga ia
no Te Kuini? Ki taku mahara kaore i mana i te Kawanatanga tera
rarangi o taua Tiriti. He mea tika ano oti kia koutou, ko te he ki
mua, a hei muri hanga ture ai hei whakatika i taua he? Ki taku
whakaaro kei te tika tenei pitihana, a, i te mea i he te mahi a te
Kawanatanga i runga i te ture me whakaae ratou kia kawea mai a Te
Whiti ki te aroaro o tenei Whare kia rongo tatou i ana kupu; me
whakawa ia e tatou i runga i tona hara e kiia nei he hara tona;
mehemea he porangi a Te Whiti tera ano nga whare porangi kua hangaia
e te Kawanatanga me kawe ia ki reira; mehemea ka kitea he tika tona
hara e kiia nei heoi me tuku atu ia ki te whiu a te ture. E hiahia
ana ahau kia mau tonu ko nga ture o mua, o te takiwa o o matou
pakeke o Ngapuhi, i taua takiwa ki te kohuru te tangata ka hopukia
ano ia ka tukua atu ki te ringaringa o te ture; penatia hoki tetahi
Maori ko Maketu te ingoa. E hiahia ana ahau ko taua ture kia
whakahaerea i naianei, kia rite tonu nga painga me nga taimahatanga
ki runga ki a matou pena me nga pononga a Kuini Wikitoria. Na mo te
pupuri herehere atu i te tinana o Te Whiti kaore aku kupu mo tena,
engari ko taku tino hiahia kia whakawakia a Te Whiti ki te aroaro o
te Hupirimi Kooti, kaore hoki i tika i runga i te ture te
hereheretanga i a ia no reira ahau i hiahia ai kia whakaputaina ia.
Kua rongo ahau i nga Mema o tenei Whare e whakapai ana ki tenei
Kawanatanga mo te tika o ta ratou mahi, heoi tenei taku korero
whakarite, ko taku korero, mo Tarahana Kingi o Roma, i haere taua
Kingi ki Anatioka, i tona taenga ki reira ka kite ia i tetahi
tangata Karaitiana ko Atanatiu te ingoa. Ka patai te Kingi ki a
Atanatiu te take i kaha ai ia ki te karakia Karaitiana na kitea ana
e te Kingi ra kaore taua Karaitiana e whakapono ki nga whakapakoko o
Roma. Ko Tarahana, he tangata tera e mihia nuitia ana e katoa he
Kingi pai, na no tona mohiotanga he rereke te whakapono a Atanatiu i
ta nga tangata o Roma, katahi ia ka mea kia hereheretia, kawea ana
ki Roma pangaia atu ana hei kai ma te kuri. Na e rite ana tenei ki
te mahi mo Te Whiti—i runga i te whakapono a Te Whiti ki
nga Karaipiture hopukia ana ia makaia ana ki roto ki te
whareherehere, na heoi ano te wahi i toe atu o taku korero whakarite
kihai ano i mahia ko te maka atu i a Te Whiti hei kai ma te kuri. No
reira au ka ki ki nga mema katoa o tenei Whare no te tunga tuatahi
mai rano o tenei mea o te Kawanatanga ki tenei Motu i tipu mai ai
enei raruraru; he kore no nga Kawanatanga kaore i haere i runga i
nga ture o Ingarani, katoa nga Kawanatanga e tu ana hapai tonu atu i
nga tikanga a te Kawanatanga o mua atu i a ia, ara, ka takahi ki
raro i nga ture o Ingarangi. Ko taku kupu tenei mo Te Whiti: Ki te
kawea mai ia ki konei, ka kitea e tatou he hara tona, me hoatu ia ki
te whareherehere; kaore aku tikanga mo te roa o tana noho ki reira
ahakoa kotahi tau, e rua tau ranei; erangi he wehi toku kei waiho
tenei hei huarahi mo a mua ake nei, no reira ahau ka tono ki nga
mema kia ata whakarongo ki aku kua korero nei. Ehara i te Maori te
hiahia kia peke ki waho o te ture engari na to ratou kai-whakaako na
te Kawana-page 14
tanga i mahi he i peke ai
ratou ki waho o te ture. He tini nga ara e puta ana mai te mate ki
nga Maori, he mate kei roto i nga hoko whenua, he mate kei roto i
nga pukapuka riihi hoki, he mate e puta ana mai i runga i nga roia,
me te huhua atu ano o nga mate, na enei mea katoa i rere ai te Maori
ki waho o nga ture o Ingarangi, otira ko te nuinga kihai ano kia
wehe ke atu i aua ture. I mahara matou nga Maori ma nga Mihinare te
iwi i heke mai nei i te Rangi— ma ratou e homai te pai me
te ora ki a matou. I to ratou taenga mai ki waenganui i a matou ka
tono kia anga o matou kanohi ki runga kia kaha te inoi ma reira
matou e tapoko ai ki te Rangatiratanga o te Rangi; heoi, i a matou e
whakarite nei i a ratou tohutohu, e inoi nei, e titiro nei ki te
Rangi, ka tahuri ke ratou ki te whenua i raro i o matou waewae
kapohia atu ana. Me pewhea hoki matou i enei mate katoa? Te whai
taanga manawa te aha. E mea ana ahau kia whakaaro nga Mema mo muri
ake nei me kaua matou te Maori e peratia me. Te Whiti, engari kia
kotahi tonu te whakahaere mo tatou katoa i raro i nga ture o
Ingarangi. E hara taku i te ki he tangata kore hara a Te Whiti, tera
ano ona he, erangi ko era he ka waiho e te Kawanatanga hei whakakino
ma ratou i te iwi Maori katoa. He kupu mibi atu ano taku ki a Te
Paraihe notemea kaore i tae ki te kinonga rawa tetathi ahua o nga
raruraru i tipu mai nei. He mihi taku ki a Te Paraihe mo te
rangimarire e mau nei ki te Tai Hauauru, e whakawhetai ana ahau mo
ana whakahaere i roto i nga raruraru o te Tai Hauauru kihai i
tutungia te rangimarire. Kei te mohio hoki tatou mehemea i paku te
waha o te pu, i puta ake ranei he tutu, kua kino katoa tera takiwa
kua tau te mate ki runga ki a tatou wahine me a tatou tamariki. Na e
Te Tumuaki heoi taku kupu ki te Kawanatanga kia kaha ratou ki te
whakahaere i tetahi tikanga e noho ai tatou i raro i te ture
kotahi.
Te Pire Whakapuma I Te Rangimarire O Te Tai Hauauru.
Meiha Te Wheoro.—Ka korero au i runga i te menemana nei mo runga i te pitihana kua whakatakotoria nei ki te tepu o te Whare. He tikanga nui rawa tenei e pa nei kia Te Whiti raua ko Tohu, me ngawari hoki ta tatou whakaaro mo runga mo tenei pitihana. Ahakoa i he te tukunga o taua pitihana i runga i te kore kupu whakamana a te Whiti, me ata whiriwhiri ano e tatou tenei pitihana me nga putake katoa o roto. Mehemea ka tukua a Te Whiti kia tae mai ki te aroaro o tenei Whare, tona kaiwhakapuaki ranei, kia ata kitea ai mehemea he tika ano enei take, kia kitea ai hoki te tika te he ranei o enei raruraru o Parihaka He whanaunga hoki a Wi Parata no Te Whiti nana nei i tuku mai tenei pitihana. No Ngatitoa tetahi taha o Wi Parata no Ngatiawa tetahi taha. Ko te Ngatiawa kei Taranaki e noho ana inaianei. He maha hoki nga taenga o Wi Parata ki reira, e hokihoki tonu ana ia ki reira, ka taea hoki e ia te whakaatu mai i nga mea i rongo ai ia i reira. Ki taku whakaaro me ngawari ta tatou titiro ki tenei pitihana me te huarahi e tuku mai ana ki te Whare, natemea hoki kei te ngaro a Te Whiti ki tera motu. Kaore he kaikorero mo te taha kia Te Whiti i roto i te Whare nei, ko nga kaikorero anake mo te taha ki te Kawanatanga, kua korerotia hoki te taha Kawanatanga mo runga i te pitihana nei me te tono kia tukua mai a Te Whiti ki te aroaro o te Whare nei. Me whakaaro te Whare e whaitake ana ano a Wi Parata ki te tuku mai i tenei pitihana, kia whakaaetia hoki kia tae mai a Te Whiti raua ko Tohu ki te aroaro o te Whare nei. E kore au e korero roa inaianei mo runga i tenei, engari taihoa ano au korero ai.
Meiha Te Wheoro.—Kei te hiahia au ki te
tuku menemana mo runga i tenei Pire i mua i te tukunga ki te Komiti
o te Whare. E hiahia ana au kia tukua mai a Te Whiti kia tae mai ki
te aroaro o tenei Whare, kia rongo tatou ki ana korero, kia marama
ai te whiriwhiri a te Whare i te tika i te he ranei o tana mahi. E
hiahia ana au kia whakaae te Whare ki tenei tono. E hara i te mea ka
nui te moni a te Kawanatanga e pau i te kawenga mai i a Te Whiti
raua ko Tohu ki konei. Kaore hoki he tikanga kia tae mai nga hoia. E
hara i te mea e hiahia ana au kia kawea mai ki konei kia tukua ki
waho, engari e mea ana au kia kawea mai ki konei kia mohio ai tatou
ki te rapu page 15
i te
tikanga mo raua aha koa to raua tika to raua he ranei. Kua
whakapuakina ki te Whare nga korero mo te taha ki te Kawanatanga, na
ki taku mohio ko te mea tika i runga i te ture kia rongona nga
korero o nga taha e rua. E mea ana te Pire nei inaianei kia kaua e
whakawakia a Te Whiti i raro i te ture; no reira i mea ai au ma te
Whare nei e whakawa. Kei reira pea tatou te rongo ai ki nga kupu a
Te Whiti. Ki te kore ia e pai ki te korero mai, a nana ano te he. Ka
motini atu au i tenei menemana:—"Kia whakapuaki korero a
Te Whiti raua ko Tohu, ta raua roia ranei i ruuga i ta raua hiahia
ki te aroaro o te Whare i mua i te tukunga| o te 'Pire Whakapumau i
te Rangimarie' ki te Komiti"