Title: Nga Korero Paramete: 1881-1885

Author: New Zealand Parliament, Legislative Council

Part of: He reo ture nō te taha Kāwana / Language of the Crown

Conditions of use

Share:

Te Pire Whakaeite Hou I Nga Takiwa Pooti Mema.

M. Tawhai—E te tumuaki e hiahia ana ahau ki to wliai-korero mo runga i tenci Pire, ahakoa kaore ano he whakamaoritatiga i kitea c ahau engari kua whakamaramatia mai ano etahi wahi; ko teno Pire pa ana ki teiwi pakeha anake, na ko te iwi Maori e kapea ana ki waho. Heoi ko aku kupu ki tenei Whare mo nga ra timatanga o tenei Koioni, mo te takiwa i tu tuatahi ai nga maid Kawanatanga. No Oketopa o to tau 1835 ka tono nga Rangatira Maori o tenei motu kia tu he Kawana, a, kia whakaturutia te mana o Te Kingi o Ingarangi ki ruuga ki tenei motu, ara i tono ratou kia whakataua te mana o Ingarangi ki runga ki tenci motu kia ora ai nga tikanga a te iwi Maori, a, kia tiakina koki to ratou rangatiratanga. I muri i tena ka tac mai a Kapene Hopihana ki tenei motu, a whakaturia ana e ia me nga Rangatira Maori te Tiriti o Waitangi i te tan 1840.

Ko te kupu tenei a te Kuini i roto i nga matua korero o taua Tiriti;—

"Ko Wikitoria te Kuini o Ingarangi i tana mahara atawhai ki nga Rangatira me nga Hapu o Niu Tireni, i tana hiahia hoki kia tohungia ki a ratou o ratou rangatiratanga mo to ratou whenua." No runga i enei kupu o taua Tiriti ta maton pooti c noho nei i roto i tenei Runanga. Na ka panuitia atu e ahau nga kupu o te rarangi tuatait a taua Tiriti e penei ana:—"Hei whakaritenga mai hoki tenei mo te whakaaetanga ki te Kawanatanga o te Kuini, ka tiakina e te Kuini o Ingarangi nga tangata Maori katoa o Niu Tireni, ka tukua ki a ratou nga tikanga katoa, rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Ingarangi."

Na tena he aha kia kore ai enei ritenga me enei mana i a matou? He aha te take i kiia ai kia tangohia i a matou era tikanga me nga mana i homai nei e Te Kuini mo te Maori i roto i taua Tiriti? —i homai nei kia rite ano te kaha o taku ringa maui ki taku ringa mata. E kore au e whakaae kia whakakorea tenei turanga e tu nei matou hei mema no te mea i whanau mai i roto i nga maua nunui i hoinai nei e te Kuini ki a matou. Ko taku kupu mo taua Tiriti kei te mau tonu matou ki nga tikanga o roto, na mehemea kua takahia etahi wahi o taua Tiriti na nga pakcha ano i takahi I tu ano tetahi mema i roto i tenei whare i mea kua mate te Tiriti o Waitangi, kua pakaru, beoi e hiahia ana ahau kia whakaaturia mai te Ture, te aha ranei, nana i whakamate taua Tiriti, kia kite raw ahau katahi ka tnutu taku korero; ki taku mahara e korero wawau noa iho ta taua mema, te ata whakaaro ia i tipu katoa mai i roto i taua Tiriti nga mana whakahaere Kawanatanga i runga i tenei motu; katoa nga mea kua hangaia i roto i tenei Whare, katoa nga Ture, kihai i haere i runga i nga tikanga o taua Tiriti: Ko te Eawanatanga e tu nei i tenei motu naku. i tono —na te iwi Maori-—whakaturia ana e te Kuini te Kawanatanga ki tenei motu hei tiaki i te iwi Maori, a hei peeni atu i nga kino kei pa ki a ratou; koia tenei ka panuitia ano e ahau nga kupu o taua Tiriti, —te kupu a te Kuini.

"E hiahia ana au kia whakaritea tetabi Kawanatanga hei arai atu i nga kino kei puta mai ki nga Maori me uga pakeha e nobo ture kore ana i Niu Tireni." Tetahi mana i tukua mai ki te Maori kei te rarangi tuarua,

"Ko te Kuini o Inga-raogi Ka wha-page 19karite ka whakaae ki nga Rangatira, ki nga Hapu ki nga tangata katoa o Niu Tireni, te tino Rangatiralanga o o ratou Whenua, mo o ratou Kainga."

Tena kua pewhea? Ko te Kawanatanga i whakaritea nei e Te Kuini hei tiaki i te iwi Maori, hei arai atu i te kino kei pa mai ki a ratou, i haere ke; i tahuri ke ratou ki te homai i nga mate ki runga ki a matou; tae noa mai ki tenei Pire pena tonu ta ratou mahi i na hoki kua kapea matou ki waho, kua puritia atu i a maton nga mana me nga tikanga i korerotia ake nei e ahau. Ko taku mahi he titiro ki nga whakahaere a enei Whare; a te Whare o Runga, me tenei Whare; na ko te whakaaro tenei i roto i au-e-ko te "Whare o Runga te Whare Rangatira, ko tenei Whare te Whare Kohuru. I rongo an i tetahi mema i roto i tenei Whare e mea ana kia whakakorea atu tera Whare kia waiho ko tenei anake; koi na pea te hiahia a teua metna, erangi ko taku hiahia me waiho touu tera Whare me whakakore atu ko tenei; do te mea kua torn oku tail ki tenei Whare, na i roto i tena talawa e kite ana ahau i nga Pire e haere mai ana i tera Whare— e torn nga Pire e pa ana ki te iwi i pai rawa atu—i wbakaae rawa ahau ki aua Pire. Ko tetahi o aua Pire ko te "Pire Kooti Whenua Maori," i hangaia mai tera i te Whare o Runga, i tukua mai i reira ki tenei "Whare, no te taenga mai ki konei kaore te whakahe a nga Mema Maori. Tenei ano etahi Pire to koura i baere mai ano i te Whare o Ranga ko "Te Pire Arai i te hoko Tahae i nga Whenua Maori" me "Te Pire Riiwhi Tangata Mate Ohaaki Kore;" tokorua enei Pire kua ata tirohia e matou, kua whiriwhiria e matou nga mea katoa o roto, a, i rile pu tonu ona tikanga ki ta matou i hiahia ai, me ta te iwi nui hoki: Na titiro koutou ki te pai o nga Mema o tera Whare!—te pai o ra ratou hanga Pire, rite tonu ki ta nga Maori i pai ai; na ratou i hanga a tukua mai ana ki koaei. Koia nei te take i ki ai ahau ko tenei te Whare me whakakore, me waiho ko tera Whare anake hei hanga ture. I rongo ahau i te kupu a tetahi mema i tera po, i mea me utureiti nga Maori, me utn takoha, a me whakaae ki nga Ture a Te Kuini, katahi ka tikakia whiwbipooti te Maori; ko taku whakahoki tenei, he tamariki taua mema i na hoki ona korero; maku e whakaako etahi mea ki a ia. Me whakarongo mai taua Mema, i Waitangi ka kohurutia tetahi pakeha e tetahi Maori na tabu iwi tonu i tiki i rapu te utu, mo taua hara, i hapai hoki ratou i te Ture. I noho rawa atu te targata kohuru ki Tauranga, ko Takahimate tona ingoa, katahi ka whaia mai e tetahi o oku matua. e Tamati Waka Nene, mau rawa mai i reira whakamatea iha ana e Tamati Waka nei utu mo te pakeha i kohurutia ra e ia. I muri iho i te Tiriti o Waitanga ka kohurutia e Maketu tetahi pakeha, huihui aua nga Rangatira o Ngapuhi whakaaetia ma te Ture o Ingarangi a Maketu e whakamate. E haraia nei tenei i te whakaae a te iwi Maori ki nga Ture a te Kuiui? Muri iho i tena ko te whawai a Hone Heke, katahi ka whakatika oku matua a Tamati Waka raua ko Mohi Tawhai me to raua iwi ki te whawliai ki a Hone Heke, a, ki te hapai i te talia ki a Te Kuini; kaore i haere aku matua i runga i te utu, kaore raua i utua mo ta raua mahi, kaore i haere i runga i te Mahia ki te moni, engari i haere i runga i to raua ngakau nui kia awhina i nga Ture a Te Kuini. E ono rau te iwi o taku matua o Mohi Tawhai i reira, na, nana tonu na Mohi Tawhai ano i wnakarite cga kai, nga utu, nga pu, me nga paura ma ona tangata, e hara i a Te Kuini; te kaha o aku matua i haere ai he whai na raua kia hapainga nga Ture a Te Kuini. Tena, era ano te mema nana nei aua kupu e whakahaere noa i nga tikanga a Te Kuini kaore he utu pera me aua Maori? Katoa nga kaha o koutou o aga tangata e mahi nei mo te Kawanatanga, e uiahi nei hoki mo Te Kuiui, e kaha ana i runga i te moni, e utua ana, ki te kore hoki e utua nga tangata e main' uei i te Kawanatanga, me nga kaiwiiakahaere a Te Kuini ka tere tonu ta ratou haere ki etahi whenua ke atu. Engari titiro ki taku iwi! Titiro ki ta ratou tuku i a ratou ki te mate i runga i te wha i kia ora tonu nga ture a Te Kuini. I tuku ratou i o raiu tinana me o ratou taunga i runga i te whakapono ki nga ture a Te Kuiui. Na, ka tono koutou i naianei kia utu reiti nga Maori, ta koutou kupu ki nga Maori mehemea ka utu retiti ratou tera e nui te utu o to ratou whenua. Kaore ahau e mohio ki tena. Kotahi te mema kei roto i tenei Whare ko tona page 20kupu tuturu tena me reiti nga whenua Maori tera pea kua tukua katoatia e ia ona moni ki Ingarani ara ki wahi ke atu. Te take i tukua atu ai e ia ki reira he mataku nona ki tenui o te takoha e utua ana i tenei wa—Ha! Ko ia kia mataku i to utu takoha a ko matou kia kaua e mataku? He tika ano kia mataku matou i te reiti mo o matou wheuua, i te mea hoki e wehi tonu ana nga pakeha i taua mea, e oma nei ratou ki etahi atu whenua kia kore ai ratou e utu i nga takoha. I pai taku whakarongo ki te whai-korero a te Mema o Nepia (a Kapene Rata) Kanui taku mihi atu ki a ia mo ana whakaaro i whakapuaki nei mo te iwi Maori; Otira e mahara ana ahau he aha i penei ai ona korero? No te mea i te pootitanga o te Pire takoha i uga wheuua Maori i peke ia ki te hapai i taua Pire. E matnu rawa ana ahau ki te Tiriti o Waitangi, e ki ana ahau kaore i te pai nga pakeha kia mau ki a matou nga mana i hotnai ra e te Tiriti o Waitangi. Ha! ho aha te take kia kore ai era mana in matou? E kore e taea e tatou te turaki te Tiriti o "Waitangi, no te mea he takahi tena i a Te Kuini nana hoki tenei mana i hooiai ki a matou ki te iwi Maori. He korero nui tenei na nga Maori otene imotu. Ko nga ture e hangaia ana i roto i tenei Whare kei te rereke i nga tikanga o roto i te Tiriti o Waitangi. E whakaae tonu ana ahau ki tena, na, era hoki ahau e ki atu ki nga mema o tenei Whare mehemea e haere pu ana ratou i runga i uga tikanga b tana Tiriti e kore rawa e tipu he kino i waenganui i nga iwi e rua, no reira ka tono ahau ki a ratou kia mau tonu ki te Tiriti o Waitangi, kia whakamutu te hanga i nga ture kikino e puta mai nei he mate i roto, Tetahi mea e nui ana toku rongo i roto i tenei "Whare, ko te ki, he kuare matou nga Mema Maori ki te whakahaere i nga tikanga o roto i tenei Whare; tena, ka patai atu ahau. Ko wai te Mema o roto i tenei Whare e ahei ana ki te hanga i nga ture pai? He maha nga Ture o mahia ana i roto i tenei Paremete, oti pai ana ki te whakaaro a nga Mema, katahi ka tukua atu aua Ture kia whakahaerea nga Apiha o te Kawanatanga i ia takiwa, i ia takiwa o te Koroni nei, na, hei te taenga, atu, ka rereke te whakahaere a aua Apiha i aua Ture, a tipu ana te raruraru ki ia takiwa ki ia takiwa—i rereke te whakaaro o nga Apiha a te Kawanatanga i the whakaaro o tenei Whare. Tetahi; ko ta koutou mahi ko ta nga mema o tenei Whare he whakatikatika i aua Ture, na, e hara ia tena i te take tika hei kiinga atu—e, kaore tonu he mema o roto i tenei Whare e mohio ana ki te hanga Ture pai? Koia nei koia te tika o ta koutou inahi e ki nei he kuare matou nga mema Maori ki te mahi Ture?—Kare e tika tena kupu a koutou a nga pakeha. Ka ki atu ahau ki nga mema o tenei Whare kati te korero kino mai ki a matou kei whakahokia atu he kupu whakahe mo ratou. E tae ana ano ethi mema ki tenei kupu "Me pei atu nga mema Maori i roto i tenei Whare;" heoi he takahi tena i to tatou Kuini, he takahi i te hiahia o Te Kuini i whakapuakina i nga ra o mna. Otira he aha i mataku ai nga mema pakeha ki nga mema Maori i te mea tokowha tonu nei matou? He wehi rawa no ratou i pena ai te kupu? Tera pea he reka no ratou ki te mahi a te Whare o Runga i panga nei i tetahi mema Maori ki waho (ia Taiaroa) i hiahia ai hoki tenei Whare kia tokowha ana e panga ki waho? He whakahe pea ki te haere o a matou j pooti; otira ki te tonoa mai he mema ki tenei Whare e ahei ana pea ia ki te pooti i tana taha i pai ai, i runga ano i ona whakaaro. Ki taku mahara me pena katoa nga mema e haere mai ana ki tenei Whare. E mohio ana ahau ki nga mema o te taha Tautohe me te taha Kawanatanga, na, te maha nga pootitanga e kite ana ahau e haere ana nga mema o tetahi taha ki tetahi taha. Titiro hoki ki nga memea o Whakatu i runga i nga korero mo tenei Pire kua ki ratou tera ratou e pooti kia hinga, na he mema ena e tino tuarua ana i te Kawanatanga. Ko te hiahia pea o nga mema e whakahe nei i a matou kia hereamatou ki te taura penei me te hoio, a ka arahi ia matou ki te wahi i pai ai ratou. Ko taku kupu tenei i naianei ki te Whare ko taku pooti e whakahaerea ana e au ki taku taha i tika ai ki aku whakaaro, ki tetahi taha, ki tetahi taha. He tini ano nga takiwa e wahi ai matou i runga i a matou poori. e haere ana etahi ki tetahi taha, etahi ki tetahi taha; heoi he aha i ki at nga mema kia peia matou ki waho o tenei Whare? He aha matou kia kore ai e noho i konei, e pooti ai hoki i page 21runga i o matou hiahia? He paitini matou kia wehingia ai e aua mema? Ki taku mahara he tangata katoa tatou, ko ta koutou hiahia kia pooti ano koutou ki te taha i pai ai koutou, heoi pena tonu hoki ahau.