Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1881-1885

Paraire, te25 o Akuhata, 1882

Paraire, te25 o Akuhata, 1882.

Pitihana a Tairoa Raua Ko
Tainui.

Na Kanara Timipara i mau mai te ripoata a te Komiti Maori i runga i te pitihana a Taiaroa raua ko Tainui, na motinitia ana e ia ki Te Whare me tuku nga korero me te whakatau a te Komiti kia whiriwhiria mai e te Kawanatanga,

H. K. Taiaroa. E Te Tumuaki; he menemana taku, koia tenei; me whakahoki ano tenei ripoata ki te Komiti kia ahei etahi atu tangata te haere ki reira korero ai. Te take o tenei menemana aku, kaore te Apiha a te Kawanatanga, a Te Matara, nana ra i hoko era whenua, kaore i tae ki te Komiti korero ai. Tera ano tetahi atu tangata hei whaaki korero ki te Komiti, ko Meiha Retimana, te Hupiritenete hoki tera i te takiwa o aua hoko. Heoi ano te Kai-korero i tae ki te Komiti korero ai ko Te Make, na ko ana korero he mea kohikohi ke nana i roto i nga pukapuka, e hara i ana i kite ai, kaore hoki ia i reira i te wa i mahia ai aua hoko. Kote ripoata a nga Komihana i whakaturia nei hei whiriwhiri i nga tono a nga Maori o Te Waipounamu i haere i runga i nga korero a nga tangata i mohio i kite pu hoki i aua hoko i waenganui i nga Pakeha me nga Maori; na ki taku whakaaro i runga i enei mea katoa e kore e paingia tenei ripoata a te Komiti e nga Maori. I ki tonu te Minita mo te Taha Maori i mua, i te wa e tu ana te Komihana, tera ia e whakmutu i te mahi a taua Komihana, a na taua Minita ano i whakatu te Komiti Maori nana nei tenei ripoata, heoi, no page 59reira ka mahara au e kaore e tika tenei ripoata. I pootitia ano tenei ripoata i roto i to Komiti, na e ono i tetahi taha, e ono i tetahi; katahi ka riro i kona ma te Tiamana e whakatau, na i mohiotia i runga i nga korero kua puta i taua Tiamana era ia e turaki i nga tono a nga Maori. Heoti ano taku kupu kua roa noa atu uga Maori e tatari ana i ia tau, i ia tau, kia whakaotia e te Kawanatanga, e te Komihana ranei, a ratou kereeme. Kua toru te kau ma tahi tau i naianei i mahia ai era mea, na kaore ano tetahi i puta ki nga Maori. No reira au ka motini kia whakahokia tenei ripoata ki te Komiti mo nga mca Maori kia tikiua ano etahi atu korero mo runga i tenei pitihana, notemea tera ano etahi kai-korero e whaki i etahi koreroa nui.

Ka korero etahi Mema, a, riro ana i ta Taiaroa kia whakahokia ano te ripoata ki te Komiti.

H. M. Tawhai.—Ko aku korero tuatahi mo nga mea i mahia i te Komiti. Kua korero te Tiamana o te Komiti kotahi anake tona pooti; e tika ana tena, erangi e hoatu ana ia i taua pooti mo ona hoa; kei te mohio noatia atu te pooti a te Tiamana, ki te kore te Kawanatanga e pai ki te pitihana a tetahi Maori hoatu ai te Tiamana i tona pooti ki te Kawanatanga. Ko tenei ripoata na te Tiamana tonu i tuhituhi e hara i tetahi tangata ke atu. I ahua whakaae ano te ripoata ki te mate o nga Maori otira kahore i rite ki nga mea i whakaaetia e te ripoata a te Komihana. Ko taua Komihana i whakaturia hei whakawa i nga tono o te Waipounamu, na te Kawanatanga i whakatu tetahi o nga Komihana na nga Maori tetahi, a, i mahi nui aua Komihana i nga mahi i whakaritea ma raua, kahore hoki raua i raruraru ki etahi mahi ke erangi i pou katoa o raua whakaaro ki ta raua mahi. I kohikohia e raua nga korero katoa e pa ana ki aua tono, a tukua mai nei ta raua ripoata. Kahore te Kawanatanga i pai ki taua ripoata koi na te take i tukua mai ai tenei ripoata i runga i tenei pitihana. E ki ana te Minita mo te Taha Maori e kore e pai kia whakahokia tenei pitihana ki te Komiti, na e rite ana tena ki te ki he tika atu te whakatau a te Komiti i te whakatau a te Komihana, ahakoa i roa nei te Komihana ki te whiriwhiri i aua tono o tera motu. He kupu tenei naku ko etahi o nga mema o te Komiti kahore i mohio ki te take o ta ratou pooti notemea kahore hoki i tae ake i te takiwa i korerotia ai te pitihana, kahore ratou i rongo i nga korero, heoi i whai kau ratou i te Kawanatanga i te mea kua rongo ratou e whakahe ana te Kawanatanga ki te inoi o te pitihana. Ki taku whakaaro kei te tika te ripoata a nga Komihana notemea i whakaae tonu te Kawanatanga he mate ano to nga Maori, engari he hiahia no ratou kia whakarereketia te ripoata kia kore ai ratou e whakamana i nga mea i whakahaua e nga Komihana he tika kia mahia. Ko te mea pai mehemea i ki te Kawanatanga "Kahore matou e whakaaro i te mate o nga Maori o te Waipounamu; kahore he tono a ratou e tika ana kia whakaaetia," engari i ahua whakaae te Kawanatanga he tika ano taua mate me to ratou kore kahore e whakaputa he ora mo reira. Ki taku whakaaro me whakaae te menemana a te Mema Maori mo te Waipounamu kia whakahokia ano tenei ripoata ki te Komiti mo nga Mea Maori kia ahei ai te tae etahi Maori ki te Komiti korero ai. He maha nga Maori kai-whaaki korero kihai i tonoa ki a haere ki te aroaro o te Komiti. Kahore te Kawanatanga e pai ki te ripoata a te Komihana e pirangi ke ana ki te ripoata a te Komiti. Mehemea ka tono nga Maori kia tu he Komihana tera ahau e pooti kia tu.

Nga Hawhe-Kaihe O Te Waipounamu.

H. K. Taiaroa.—He patai taku ki te Kawanatanga mehemea ranei kua whakaputaina e ratou he Karauna karaati ki nga Hawhe-kaihe i raro i "Te Ture Karauna karaati mo nga Hawhe-kaihe o Te Waipounamu, 1877;" a mehemea i whakaputaina etahi karaati i whakaputaina ki a wai; a e hia ranei kaore ano kia whakaputaina? I rongo hoki au kaore ano etahi Hawhe-kaihe i whiwhi karaati i raro i taua ture, na ko etahi kaore ano kia whakaritea hei whea ranei o ratou piihi.

Te Paraihe.—Kei te tika tonu te korero a te Mema nei. Ko etahi karaati kua whakaputaina i raro i taua Ture, ko etahi kaore ano. Mehemea e pai ana a Taiaroa kia whakatakotoria ki Te Whare page 60nga pukapuka hei whakaatu i te ahau o taua mea e pai aua maku e tuku mai.

Rahui Maori i Pooti Riiwi.

H. K. Tairoa.—He patai taku ki te Minita mo nga Whakawa, na tewhea mana i tangohia ai e Te Kawana te wahi mutunga mai o te tai-ki o te Rahui Maori i Pooti Riiwi, kihai nei i whakaae nga Maori e pa ana ki reira? Te take i patai ai au i tenei he rongo noku, a he mohio hoki i uru te wahi tai-ki ki roto ki nga rahui i whakaritea mo nga Maori e Te Matara ki Pooti Riiwi. I hoatu ano e Te Matara he mapi tika ki nga Maori i taua takiwa. Kei a ratou tonu taua mapi, na e whakaatu ana i tae rawa nga rohe o to ratou rahui ki te mutunga mai o te tai-ki. I te tuunga o te Kooti i kiia atu ki nga Maori ka whakaputaina te Karauna karaati, engari kua tangohia hoki i roto i taua karaati tetahi piihi kotahi tiini te whanui, no reira kua iti iho hoki nga eka o te whenua i whakaritea ra ki nga Maori. Tetahi hoki i raro i te Tiriti o Waitangi kei te whaimana tonu nga Maori ki te wahi i waenganui i te tai-ki me te tai-timu, engari kua riro katoa hoki tera tae mai ki te wahi kua korerotia ake nei e au, heoi kua kore e ahei nga Maori ki te haere ki o ratou wahi mahinga pipi me o ratou wahi mahinga ika. Mehemea e tangohia ana tera whenua e tika ana ano kia utua nga Maori.

Te Paraihe.—Ko te rahui e korero ana te Mema nei e 800 nga eka, he mea rahui i roto i te pukapuka hoko o Pooti Kupa. Na i roto i taua pukupuka hoko i tino whakaritea me mana te haere o te rori ma roto i taua piihi; koia hoki tena kua whakahaerea te rori ma reira. Na mo te wahi i waenganui i te tai-ki me te tai-timu kaore au i te mohio kei nga Maori tena.

Omarunui.

H. Tomoana.—E te Tumuaki e hiahia ana au ki te whakamarama atu i etahi o nga kupu a te mema mo Nepia (Te Tatana). I ki ia mehemea ka taea te tuku i te kupu whakatupato hei arai i te karaati ka taea hoki te mahi pera i nga karaati mo nga takiwa katoa o Nepia. He tino he rawa taua kupu ana. E toru nga tukunga o tenei mea kia whakawakia e te Hupirimi Kooti, hinga ana nga Maori i aua whakawakanga. Kaore rawa nga Maori i mahara i he ratou. Engari i whakaaro ratou kaore i tika te whakataunga a te Kooti, titiro hoki ki to ratou kaha ki te tohe tonu ki te pitihana ki tenei whare kia whiriwhiria taua raruraru. Ko te patai kua panuitia nei ki te whare e haere ana mo runga i te Karauna karaati me nga tangata e pa ana ki taua whenua ara mo Paora Torotoro mo Rewi Haukore. No naianei ka rite te whakaaro a te Tumuaki o nga Kai-whakawa ki ta nga Maori i mahara ai i te timatanga a tae noa mai ki naianei. E tika ana te kupu i te patai e ki nei i puta te Karauna karaati ki a Paora Torotoro raua ko Rewi Haukore, e tika ana hoki te kupu o te reta a te Tumuaki o nga Kai-whakawa e mea nei kaore i tika te urunga o te whenua iti ki roto ki te Karauna karaati. E kore au e korero tonu i tena i naianei. Kaore i whakaaetia te whenua iti e noho nei nga Maori i runga kia uru ki roto ki te hoko ki te karaati ranei, i te wa i ruritia ai taua whenua a tae noa ki te wa i puta ai te Karauna karaati. E rua rawa tau i muri i te hokonga a te mema mo Nepia i taua whenua ka tahi ia ka kite kaore i uru te wahi iti ki roto ki tana hoko, katahi ka mahia a wahotia e ia. Kaore nga Maori i whakahe i te hoko o te whenua nui, ara o te 3,000 eka, natemea hoki kua oti tera te whakatau e te Kooti. Engari e whakahe ana ratou i te tangohanga o te wahi iti, kaore nei i uru ki te hoko. Kaore hoki nga Maori i mohio i pewhea ra i riro ai te wahi iti, i uru ai ki te Karauna Kakaati. I ki hoki te Mema na ka taea te whakakore nga hoko o te takiwa o Nepia, engari ka ki atu au ki te mema na e he ana tena kupu ana, ko nga whenua i hokona e ia ko era anake e taea te whakahe. Me mutu ikonei taku whakamarama atu.