Pire Takoha Nga Whenua Karauna. Me Nga Whenua Maori.

Henare Tomoana.—E Te Tumuaki, kei te aroaro o tenei Whare tetahi motini, a, kua maha nga mema kua whai kupu mo runga, heoi, e hiahia ana hoki au kia whakapuaki i aku mahara. I te takoto mate au i mua ake nei, a, kaore au i tae mai ki te korero. I taku kitenga tuatahi i tenei Pire e pa nei ki te iwi Maori tere tonu te hopu a aku mahara e kore e pai ki nga Maori; ahakoa he tokomaha nga mema i roto i tenei Whare e ki ana he mea pai tenei mo te Maori ka mea tonu au e hara i te pai. Era ano e taea te hanga tetahi mea pai atu, ngawari atu, i tenei Pire mehemea e hui tahi ana nga pakeha me nga Maori hei whakarite; engari e kore e taea taua mea i te ra kotahi, me ata whiriwhiri rawa ano e nga taha e rua. Na mo runga i tenei Pire e ki ana au ka taumaha rawa ki runga ki te Maori, ka whakaritea e au ki tetahi rakau e tipu ana, a, e hiahiatia ana pea e etahi o tatou kia tuaina, na ko te mea hei tope i taua rakau—ko te toki—he paku noa ake; ko te kani he mea paku noa ake hei kani i te rakau; na ka tuaina te rakau ka hinga, ka mauria e te tangata ka mahia mo etahi tikanga nui erangi i te wawahanga i taua rakau e kore e hoatu e te tangata ko te weeti nui i te tuatahi, ka hoatu ano ko te weeti paku, ka timata te pakaru o te rakau i te weeti paku katahi ano ka hoatu ko te weeti nui, pena haere tonu a pakaru rawa te rakau, na te weeti nui i kokomu atu ka takoto ke tetahi wahi, ka takakoto ke tetahi wahi; heoi no taku kitenga i tenei Pire ka pa mai te whakaaro ki roto ki au—e, ko te weeti paku tenei hei pakaru i te rakau, hei timata i te wehe i te Maori me te pakeha, a, ka tae ano ki tona takiwa ka unuhia te weeti paku—ara, tenei Pire—ka hoatu ko te weeti rahi. Ki te tu pea he Kawanatanga ke ka whakaurua nga tikanga pakeke ki roto ki tenei Pire a ma reira e riro ai te whenua o te Maori. Ka whakamarama atu ano au i tetahi mea i pa ki te iwi Maori penei ano me taku i korero nei; i whakaturia te Kooti Whenua Maori hei tiaki i nga tangata e whai whenua ana, puta tonu mai i roto i te mahi tuatahi a te Kooti he raruraru; i mahara nga Maori ma te Kooti e whakatuturu o ratou whenua ki a ratou, kia kore ai e taea te hoko; ko nga he i puta mai i roto i era mea i muri iho kaore i puta i roto i te Maori, i ahu ke mai i a koutou i te pakeha, na koutou i hoatu kiroto ki nga Ture etahi tikanga hei tango i te whenua o te Maori. Ko te Ture i hangaia i muri iho hei whakamana i te mokete kia tau ki runga ki nga whenua Maori, kaore i mea ma te Kawanatanga anake te mokete, engari i tukua kia mokete nga pakeha noa iho nei i nga whenua Maori. Na ka kitea era tikanga ka hanga te ture tuatahi—te Kooti whenua Maori—i enei he ka hanga ano he ture. Ka whakakorea tera, te ture tuarua; katahi ano ka tu mai he ture ke kia kaha ai te tamaiti ki te hoko i tona whenua, kia kaha ai nga wahine Maori ki te hoko i o ratou paanga i roto i nga whenua. Kua maha noa atu nga tau e aue ana kia whakaorangia ratou i runga i aua mate, kua maha nga tau e tono ana ratou ki tenei Whare kia whakaorangia o ratou mate, kia whakatikaia nga mea he—nga he kihai nei i tipu mai i a ratou—engari no whea hoki e whakamanaia a ratou tono. Na, no muri i tena ka whakarereketia ano taua ture ka tukua te Roia kia uru ki roto ki te Kooti, me etahi kaiwhakahaere ka tukua ano ki roto whakahaere ai i nga Whenua Maori, te mutunga o enei mahi katoa ko te ngaronga atu o te Whenua o te Maori; i te tuatahi ko te mokete te kai-tango whenua, muri mai ko nga Roia me nga Kai-whakahaere e mahi ana i roto i nga Kooti Whenua Maori. Ko te take tena i ki ai au ko te page 15weeti paku tonu tenei Pire ka homai ne i to tuatahi. E ki ana etahi mema i roto i tenei Whare me waiho tenei Pire mo nga whenua Taono a te Maori, kaore au e pai ki tena, kaore au i te marama; no te mea e kite ana koutou kanui nga moni a te Maori kei te ringaringa pakeha e whakahaere ana, kanui nga moni a te Maori kei te Kawanatanga i runga ano i ona huarahi, heoi kei te nui tonu te taumaha o te iwi Maori. E tino whakaae ana au ki nga korero a aku hoa Maori i roto i tenei Whare, kaore rawa au e rereke i tetahi mea kotahi. Ka korero ano au mo tenei Pire i runga i te menemana ka takoto nei ki te Whare a e wehingia nei e te Kawauatanga. Ki taku whakaaro me aroha mai nga mema o tenei Whare ki a matou no te mea tokowha tonu matou e tu nei hei mema mo to matou iwi. Ki taku mahara me turaki tenei Pire; mehemea hoki ka tautoko matou i te Kawanatanga e hanga ana i nga Pire kino mo te Maori ka tau ano he mate ki runga ki a matou. Ko te tikanga o tenei Pire hei utu i nga moni i namaia mai nei i Ingarangi, na he mema hou matou ki roto ki tenei Whare, e hara ia matou i nama era moni, kaore matou i whai reo i roto i taua mahi; tera ano etahi mema i roto i tenei Whare i whakahe ki taua mahi nama moni, a, tera ano etahi i hiahia ki te nama; na nga mema ano kua noho noa ki roto ki tenei Whare nana i nama aua moni, heoi kua tika te kupu i kiia ra ka mate tatou i te mahi nama; koia nei te take i aku e korero nei, i tahuri ai au ki te tautoko i te menemana a taku hoa a Te Omana, e hara i te mea mo tenei Pire anake engari kia hinga tonu atu te Kawanatanga—he pooti turaki naku i tenei Kawanatanga—kia tu mai he Kawanatanga hou me kore e rite etahi tikanga ki te hiahia o nga Maori; kua rite katoa nga whakaaro o nga mema Maori i roto i tenei Whare; kua kotahi katoa matou; i rere atu hoki au i roto i a ratou whakaturia ana e au tenei Kawantanga. I tono au ki tenei Kawanatanga kia whakatokomahatia mai nga mema Maori kihai ratou i whakaae. He maha nga mea tika e tonoa ana e te Maori ki tenei Kawanatanga kaore e whakarangona ana. E kore au e korero i nga tini he o tenei Kawanatanga, e mohiotia ana hoki e nga Maori katoa o waho te nui o nga he o te Kawanatanga; otira he mahi tonu tena na ia Kawanatanga, ka whakaae au ki a oku hoa Maori e korero nei i roto i tenei Whare mo tena taha. Ki te hinga tenet Kawanatanga ka tu mai ano he Kawanatanga hou ki te kite matou kaore ratou e whakahaere i nga tikanga pai mo te iwi Maori ka tahuri ano matou ki te turaki i a ratou—ki te kore e whakaaetia a matou tono—ki te kore e whakarongo ki a matou inoi, heoi, ka toru nga pooti ki roto ki tenei Whare, ka whai ano te Kawanatanga kia tu tonu ratou, ka whai te taha turaki kia hinga te Kawanatanga, na ko matou ka pewhea ranei kei a matou ano te whakaaro. Ko au tetahi nana i turaki te Kawanatanga o Kerei he whakahe naku i ta ratou hereheretanga i nga Maori i tahuri nei ki te taiapa; na ko tenei Kawanatanga kei te pera ano aku whakaaro ki a ratou i naianei mo runga i tenei Pire me nga pitihana huhua a te Maori kihai nei i whakarongona e ratou; no reira ka kaha tonu au ki te turaki i tenei Kawanatanga. I whakahinga au i te Kawantanga o Kerei, me taku whakatu i tenei, i hua au era ratou e hanga i etahi tikanga pai mo te iwi Maori—era e whakaorangia o ratou mate; engari kaore i whakaora tenei Kawanatanga i te mate o nga Maori, kaore i mahi i nga mea tika mo te Maori no reira ka uru au i naianei ki roto ki te pooti turaki i te Kawanatanga. I tetahi rangi ake nei i kite au i etahi tamariki e korero ana i tetahi nupepa, e titiro ana ratou ki te whaikoreroa te mema mo te Teemu (Thames) a Ta Hori Kerei i roto i taua nupepa—kanui te katakata o aua tamariki ki taua whai-kerero—I patai atu au ki aua tamariki "he aha ta koutou e rekareka mai na?" Katahi ka ki mai aua tamariki e kata ana ratou ki tera wahi o te whaikorero a Ta Hori Kerei, i pa ki te Pire Reiti i nga whenua Maori; i mea te kupu a taua mema nana tonu taua whakaaro te reiti i nga whenua Maori. Katahi au ka wkakama rawa, ka pouri a roto o taku ngakau i taku rongonga i nga kupu a aua tamariki. Ahakoa tu tonu tenei Kawanatanga hinga atu ranei,—a ahakoa tu mai he Kawanatanga hou—ka ata matakitaki atu ano matou i ta ratou mahi; ki te tahuri hoki ratou ki te patu i te iwi Maori ka tahuri ano hoki matou page 16ki te turaki i a ratou. Ki te whakaotia e koutou te mea e hiahia nuitia ana—ara, mehemea koutou ka hanga i tetahi Ture e tika ana mo nga iwi e rua—kua mutu ta inatou whakararuraru i te Kawanatunga: Koia na hoki te take i pootitia mai ai matou e to matou iwi ki konei, kia tu matou hei arai atu i nga mea kaore nei e hiahiatia e nga Maori, ara, nga ture e hangaia nei hei whakamate i te Maori. Kotahi ano tetahi mea i mahi ai tenei Kawanatanga, he mahia nga whenua Maori kei te takoto riihi ki te Kawanatanga, kua tae ki te kotahi te kau nga tau e riihi ana aua wheuua kaore ano tetahi moni i utua ki nga Maori—kore rawa tetahi kapa kotahi aha atu ranei kia riro i nga Maori. Ko enei poraka whenua kei te takiwa o Taupo o takoto ana; he poraka nui aua poraka, na i rongo au i ki te Komiliana e kore rawa ia e utu i tetahi hikipeue kotahi mo te reti o aua whenua, kia hokona rano e nga Maori. Tera ano tetahi he o tenei Kawanatanga—mo Ngatahira taku kupu. I tono nga Maori kia whakaotia c teuei Kawanatanga tenei mea, kihai i whakaotia; koi na hoki te mea i whakaritea i waenganui i te Kawanatanga me nga Maori, ara; ma te Kawanatanga e whakaoti. Ko taua poraka whenua i whakataua e te Hupirimi Kooti ki tetahi Pakeha kaore i whakaae nga tangata Maori. I tc takiwa i whakataua ai e te Hupirimi Kooti taua whenua ki tc pakeha, i runga tonu nga Maori i taua whemia e noho ana, a i noho tonu mai ano i rcira a tae noa mai ki naia tata nei. Na te Kawanatanga i tono ki 71 nga Maori kia whakarerea taua whenua kia waiho ma ratou e whakaoti taua rarurarn: cngari ko te mutunga o taua mahi ko te hereheretanga i nga Maori; e kore au e ki na wai ranei te tikanga i hopuhopukia ai aua Maori, engari hoki kaore rawa he kupu whakaatu a te Kawanatanga i tuku atu ki nga Maori mo te ahua o taua mea. Kua rongo au i te kupu a te pakeha i whakataua atu ua ki a ia te whenua e te Hupirimi Kooti—ara, te memi o Nepia a Te Tatana—i tu ia i roto i tenei whare i ki me reiti takoha ano nga whenua Maori Ko te take i pena ai tona kupu he mataku nona i te Kawanatanga; he mataku nona kei tahuri ia ki te whakahe i le kawanatanga ka tangohia tona whenua ka hoatu ki nga Maori. Ko taku kupu tenei ki taua mema a tera pootitanga e kore rawa ia e hoki mai; e kore rawa ia e whakaturia mai e te iwi nana ia i poott mai i mua; na matou ia i ura ai ki tenei Whare. He nui ano aku kupu mo tenei Pire engari he ahua mate noku i inaianei Kotahi anake taku kupu e toe atu nei, ki te tu mai he Kawanatanga hou ki te kore ratou e mahi i nga mea hei painga mo te Maori, ki te kore ratou e whakahaere i nga tikanga ki runga ki ta nga Maori i hiania ai, heoi ka tahuri ano mayou ki te whawhai i a ratou penei mo matou ka whawhai nei ki tenei Kawanatanga, ki te penei ta ratou whabahaere me ta tenei Kawanatanga ka anga ano matou ki te turaki; a ki te tu mai ano he Kawanatanga hou i muri atu i tera, a, ka pera ano te whakahaere ka kore e whakarongo ki nga tono a nga Maori, heoi, ka toru nga hunga ki roto ki tenei Whare, ko te taha Kawanataaga, ko te taha Turaki, me te taha Maori: ka tautoko matou i te Kawanatanga e aroha ana bi te iwi Maori, e whabahaere tika ana mo te iwi Maori, a, e mahi ana i nga tikanga e tipu ai he pai bi te iwi Maori.