Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1881-1885

Mane, te4 o Hepetema, 1882. — Pitihina a Taiaroa Me Tainui

Mane, te4 o Hepetema, 1882.
Pitihina a Taiaroa Me Tainui.

H. K. Taiaroa.—I te tukunga atu o te ripoata kia whiriwhiria ano e te Komiti, i whakahokia atu kia tae atu ai etahi kai-korero mo te taha ki nga Maori, na ki taku whakaaro e hara i te mea tika kia kaua au e tukua kia whaikorero mo runga i taua pitihana notemea hoki ko au ano tetahi o nga tangata e whaitake ana. Ko te tikanga o tenei ripoata he whakaneke atu mo tera tau, mo tetahi atu tau ranei, no reira e kore au e kaha ki te ki atu he tika tenei mahi a te Kawanatanga. E hara i nga Maori na ratou i whakaroa tenei mea, engari ko te Kawanatanga ke na ratou i pana atu tenei mea i whakaneke haere, i roto i nga Paremete i ia tau i ia tau. Kaore te ripoata mo tenei pitihana i haere i runga i te whakaaro pai me te ngakau tika, engari i haere ke i runga i nga mahi whakahaere taha o te Whare nei, na i runga i tenei tu whakataunga e kore au e kaha ki te ki atu he mea tika kia penatia, natemea hoki e mohio ana au kua tatu noatu nga whakaaro o te Minita mo te taha Maori me te Tiamana o te Komiti ki te whakahe i te taha ki nga Maori. Ko nga mema o te Komiti kaore i tae atu i te whiriwhiringa a te Komiti, kaore hoki i rongo i nga kupu a nga kaikorero; engari no te taenga ki te rangi hei whakataunga i te ripoata, katahi ka haere te wepu a te Kawanatanga ki te wepu mai i nga mema o to ratou taha, mo reira i taea ai te whakarite pera i te whakataunga a te Komiti kia whakahe ai i te taha ki nga Maori. Kaore au i te whakahe ki nga Pakeha, kaore hoki au i te pouri ki to ratou whiwhingi ki te mom, i te tukunga atu a nga Maori i o ratou whenua i runga i nga kupu whakaae atu a te Kuini. Ko te mea i tohe ai au a e tohe tonu nei au, kia whakaputaina kia whakaotia nga kupu whakaae a te Kuini i runga i nga kupu a nga apiha Kawanatanga, i runga hoki i nga ture o Ingarani. Kua kite te Komiti i nga ripoata a te Komihana o tawahi me te ripoata hoki a nga Komihana o konei, me nga ripoata hoki a nga Komiti o te Whare nei e whakatika katoa ana aua ripoata i nga tono a nga Maori. Kei ke hiahia ahau kia kaua te Whare e whakaae ki tenei ripoata e mea nei kia nekehia atu ano, engari me whakatau rawa, na ki te kitea e he ana nga tono a nga Maori, a me whakatau pera tonu i naianei. E rua nga pitihana o tenei tau, ko tetahi i tukua mai ki tenei Whare, ko tetahi i tukua atu ki te Kaunihera. Kei te rereke noatu te whakataunga mo runga i te pitihana i tukua mai ki tenei Whare i te whakatau a tera Whare, na nga mahi hoki a te Kawanatanga i tenei Whare i rereke ai. Kua maha nga tau e mahia ana tenei mea a te Whare, kaore hoki he take kia whakaroaina atu ano hoki. Me ki atu au ko te mahi a te Komiti he whakakore i nga kupu whakaae katoa o mua, kaore hoki te Komiti i whakaae kia korero nga tangata i a ratou kupu hei whakatika i te taha ki nga Maori. E kore e roa aku korero i naianei kei te mohio hoki au ka whakaae te nuinga o te Whare kite tautoko i te Kawanatanga, penei tonu me ta ratou mahi e ka puta ake nei he mea mo te taha Maori. E kore au e tohe tonu i naianei engari e kore e mutu te tono a nga Maori, ka rapu tonu i tetahi oranga mo ratou, ahakoa i tenei Paremete i etahi atu Paramete ranei. Ka motini atu au, Kia kaua e whakaaetia tenei ripoata.

Meiha Te Wheoro.—Kaore au i te wehi ki te kupu a te Minita mo te taha Maori e ki mai na ia me whakore atu te Komiti Maori. E kore au e wehi mo te whakakorenga na to mea kaore ona mana. E rongo tonu ana au ki te Tiamana e ki ana, "Kaore he mana ki te mahi i tenei." E tika ana te ki a te Minita mo te taha Maori e pooti tonu ana matou nga mema Maori ki te taha ki nga Maori, ki te hapai i a ratou tono, na te mea nana ano matou i whakaako ki te pera, e ki tonu ana ia kaua e whakaaetia nga tono a nga Maori kei waiho hei tauira mo etahi atu tono pera. Ko matou ko nga mema Maori o roto o taua Komiti kaore e tautoko aua i nga tono he a nga Maori; engari e pooti kau ana matou ki nga mea e tika ana. I te tau tuatahi i noho ai au i roto i taua Komiti e rongo tonu ana au i nga mema o te taha Kawanatanga e ki ana kaua e whakaaetia etahi mea kei waiho hei tauira. Kei te mohio au kaore ano kia puta he oranga mo nga page 68Maori i runga i nga mahi a te Komiti, no reira i ki ai au he pai noatu kia whakorea atu taua Komiti. Me ki atu hoki au ko nga mema o te taha Kawanatanga i roto i te Komiti e whai tonu ana i te Tiamana, e turaki tonu ana hoki ratou i nga mea e tukua mai ana e nga mema Maori. Kua ki atu nei aue tautoko ana matou i nga mea a nga Maori, otira kaore matou e tautoko ana i nga mea kore tikanga; engari e mahara ana matou me whakaae te Kawanatanga ki nga tono tika a nga Maori, ko ratou hoki nga kai-tiaki o te iwi Maori. Ka tautoko au i te menemana a te mema o te Waipounamu.

H. M. Tawhai.—Kei te koa au ki te tukunga o te menemana a te mema mo te Waipounamu, kia watea ai au te korero mo runga i te ripoata me te Pitihana a te mema o te Waipounamu. Me whaikupu au i te tuatahi mo runga i te korero a te Minita mo te taha Maori e ahua riri mai ana ia ki nga mema Maori. I mahara au i pootitia mai nga mema o tenei Whare hei kai-whakaora i nga mate e pa ana ki o ratou kai-pooti, ki te tautoko hoki i nga mea hei painga mo ratou. Kua ki mai nei hoki te Minita mo te taha Maori, ki tana whakaaro me whakakore i te Komiti mo nga mea Maori i runga i te ahua a nga mahi tautohe a nga mema Maori.

Te Paraihe.—Kaore; kaore au i pena atu.

H. M. Tawai.—Ki taku mahara i pena mai koe, i mea mai ranei tera e whakakorea i etahi tau e haere ake nei.

Te Paraihe.—I ki au tera pea e whakaarohia e te Whare kia peratia; kaore au i ki atu i taku whakaaro ake.

H. M. Tawhai.—Ko taua tikanga ano ra tena. E tohutohu atu na hoki koe ki the Whare kia peratia e ratou. I mahara ahau he tika noatu taku motini kia whaikorero a Taiaroa, natemea hoki ko ia tetahi o nga tangata e whaitake ana, e noho ana hoki ia i reira, e mohio ana ki nga whenua, ka taea hoki e ia te whakaatu mai nga putake katoa. He maha nga kai-korero i tae ki te aroaro o te Komiti me nga Komihana, na ko te Mema mo te Waipounamu kaore ano kia tukua kia whaikorero, engari ko tetahi tangata kihai nei i tika kua whakaaetia kia whaikorero. Ko taua mema i tukua nei kia korero he tangata kuare, penei ano me au nei te kuare ki aua take, mo te Waipounamu, whakaaetia ana kia whaikorero ia mo runga i tana wahine whakapaipai mo Otakou. I ki a Makeanaru i roto i tana whaikorero, i whakaetia taua kupu whakaae i runga i te utunga o te £10,000 i utua ra ki nga Maori. I ki ia kua utua taua moni mo nga rahui katoa, engari e mea ana au i utua ketia era moni mo te rahui i Otepoti. Kua ki mai nga Maori o te Waipaunamu i utua taua moni mo nga reti a te Kawanatanga. I riro i nga Maori te £4,000 me nga hua o aua moni e £6,000 me etahi atu tikanga i tae ai ki te £10,000, na ka kiia nei i utua aua moni mo nga rahui kotoa. Te take i pera ai te korero a Makeanaru, he wehi nona ki te tahi tekau eka o roto o te rau kei tangohia i tona takiwa, natemea hoki mo tona takiwa taua kupu whakaae o roto o te hokonga i Otakou e Makereweti. Ki taku mohio ko nga tino whaikorero ki te Komiti na te Matara, ko ia hoki te Kaihoko whenua a te Kawanatanga i taua takiwa. E kore pea ana korero e whakaarotia, engari ki taku whakaaro ko ana nga tino korero hei ata whiriwhiringa ma te Komiti. Ko te Mete Kai-whakawa hoki tetahi tangata tika kia whai-korero mo runga i tenei pitihana, ko ia hoki tetahi o nga Komihana, i whakatika nei i te taha ki nga Maori. Ko enei tangata e rua e tino mohio ano ki aua putake katoa, ko a raua nga korero tino whaitake. I whakaaro au i te taenga ake o Makeanaru ki te Komiti he tangata aroha ia ki te iwi Maori, ka tahi au ka kite e huri ana ano ia ki te whakahe i nga Maori o te Waipounamu. E kore e roa aku korero i naianei, engari i tu ake au ki te korero atu i taku whakaaro mo te mahi a Makeanaru. Kua kite au i naianei kaore ia i te mahara ki nga Maori, engari kei te pau katoa ana whakaaro ki tana Kotiro Whakapaipai ki Otakou.

H. Tomoana.—E whakaae ana au ki nga korero a oku hoa mema Maori mo nga mahi a te Komiti mo nga mea Maori. Kua tautohetohe ano matou ko te Tiamana o taua Komiti engari kaore i tae rawa ki te kino. Na mo tenei pitihana a Taiaroa, kua roa rawa e takoto ana i o matou aroaro, kua nui rawa ta matou whakaaro i taua pitihana, a e mea ana matou he tika ano kia whakamanaia nga page 69whakaaetanga e korerotia ana i roto i taua pitihana. Kaore ano hoki kia whakahengia aua kereeme, ara, kia kiia kei te he nga Maori kei te tika ranei; engari ko te mate nui, me te putake o tenei raruraru i naianei, na te whakakorenga i te Komihana i whakaritea nei hei whiriwhiri i nga mate o Te Waipounamu. I te putanga ake o tenei korero ki o matou aroaro, i rongo tonu nga mema, a kei te mohio hoki ki te mahi a te Kawanatanga me taua Komihana. I runga I taku whakarongo ki nga korero a nga mema Maori me nga whakahoki mai a te Kawanatanga, e mea ana au e hara te motini a Taiaroa i te whakahe rawa i te Komiti engari he whakahe mo te roa o enei kereeme e takoto ana kaore ano kia whakaotia e te Kawanatanga. E kiia ana kotahi tonu te haere o te pooti a nga mema Maori, kati ki ta matou nei korero kotahi tonu te haere o te pooti a te Tiamana, kei te taha Kawanatanga anake. Kei te whakahe i naianei Te Minita mo te Taha Maori ki nga mema Maori, engari kaore he take kia whakahe ai ia kia matou, notemea kei te pena tonu matou me nga mema pakeha, kei te mahi i nga mea i whakaritea hei mahi ma matou; i kite hoki matou tera ano i whakaaetia etahi mea ki nga Maori i mua, na kaore ano aua mea kia whakaritea. Ki taku thiro kua tika nga kupu a te mema Maori mo te Pito Whakararo i korero ai i tera rangi ra. Ahakoa ka whawhai au ki tenei ripoata e kore ano e tu, ka puta tonu i tena taha nga mea hei whakamate i te Maori. Na mo te kupu e mea nei e tata ana te Komiti Maori te whakakorea rawatia,—e kore matou e pouri, ko te aha hoki e riro mai i te Maori? Heoi ka tautoko au i te motini a Taiaroa.