Takiwa Raihana Maori.

H. M. Tawhai.—Tana patai. Ekore ranei te Kawanatanga e ahei ki te unu ki waho i te kupu e ki nei i roto i te 17 o nga rarangi o to Ture Raihana Waipiro, 1881, he takiwa Raihana Maori a Mangonui, a Pewhairangi, a Hokianga?

page 4

Te Tiki, i mea mai, kaore i tino mararna i au te patai a te mema nei, engari ki taku mohio e tono ana pea, a Mohi Tawhai kia kaua e waiho a Pe whairangi, a Mangonui, a Hokianga hei Takiwa Raihana Maori. Kaore aku kupu whakahoki atu inaianei mo taua tono, eagari me ata whiriwhiri e au taua tikanga, kei reira ka utu ai e au to patai a te Mema nei.

Te Pire Whakapumau I Te Rangimarie O Te Hauauru.

Meiha Te Wheoro, E mea ana tenei Pire kia kaua e whakawakia a Te Whiti raua ko Tohu a kia puritia tonutia ki te whare herehere, mehemea e hopukia ana ia i runga i te Ture me whakawa hoki ia i runga ano i te Ture E hopukia ana te tangata hei herehere i runga i te Ture e whakawakia ana mo te hara i hopukia ai, aha koa he tahae ki te mea iti penei me te ngira, ka tika ano kia whakawakia, kia kitea tona hara. Heoi he take nui rawa atu tenei. Na he aha te whakawakia ai raua kua tukua mai hoki e te Kawanatanga he Pire Whakatika hei horoi i to ratou mahi he ki Parihaka, a ko te tikanga o taua pire e mea ana ki te Whare nei kaore i he nga mahi a te Kawanatanga i whakahaere nei ki Parihaka. No reira e mohiotia ana he tino pakeke nga tikanga i mahia ra e ratou ki reira, a tukua mai nei taua Pire hei whakatika i aua mahi a ratou. Mehemea ka wkakaaetia enei Pire e te Whare, me kokomo atu hoki be kupu unu i te ingoa herehere ia Te Whiti raua ko Tohu. I ki, te Pirimia a Teone Horo i tera Paremete, i runga i nga kupu a nga Mema Maori mo nga korero nupepa, ki ana ia e kore tenei Kawanatanga e hapai noa atu i te kino kia Te Whiti ma. Otiia i muri mai ano i taua kupu a te Peremia. i muri tata i te mutunga o tera Paremete, kihai i whakaaro ki taua kupu, haere atu ana te ope a te Kawanatanga, me a ratou mano hoia me nga pu ki Parihaka ki waenganui tonu o te hunga ngoikore o nga wahine me nga tamariki. E noho noaiho ana aua tangata me a ratou wahine, me te kata mai hoki ki nga mahi a te Kawanatanga. Wawahia ana nga Whare e nga hoia, hutihutia ana hoki nga kai Otira i te maunga o Te Whiti raua ko Tohu i ki atu ano raua ki nga Maori kia pai te noho i muri ia raua, kia kaua e tahuri ki te mahi i etahi raruraru i muri i a raua. I rongo tonu nga Maori ki nga kupu a Te Whiti raua ko Tohu, i rite tonu hoki a raua kupu. Ki taku mohio ko Te Whiti te tino hoa o te Kawanatanga, e kiia nei he tangata porangi ia. Otira nana i pai ai ratou i ki atu hoki a Te Whiti ki ona iwi kia waiho te riri ma te Atua. Mehemea hoki i ki atu a Te Whiti kia patu tangata tona iwi, kua tahuri ratou ki te patu. Ki au na te kianga atu a aua tangata kia waiho e aua Maori ma te Atua to riri, kia kaua ratou e mau pu i kore ai ratou e patu. Na te whakahaere a aua tangata tokorua i mau tonu ai te rangi marie ki taua takiwa. I roto i enei tau maha i mua atu i aua tangata, e mohio katoa ana hoki tatou i pakeke tonu nga iwi o taua takiwa i mua, no te takiwa ia raua ka kore. E kiia ana he tangata kino a Te Whiti, i korero kino, i mahi he hoki, engari kaore au e kite i te tika o tenei kupu. Mo te kupu e kiia nei he porangi a Te Whiti taihoa an e utu i tera. E mea ana au me tupato te Kawanatanga, kia tika ta ratou mahi, natemea i kiia e te Kuini i roto i te Tiriti o Waitangi ma te Kawanatanga e tiaki nga iwi Maori, me tika hoki te mahi kia ratou. Engari kaore i penei te Kawanatanga, kua mahue ia ratou aua kupu, kua kotiti ke. Mo te kupu e kiia nei i tahuri nga Maori ki te mahi taiapa ki te arai i nga mahi a te Kawanatanga. Heoi kua pau i te Mema o Akaroa te whakamarama atu i taua tikanga. I tae mai ano he kupu ki au mo te wahanga a te Kawanatanga i ana taiapa, a i patai atu ano au ki te Minita mo te taha Maori ki ana whakaaro mo taua mahi. I ki mai te Minita mo te taha Maori, he taiapa tawhito aua taiaps, kaore be kai o roto. Na e rima miniti pea i muri i taua whakahoki a te Minita mo te Taha Maori, ka kite au i tetahi pakeha, ki mai ana ia kei te tipu tonu te witi ki reira. Tekan miniti pea i muri mai, ka kite an i tetahi Maori, ki mai ana hoki ia, e tupu tonu ana te witi, a e kainga ana e te hoiho e te kau, No reira te take i mahi ai nga Maori i aua taiapa, kei pau i to kau a ratou witi i roto i aua taiapa. I tono ano nga Maori kia taiapatia e te Kawanatanga tetahi taha o te rori, me tetahi taha, kia ora ai a ratou page 5witi; otira kaore i mahia e te Kawanatanga taua taiapa. A no te taiapatanga a nga Maori i taua wahi i hopukia hereheretia ai nga Maori. Ka whaikupu au inaianei mo te rarangi o te Pire e mea nei kia whaimana te Kai-whakawa ki te whakamarara i nga Maori e huia tahi ana, mehemea e nui atu ana i te rua te kau, a ki te whakahau hoki kia whakawakia ratou e ia. Ki taku mohio ka pa hoki tenei ki nga maori o waho ano o taua takiwa. A kuanei ka tahuri aua Kaiwhakawa ki te aruaru i nga maori e huihui ana ki te korero i nga mahi taimaha a te Kawatanga e pa ana ki te iwi Maori; a tera hoki pea e tae atu kia koutou ki te iwi pakeha. Ki te kore, e pa kia kouton na he mea he rawa kia pa anake ki te iwi Maori. E mea aua hoki te Pire kia ahei taua Kai-whakawa ki te whakawa i aua Maori e hopukia ana e ia. Kaore au e kite i te tika o tana whakawa ia ratou. A kuanei ka whakataua ano e taua Kai-whakawa ki runga ki tana whakaaro, i hopukia ai ratou e ia. Ka whaikorero au inaianei mo runga i te kupu a te Minita mo te Taha Maori, i ki nei ia mo te take o te raruraru i Waitara. I mea pea nei ia na te whakaaro whawhai ano o nga Maori i whawhai ai ki Waitara. E hiahia ana au kia mahara nga mema ara nga mema hou o te Waipounamu, e hara i tena, ko te whenua ke te putake mai o te raruraru i Waitara. E hara i to mea i tipu oho rere ake i roto i nga Maori; engari na te hiahia a Te Teira ki te hoko i te whenua i Waitara, i te mea e whakahe ana a Wiremu Kingi. I pa ano a Wiremu Kingi me tona iwi ki aua whenua. Whakaae ana te Kawanatanga ki te hoko a Te Teira, kaore i whakaaro ki te whakahe a Wiremu Kingi, e pa ana ano hoki ia ki taua whenua. No te kore whakarongo a te Kawana ki te whakahe a Wiremu Kingi, katahi ia ka haere ki te hanga pa ki runga ki tona whenua tika ia. No te kitenga o te Kawanatanga, katahi ka puhia e ratou, a mate ana etahi o te iwi o Wiremu Kingi ki runga ki taua whenua. No reira i mea ai au e hara i te mea i puta oho rere ake ki roto ki nga Maori, engari he take ano i tupu ake ai taua raruraru ki reira Waiho ana tenei kino kia pa ki etahi atu takiwa o tenei Moutere, tangohia ana nga whenua tae noa ki Taranaki. Tau ana te raupatu ki runga ki Taranaki tae noa ki te tau 1877, ka kore te mana o taua Raupatu. Na te Kawanatanga, o te tangata kua mate nei, i kiia nei nana te he o taua mahi, nana i tuku kia hoki mai nga Maori ki runga ki taua whenua raupatu, a whakahokia ana te whenua kia ratou. Engari kaore i whakaaturia, kaore hoki i whakatuturutia e nga Kawanatanga o muri nei aua rahui i hoatu ra e taua Minita, a waiho tonu aua mea kia tarewa ana a tae noa mai ki te wa i parau nei nga Maori i te whenua. I tahuri aua Maori i te parau kia mohiotia ai to ratou take ki te whenua Kaore hoki te Kawanatanga i mea atu "Tenei ke a koutou whenua rahui kei tetahi wahi ke." Engari i tahuri ke ki te hopu herehere ia ratou, waiho ana aua mea kia tarewa tonu. No muri mai i tera ka whakaturia e te Paremete etahi Komihana hei whiriwhiri i aua putake, a kaore ano kia whakaaturia tu raua whakataunga ki nga Maori i te hopukanga o Te Whiti raua ko Tohu. Koia nei te take i kore ai a Te Whiti e whakarongo ki nga kupu a te Kawanatanga, natemea he he no nga mahi mo taua takiwa. No reira i rereke ai te mahi a Te Whiti, he kore tuturu no nga kupu whakaae a te Kawanatanga. I tono tonu nga Maori kia whakaotia katoatia enei mea, na ngu Apiha a te Kawanatanga me etahi atu tangata o Taranaki i kukume kia roa i whakawiri ke hoki kia rereke te ahua. He maha nga Maori e haere mai ana i reira ki Waikato, kua rongo au ki a ratou korero me a etahi pakeha hoki. Ka whaikupu ano au mo te tangata kua mate e whakahuatia hetia nei ikonei. E whakapae nei nana te he i tipu ake ai aua raruraru i taua takiwa; oho ana au i taku rongonga i taua kupu, katahi ano hoki au ka rongo ki tenei korero. Notemea e mahara tonu ana nga Maori o tenei motu, na taua tangata i oti pai ai nga kino o enei moutere. a ki taku mohio hoki na taua tangata i rite ai etahi raruraru i waenganui o te Pakeha me te Maori. Tera pea i mahue etahi mea i a ia, engari ko te nuinga i oti tika i a ia. i mau tonu ai hoki te rangimarie. Mehemea i penei te whakahaere a taua tangata i era ra, ki enei mahi a to Kawanatanga o naianei, kua tipu noake te raruraru ki enei Moutere. E kore au e kukume i aku page 6korero kia roa, engari ka mea atu ano i kiia ko te Kawanatanga te matua o tenei moutere, a me tika ta ratou mahi. E rite ana te Kawanatanga ki te tangata e tonoa ana e tana tamaiti kia hoatu he rohi, a hoatu ke ana he kohatu. Mo runga i te tono a Ta Hori Kerei kia whakaae nga mema o te Whare ki tenei Pire, ko au e kore rawa au e whakaae ki tenei Pire. I pouri rawa au i taku rongonga i te kupu a taua kaumatua kia whakamana tenei Pire. He pai ke ki au it mehemea i ki atu ia me ata whiriwhiri nga tikanga a te Kawanatanga, ka whakaae ai i nga mea tika, ka whakakore i nga mea he. E kore au e whakaae kia pahitia tenei Pire. Ka tatari an ki te pootitanga, kei reira pooti ai au kia hinga. Kei te mohio ano au e kaha ana te Kawanataiga ki te whakaputa i ta ratou Pire, engari ka pooti au ki te turaki.