Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1881-1885

Ture Whakapumau I Te Rangimarie O Te Tai Hauauru

Ture Whakapumau I Te Rangimarie O Te Tai Hauauru.

H. Tomoana: E Te Tumuaki e kore au e whakaroa i nga mema o tenei Whare i runga i taku whai-korero notemea he ruarua noa iho aku kupu; e rua tonu nga ahua o roto i tenei mea ka korerotia e au. Ko taku kupu tuatahi he whakapai atu naku ki te whai-korero a te Minita mo te Taha Maori, ara; mo era wahi o tona korero i whakapuaki nei ia i ona whakaaro mo Te Whiti me tona iwi, i tona kiinga hoki i pakeke rawa nga tikanga a taua iwi, na e whakaae ana au ki ana korero me taku mahara ano, he tika, he raruraru nui rawa tenei. Ko nga korero a Te Minita mo te Taha Maori e whakataki nei mo nga kupu a Te Whiti me a nga tangata e haere ana ki a ia kei te tika tonu ki taku whakaaro. Ka haere aku korero i naianei mo runga i te Pire, ko te tikanga hoki o tenei Pire he whakapumau i te rangimarire ki era takiwa. He tomuri rawa taku whai-korero nei, kua tokomaha hoki nga mema kua korero i a ratou whakaaro mo tenei Pire, he ahakoa ka whakapuaki ano au i aku ake whakaaro ki te Whare mo tenei Pire e whakapaia nei e etahi o nga mema. Ki taku titiro ki te whakahaere a Te Minita mo te Taha Maori me ana whakaaro kua korero mai nei kei te tika tonu; kei te tika tonu ki taku mahara nga kupu o te Pire e ki nei kia kaua e whakawakia a Te Whiti, engari e hiahia ana au kia whakaae mai hoki Te Minita mo te Taha Maori he moumou te kawe mai ia Te Whiti kia whakawakia, kua korero mai ia ki a tatou ko tona hiahia kia puritia atu a Te Whiti kia ahua roa nei ka whakahoki ano ki tona page 12kainga; a tena, era ano hoki e whakahokia atu e Te Minita mo te Taha Maori te 10,000 eka i tangohia nei i a Te Whiti a e whakahuatia nei i roto i nga rahui? Na mo te mea e tohea nei kia whakawakia a Te Whiti, me ki atu au noku tetahi iwi e tino mohio ana ki tenei mea ki te whakawa a te Ture, he maha noa atu o matou urunga ki roto ki nga whakawa Hupirimi Kooti a kaore ano tetahi pai i puta mai ki a matou, ko tera tu mahi na te roia, ko ta ratou whai he mea kia tu he whakawa ma ratou ki roto ki te Hupirimi Kooti engari he aha te mea e riro ki nga Maori? I te Paremete tuatahi i noho ia au ki tenei Whare ka whakahaerea tetahi tikanga kohikohi moni hei moni utu i te whakawa mo Te Whiti kia whakawakia ai ratou i runga i te ture, whakakorea ana e Te Whiti taua aroha ki a ia; i ki tera e kore rawa ia e whakaae kia kohikohia he moni hei whakawa mona—me tona iwi i pera tonu—ki hoki ia ma Te Atua e whakahoki tona iwi ki tona ringaringa. Tena, kua kite ano tatou i te whakahokinga a Te Atua i tona iwi ki tona ringaringa? Kua kite tatou i te mutunga o tana mahi, kua kawea ia i naianei ki tetahi wahi ke noho ai ahakoa nga tohe katoa kia whakawakia ia i runga i te Ture; no konei au ka ahua maharahara kei te tika tonu te whakaaro a te Kawanatanga, ara, kia puritia ano ia, a hei tetahi takiwa ka whakahoki atu ano ki tona kainga i hopukia mai nei ia; engari hoki ko te 10,000 eka me whakahoki atu ki a ratou ko tona iwi. E korero ana au ko aku whakaaro ake, na ko aku hoa Mema Maori kei te ahua wehe ke a ratou korero kua korero ake nei, otiia ka tautoko ano au i a ratou. I nui toku awangawanga ki nga korero a te mema mo te Teemu (Te Hiana); no te tau 1871 no te tau 1872 ranei ka tae mai taua mema ki tenei Whare, kua timata nga mahi a Te Whiti i taua takiwa na ko taua mema te tangata kaha ki te tautoko i a Te Whiti. I karanga taua mema i reira ko ia te tamaiti o Niu Tireni a mana e hapai te iwi Maori, engari no te tunga o taua mema ki te korero mo tenei Pire katahi ka pa mai te pouri ki taku ngakau. Nana tonu te whakaae tuatahi kia hereheretia te iwi o Te Whiti, katahi ka hopukia ka kawea ki roto ki te whareherehere. Kaore rawa he take i hereheretia ai aua Maori. Engari he kore no Te Whiti kaore i whakarongo ki ana korero na reira i hopukia ai e ia te iwi o Te Whiti ka hoatu ki te whareherehere, kaore ano a Te Whiti kia takahi i te Ture, kaore ano ia i hara ki te tangata, heoi ano tana he ata whakatete kia puta ano ki a ia te mea tika. Na mo nga korero a oku hoa Maori e mea nei kia kawea mai a Te Whiti e pai ana au ki tena whakaaro, e hara hoki i te mea ma nga hoia e kawe mai e uaua ai te Kawanatanga. Me tono te Kawanatanga kia kawea mai a Te Whiti ki te aroaro o tenei Whare kia rongo ai tatou i ana korero karo mo tona tinana. Ko taku kupu whakamutunga tenei e mea ana ko nga whai-korero katoa a nga mema hou i roto i tenei Whare mo runga i tenei Pire me whakamaori kia tirohia ai e nga Maori.

H. M. Tawhai—E hiahia ana ahau ki te whai kupu mo runga i te menemana nei, a, ka haere ano aku korero ki runga ki te pitihana a Wi Parata ma konei hoki e taea ai e ahau te whakarite te kupu a te Minita mo te Taha Maori i mea nei kia korero nuitia tenei Pire e te Whare. E koa ana ahau ki te menemana, me te pitihana hoki a Wi Parata kua kokirihia mai nei, na kona i whanui ai te korero. Ki taku whakaaro ko te pitihana a Wi Parata te mea i hangai ki tenei korero, a me ata whiriwhiri e nga Mema o tenei Whare—Ka huaina hoki ratou e ahau ko nga Tiati Whakawa. Mehemea hoki he tangata te pitihana nei, a he reo tona hei korero, kua kore te raruraru i a tatou, ara; kua riro ano mana e whakahoki nga kupu penei na mehemea ranei i haere mai i raro i te mana o Te Whiti kaore ranei. Na kua kore nei te pitihana e kaha ki te korero mai ki a tatou heoi riro ana ma nga Tiati o tenei Whare e whakatau. Ki taku whakaaro ko te mahi a nga mema i whakatau nei kaore he mana o tenei pitihana e rite ana ki te maka rawa atu ki waho ki te Kainga o te tangihanga me te teteatanga o nga niho. Na ka ui ahau he aha te take i peneitia ai a Te Whiti me taua pitihana? He aha a Te Whiti i kore ai i konei? Mehemea he hiahia no tatou ki te hanga ture mo Te Whiti ake, he aha tatou te tuku mai ai i a ia ki te aroaro o tenei Whare? E kiia ana ko te hara o Te Whiti he rereke no ana mahi i a nga ture a Te Kuini; heoi ka patai atu ahau page 13na wai nga Karaipiture? E hara ia nei i te iwi pakeha nana i hari mai, na no te whakahaere a Te Whiti i runga pu ano i a nga Karaipiture ka kiia ia he tangata takahi i nga ture a Te Kuini. E hara ia nei i nga pononga a Te Kuini na ratou i homai te whakapono ki nga Maori? Ko te whakapono e karakiatia ana inaianei e nga Maori kei roto i te Paipera, whaihoki ko te karakia a Te Whiti ko te whakahaere pu ano i nga akonga o roto i te Karaipiture, na mo tena ka kiia kei te rereke tana haere i ta te ture a Te Kuini. Ki taku titiro ki a Te Whiti heoi ano tana mahi he whai i runga i nga kupu o te Karaipiture, ara o te Karaipiture tonu i homai nei e koutou e te pakeha. I rongo ahau i tetahi mema e whakahua ana ki te Tiriti o Waitangi, i mea, kua takahia e Te Whiti etahi o nga rarangi o taua Tiriti. Ko taku kupu tenei: "Ae, e tika ana tena, engari hei aha ma tatou nga whakaaro a tena tangata; he kuare ia" he aha tatou te iwi e nui atu ana te matauranga te piri ai hoki ki nga rarangi o taua Tiriti. Tera ano tetahi rarangi o roto i taua Tiriti he whakaritenga mai mo te piripono atu ki a Te Kuini, e ki ana taua rarangi kia rite tonu nga tikanga o Te Kuini ki nga Maori pera me ana tikanga ki ona tangata o Ingarangi. Na tena, i penatia ano a Te Whiti kua hereheretia nei me te mea he pononga ia no Te Kuini? Ki taku mahara kaore i mana i te Kawanatanga tera rarangi o taua Tiriti. He mea tika ano oti kia koutou, ko te he ki mua, a hei muri hanga ture ai hei whakatika i taua he? Ki taku whakaaro kei te tika tenei pitihana, a, i te mea i he te mahi a te Kawanatanga i runga i te ture me whakaae ratou kia kawea mai a Te Whiti ki te aroaro o tenei Whare kia rongo tatou i ana kupu; me whakawa ia e tatou i runga i tona hara e kiia nei he hara tona; mehemea he porangi a Te Whiti tera ano nga whare porangi kua hangaia e te Kawanatanga me kawe ia ki reira; mehemea ka kitea he tika tona hara e kiia nei heoi me tuku atu ia ki te whiu a te ture. E hiahia ana ahau kia mau tonu ko nga ture o mua, o te takiwa o o matou pakeke o Ngapuhi, i taua takiwa ki te kohuru te tangata ka hopukia ano ia ka tukua atu ki te ringaringa o te ture; penatia hoki tetahi Maori ko Maketu te ingoa. E hiahia ana ahau ko taua ture kia whakahaerea i naianei, kia rite tonu nga painga me nga taimahatanga ki runga ki a matou pena me nga pononga a Kuini Wikitoria. Na mo te pupuri herehere atu i te tinana o Te Whiti kaore aku kupu mo tena, engari ko taku tino hiahia kia whakawakia a Te Whiti ki te aroaro o te Hupirimi Kooti, kaore hoki i tika i runga i te ture te hereheretanga i a ia no reira ahau i hiahia ai kia whakaputaina ia. Kua rongo ahau i nga Mema o tenei Whare e whakapai ana ki tenei Kawanatanga mo te tika o ta ratou mahi, heoi tenei taku korero whakarite, ko taku korero, mo Tarahana Kingi o Roma, i haere taua Kingi ki Anatioka, i tona taenga ki reira ka kite ia i tetahi tangata Karaitiana ko Atanatiu te ingoa. Ka patai te Kingi ki a Atanatiu te take i kaha ai ia ki te karakia Karaitiana na kitea ana e te Kingi ra kaore taua Karaitiana e whakapono ki nga whakapakoko o Roma. Ko Tarahana, he tangata tera e mihia nuitia ana e katoa he Kingi pai, na no tona mohiotanga he rereke te whakapono a Atanatiu i ta nga tangata o Roma, katahi ia ka mea kia hereheretia, kawea ana ki Roma pangaia atu ana hei kai ma te kuri. Na e rite ana tenei ki te mahi mo Te Whiti—i runga i te whakapono a Te Whiti ki nga Karaipiture hopukia ana ia makaia ana ki roto ki te whareherehere, na heoi ano te wahi i toe atu o taku korero whakarite kihai ano i mahia ko te maka atu i a Te Whiti hei kai ma te kuri. No reira au ka ki ki nga mema katoa o tenei Whare no te tunga tuatahi mai rano o tenei mea o te Kawanatanga ki tenei Motu i tipu mai ai enei raruraru; he kore no nga Kawanatanga kaore i haere i runga i nga ture o Ingarani, katoa nga Kawanatanga e tu ana hapai tonu atu i nga tikanga a te Kawanatanga o mua atu i a ia, ara, ka takahi ki raro i nga ture o Ingarangi. Ko taku kupu tenei mo Te Whiti: Ki te kawea mai ia ki konei, ka kitea e tatou he hara tona, me hoatu ia ki te whareherehere; kaore aku tikanga mo te roa o tana noho ki reira ahakoa kotahi tau, e rua tau ranei; erangi he wehi toku kei waiho tenei hei huarahi mo a mua ake nei, no reira ahau ka tono ki nga mema kia ata whakarongo ki aku kua korero nei. Ehara i te Maori te hiahia kia peke ki waho o te ture engari na to ratou kai-whakaako na te Kawana-page 14tanga i mahi he i peke ai ratou ki waho o te ture. He tini nga ara e puta ana mai te mate ki nga Maori, he mate kei roto i nga hoko whenua, he mate kei roto i nga pukapuka riihi hoki, he mate e puta ana mai i runga i nga roia, me te huhua atu ano o nga mate, na enei mea katoa i rere ai te Maori ki waho o nga ture o Ingarangi, otira ko te nuinga kihai ano kia wehe ke atu i aua ture. I mahara matou nga Maori ma nga Mihinare te iwi i heke mai nei i te Rangi— ma ratou e homai te pai me te ora ki a matou. I to ratou taenga mai ki waenganui i a matou ka tono kia anga o matou kanohi ki runga kia kaha te inoi ma reira matou e tapoko ai ki te Rangatiratanga o te Rangi; heoi, i a matou e whakarite nei i a ratou tohutohu, e inoi nei, e titiro nei ki te Rangi, ka tahuri ke ratou ki te whenua i raro i o matou waewae kapohia atu ana. Me pewhea hoki matou i enei mate katoa? Te whai taanga manawa te aha. E mea ana ahau kia whakaaro nga Mema mo muri ake nei me kaua matou te Maori e peratia me. Te Whiti, engari kia kotahi tonu te whakahaere mo tatou katoa i raro i nga ture o Ingarangi. E hara taku i te ki he tangata kore hara a Te Whiti, tera ano ona he, erangi ko era he ka waiho e te Kawanatanga hei whakakino ma ratou i te iwi Maori katoa. He kupu mibi atu ano taku ki a Te Paraihe notemea kaore i tae ki te kinonga rawa tetathi ahua o nga raruraru i tipu mai nei. He mihi taku ki a Te Paraihe mo te rangimarire e mau nei ki te Tai Hauauru, e whakawhetai ana ahau mo ana whakahaere i roto i nga raruraru o te Tai Hauauru kihai i tutungia te rangimarire. Kei te mohio hoki tatou mehemea i paku te waha o te pu, i puta ake ranei he tutu, kua kino katoa tera takiwa kua tau te mate ki runga ki a tatou wahine me a tatou tamariki. Na e Te Tumuaki heoi taku kupu ki te Kawanatanga kia kaha ratou ki te whakahaere i tetahi tikanga e noho ai tatou i raro i te ture kotahi.