.gif)
Nga Korero Paramete: 1881-1885
Niu Tireni. — Nga Korero Paremete. — Whare O Runga, Tau, 1882. — Aga Whai Korero a nga Mema Maori
Niu Tireni.
Nga Korero
Paremete.
Whare O Runga, Tau,
1882.
Aga Whai Korero a nga Mema Maori.
Turei, te 20 o
Hune, 1882.
Pire Mo Te Whakapumau I Te
Rangimarire O Te Tai Hauauru.
Ko Wi Tako Ngatata.—E whakaaro ana au he
mea tika kia whai korero ahau mo runga i tenei mea, inahoki he Pire
hei whakarite tikanga tenei mo etahi rangatira tokorua o toku iwi. E
hiahia ana an i te tuatahi ki te whaki i etahi kupu hei whai i nga
korero i whakapuakina nei e te Pirimia. E kore aku korero e huri ke
i ana i korero ai, notemea e mohio tuturu ana ahau ki te taimaha o
nga raruraru i tau nei ki te Kawanatanga i runga i ta ratou
whakahaere i nga tikanga ki te Tai Hauauru. I haere atu ahau i te
tau 1873 kia kite i a Te Whiti; roa noatn ahau e korero ana kia Tu
Whiti, kia Wiremu Matakatea hoki i taua wa; otira kaore a Te Whiti i
tahuri mai ki aku korero. E rua oku po ki Parihaka e korero tonu
ana, engari kaore he kupu whakahoki mai a Te Whiti I te marama o
Hurae, 1878, ka tae atu ano ahau ki Parihaka, ka kite ano i a Te
Whiti; i nui aku korero ki a ia pera ano ma tera taenga oku, otira
kaore a Te Whiti i hamumu mai. I tae atu hoki a Te Hiana raua ko
Takamoana ki Parihaka i taua wa ki te korero kia Te Whiti, erangi
kaore a Te Whiti i whakarongo ki a raua korero, a hoki noa mai raua.
E rima oku ra tinana ki tona kainga i taua taima, maua tahi ko
Karaitiana. No taku haerenga mai ka ki atu ahau kia Te Whiti "e
noho, ka mutu i konei taku haere mai kia kite i a koe." Ko taku kupu
mo runga i te pire a te Kawanatatanga nei, koia tenei, e kore ahau e
kotiti ke ki tetahi taha ki tetahi taha, notemea ki toka whakaaro
kaore he huarahi ke hei haerenga mo te Kawanatanga i te nui o te
raruraru ki te takiwa Hauauru. He mea tika kia puritia atawhaitia
enei rangatira tokorua, ara, a Te Whiti raua ko Tohu, mo tetahi wa
Ko te tikanga pai tena mo raua, inahoki kaore he ara ke ma te
Kawanatanga, no konei ahau i mea ai e whakatika ana ahau i to ratou
mahi ki te tuku mai i tenei pire. I tae atu ahau ki Taranaki inaia
tata nei, i kite i tetahi o nga tino rangatira o Parihaka, tona
ingoa ko Te Patuhapai; he hoa ia no Te Whiti. Taku kupu kia ia
"kati, me whakamutu koutou i a koutou mahi kuare ki Parihaka. Ki te
mea ka tohe koe ki te haere ki reira timata ai ano i a koutou mahi
raruraru, ka tanguhia koe ki tetahi motu i waenga moana noho ai.
Whakarongo mai ki aku korero inaianei, whakamutua ena mahi tinihanga
ki Parihaka Kua kite koe i te tikanga mo Te Whiti, kua tangohia atu
nei raua ko Tohu ki tera motu noho ai. Na, i runga i tena, ka kaha
ahau ki te tono kia koutou kia pai ta koutou mahi kei tau te mate ki
runga kia koutou." I whai kupu hoki ahau kia Te Tahana, ko ia hoki
tetahi o nga hoa a Te Whiti, i ki atu ahau me mutu tana haere ki
Parihaka inaianei. Otira, ki taku mahara e kore ratou e rongo ki
enei tu korero, inahoki mehemea ka hoki atu a Te Whiti ki Parihaka
ka huihui katoa ano ratou ki tona kainga, a ka pera ano te raruraru
me mua. I kite ahau i tetahi kupu i roto i nga nupepa e mea ana kua
tuku pitihana a Wi Parata ki te Paremete, he mea tono ia na Te Whiti
raua ko Tohu kia tukua e ia he mea pera ki te taha kia raua. Oho ana
a roto i au i taku kitenga iho i tena korero, page 2
notemea kahore rawa a Te Whiti i
whakaae kia mahia tetahi tikanga pera ki te taha kia ia, a taea
noatia tenei ra; no konei ahau ka mahara he tinihanga taua pitihana,
a no muri mai ka kite ahau i tika taku whakaaro, inahoki kahore a Te
Whiti i whakamana i a Wi Parata ki te tutu i taua pitihana. Heoi ano
aku korero me runga i tenei pire, he kupu kotahi tenei. I puta taku
kupu ki nga tangata o Taranaki i au ano i reira, e kore rawa ahau e
whakaae kia hoki atu a Te Whiti raua ko Tohu ki Parihaka i tenei wa,
engari me pupuri a rangatira marire kia kore ra ano nga raruraru o
taua takiwa. Ka tautoko ahau i tenei pire a te Kawanatanga.
Mane, te 28 o Akuhata,
1882.
Pire Wehewehe Whenua Maori.
Ko Wi Tako Ngatata.—He maha oku tau e noho ana hei mema mo tenei Kaunihera, a e kite ana ahau e tukua mai ana he Pire i ia tau i ia tau hei mahi tikanga mo nga whenua Maori. E whakaae ana ahau ki te kupu a Kanara Whitimoa i ki nei na nga roia i raruraru ai nga mahi a te Kooti Whenua Maori. Ko taku kupu mo runga i te Pire nei a te Kawanatanga, he mea pai, e kite iho ana au i etahi tikanga marama i roto. He mea tika mehemea i tukua enei Ture kia whai mana, kia kaua nga roia e tukua hei whakahaere, notemea he raruraru kau ta ratou mahi. I timata mai te mate a te iwi Maori i te ra i tukua ai nga roia kia uru ki roto ki nga Kooti Whenua; kua pau i a ratou nga moni nui noa atu a nga. Maori me nga Pakeha hoki e tuku nei i a ratou whenua kia whakawakia. I pai ke atu a matou tikanga whakahaere i te wa kaore ano nga roia i ahei te mahi, a e hiahia nui ana ahau kia tutakina e te Kawanatanga nga tatau o nga Kooti Whakawa Whenua kia kaua taua iwi muru, ara, te roia, e tomo ki roto, inahoki ratou e whai haere nei i nga nohoanga o te Kooti, ahakoa kei waenga parae hei aha ma ratou tae noa atu ana ratou ki reira kia whiwhi ai ki te moni a te Maori. E run, anake oku kupu whakahe iti nei i tenei Pire ko te tuatahi ko te kore whakarite i roto i te tekihana 7 i nga ra hei tuku; i nga panui; ko te tuarua ko te kupu i roto i te wahi 2 o te tekihana 4, e ki nei ma te Tumuaki Kai-whakawa, ma te Kai-whakawa e noho ana ranei "e tuhi i taua ota," na i runga i tena tikanga kaore e kiia me tuhi hoki te Ateha i tona ingoa. Ko ena anake nga mea e whakahenga ana e ahau, inahoki ki taku whakaaro me tuhi tahi te Kai-whakawa me te Ateha i a raua ingoa ki nga pukapuka whakatau. Heoi ano aku kupu, erangi e ahua raruraru ana matou te iwi Maori i te maha o nga Pire whakatikatika e tukua mai ana ki te Paremete i ia tau i ia tau, kaore he otinga.
Paraire te 7 o Hepetema,
1882.
Reiti I Nga Whenua Karauna Me Nga Whenua
Maori.
Wi Tako Ngatata.—E hiahia ana au ki te whakapuaki i etahi kupu mo runga i tenei Pire. Kua tae inaianei ki te kotahi te kau o oku tau i roto i te Paremete, a katahi ano ka kite i te Ture taimaha rawa mo nga whenua a te iwi Maori. Na, ka ki atu ahau ki te Kaunihera, ahakoa na te Kawanatanga na wai ranei tenei pire, ka tu ahau ki te whakahe. I nga tau katoa ko taka mahi he tautoko i nga tikanga a te Kawanatanga, erangi e kore ahau e kaha ki te tautoko i tenei pire a ratou notemea e ahua taimaha ana nga ritenga. No taku kitenga iho i tenei mea, ka whakaaro ahau e rite ana ki te taniwha e haere nei i te moana te kino, ka waiho hei horomi i te iwi Maori me o ratou whenua. Ko wai ka mohio ki nga tangata e puta ki waho o tenei Ture? Ki taku mohio ka tau ki a matou katoa He mea tika kia utu reiti nga taugara o te iwi Maori e noho ana i nga takiwa tawhiti. Kahore ano te iwi Maori kia mohio ki nga tikanga o tenei pire, kaore hoki ratou e mohio ki nga tikanga e ki nei me utu reiti ratou mo nga whenua e takoto ana i roto i nga maero e rima ki nga tahataha o nga huarahi nui. Akuanei, i runga i te tono a te Kawanatanga kia utua e nga Maori nga Moni reiti mo aua tu whenua, ka tahuri mai ratou ka mea "e kore e taea e matou i te kore moni," na hei reira ka tangohia te whenua hei whakaea. Heoi aku korero, ka ki atu ahau ki te Kaunihera e whakahe ana au i tenei pire ahua taimaha, a ka motinitia e ahau inaianei kia ono nga marama ka korero tuarua i taua pire.