page break

Taete, te 9 o Hune, 1881.

Wenerei, te 15 o Hune, 1881.
Te Runanga O Runga.

Na Te Ramana, tetahi o nga mema Kaunihera i tono kia whakaaetia te korero whakahoki ki a te Kawana.

Na Wi Tako Ngatata i tuarua taua tono. Koia nei ana korero:—E te Tumuaki ka tu ake ahau ki te tautoko i te motini a Te Ramana mo te whakahoki korero ki a te Kawana. E whakaae nui ana ahau ki nga kupu i whakapuakina e te Kawana i roto i tana whai korero, a e mea ana ahau kia pai a tatou tikanga hei whakahoki atu ki a ia. He mema ahau no te Iwi Maori e noho nei i roto i page 3tenei Kaunihera, a ka haere aku korero i runga i nga tikanga e pa ana ki toku iwi, notemea e tu ana ahau hei whakahaere, hei tiaki i te iwi Maori kia puta ai te pai me te ora ki a ratou. E whakatika ana ahau ki nga kupu a te Kawana mo nga mahi ki te taha Maori; e whakamoemiti ana hoki ka rongo nei ahau ki ana korero e ki nei, kei te whakaotia paitia nga raruraru e takoto ana ki tetahi takiwa o te Tai Hauauru o tenei motu. Ko aua raruraru no mua noatu, otira kitea ana te pai haere inaianei, a meake ka mutu. E whakapai atu ana matou, te Iwi Maori, ki te Kawana hou nei, inahoki kua tae noa mai te rongo o ana mahi whakahaere ki nga iwi o nga motu takoto ke. I te wa i tae mai ia ki tenei koroni e ahua raruraru ana nga tikanga Maori; otira he mea whakapai ma tatou ka kite nei kua pai haere inaianei i te wa e tu ana ia hei Kawana. E kore ahau e whai kupu mo runga i nga Pire maha me etahi atu mea i whakapuakina e te Kawana i roto i tana Whai Korero, ka waiho e ahau era mea ma nga mema Pakeha e whakahaere notemea ko ratou e mohio ana ki nga ritenga, ara, mo te arai i te heke mai o nga Tainamana ki Niu Tireni, me nga mea pera. Ki taku whakaaro ko te take i ahua marama ai nga tikanga ki te taha Maori inaianei, ko te whakatunga o Te Roretana hei Minita mo nga Maori. I te tuunga o tenei Kawanatanga i te tau 1879, i haere atu ahau ki a ia i ki atu ko te mea tika me tu ia hei Minita mo te taha Maori, inahoki ko ia te tangata pai hei riwhi mo Te Makarini. No muri mai ka tuhi matou, nga tangata Maori e noho ana i Poneke, i tetahi pukapuka ki a ia, e toru te kau nga ingoa i mau ki taua reta tono kia whakaae ia ki taku i tono ai; erangi kaore i taea e ia i reira te whakaae, a, tu ana ko Paraihe hei Minita mo te taha Maori. Pouri ana matou; otira e kore ahau e whakaroa atu i oku korero mo runga i tena, heoi inaianei ko te whakamoemiti atu ki te tuunga o Te Roretana hei Minita mo matou i te wa o te raruraru nui. E kore hoki ahau e korero atu i nga take i mutu ai te mahi a Paraihe, kahore he tikanga inaianei. Kua tu nei a Te Roretana, a kite ana matou kua pai haere nga ritenga, e kore pea e roa kua kore noaiho aua tu raruraru. He maha oku tau e noho ana hei mema o tenei Rananga, a i taua wa roa e titiro ana ahau i te ahua o nga raruraru e pehi ana i te iwi Maori, a e taea ana e ahau inaianei te ki atu ki a koutou, e oku hoa mema, kua puta te pai me te ora i tenei wa, na te Minita hou nei na Te Roretana i penei ai. E koa ana ahau ka rongo nei i te kupu a te Kawana e mea ana ka kaha tonu ia ki te tautoko i a tatou ki te hapai i te mana o to tatou Kuini i enei motu, ki te whakahoa hoki i a tatou ki te whakamana i nga mahi o te Paramete. Ka mutu i konei aku korero, kei hoha koutou, heoi e nui ana taku koa ki te tuarua i te motini a Te Ramana. A whakaaetia ana e te Runanga.

Taete, te 23 o Hune, 1881.
Te Pire Mo Nga Tangata E Mate Oha-A-Ki Kore Ana.

Na Te Whitika tenei Pire i tuku ki te Runanga kia whakaaetia. Koia nei taua Pire, ara:—(1.) Te Ingoa Poto o tenei Ture ka kiia ko "Te Turo Riwhi mo nga Maori e mate oha-aki kore ana, 1881." (2.) I roto i tenei Ture, kei raro iho nei te whakamaramatanga o etahi o nga kupu, ara,—"Maori" tona tikanga he tangata Maori no Niu Tireni tae atu ki nga hawekaihe me a ratou uri mehemea he Maori nga matua; "Whenua Maori" tona tikanga he whenua e puritia ana e nga tangata Maori i runga i a ratou tikanga Maori, kua oti ano hoki te whakatau e te Kooti Whakawa Whenua Maori; "Heretitamate" tona tikanga he whenua, whai taketanga ranei ki te whenua e e puritia ana i runga i te karaati i tukua e te karauna. (3) Mehemea kua mate, ka mate ranei te tangata Maori e whai Whenua Maori ana ia, heretitamate ranei, a kaore i oti i a ia te hanga i tetahi wira hei whaktau i aua whenua, ka whai mana te Kooti Whakawa Whenua Maori i runga i te tono a tetahi Maori e ki ana e whai take ana ia, ki te uiui ki te kimi i te tangata e tika ana kia riro i a ia aua whenua, me whakahaere i runga i nga tikanga Maori. Ko nga whenua Maori me whakahaere e te Kooti i runga i nga tikanga Maori. Ko nga heretitamete, i runga i nga mea pera ka kiia e te Kooti ko nga tangata i marenatia ki ta te Maori tikanga o mua ka [gap — reason: damage] ka whakahaerea i runga i nga ritenga o te ture o Niu Tireni. page 4(4) Ki te mea ka hanga he wira e te tangata kua mate, ka tuhi ranei i tetahi pukapuka ehara i te mea i mahia ki ta te ture e whakarite ai, a ka whakaarohia e te Kooti ko te tikanga o taua pukapuka he tuku na taua tangata i ona rawa i runga i te hiahia kua oti i a ia te tuhi ki roto, me hanga e te Kooti tetahi ota whakamana i taua mea, (5.) Kia oti i te Kooti te kimi i te tangata e tika ana ki tana i mahara ai hei whakakapi i te tunga o te tangata kua mate, hei reira ka whakaputa i te tiwhikete whakamana. Me whakaatu ki roto ki taua tiwhikete te ra i mate ai te tangata, te ahua o te whenua, te ingoa me te wahi e noho ai te kai-tono. Ka rite te whai mana o taua tiwhikete ano he mea tuhi na te tangata kua mate, pera me te mana o nga pukapuka katoa e tau ana ki a ia i te wa e ora ana ia, a ka ahei te rehita i aua whenua i tukua nei i roto i taua wira, ka rite tonu te mana ki te wira i hanga tikatia. (6.) I te mea ka mate te tangata Maori a e whai taonga ana ia i roto i Niu Tereni, ko te tangata e whai take ana ki aua taonga i muri i a ia ka tika kia tono ia ki te Kooti kia tukua tetahi tiwhikete whakaatu i te tangata e tika hei kairiwhi, hei tango i aua taonga. Mehemea ka waiho tetahi mea tuhituhi e te tangata Maori kua mate, e hara i te wira i hunga tikatia i runga i te ture, a ka whakaaro te Kooti Whenua Maori ko te hiahia o taua tangata kia waiho taua pukapuka hei wira mona mo nga taonga i tuhia e ia ki roto, me tuku te Kooti i te tiwhikete hei whakamana i taua mea kia tuturu ai. (7.) Ka ahei te Kooti, i muri mai o te uiuinga, mehetnea ka kitea he mea tika kia peratia, ki te tuka i tetahi tiwhikete whakaatu i nga ingoa me nga kainga o nga tangata e tika ana kia tau ki a ratou aua taonga aha ranei i runga i ngn tikanga Maori. (8.) Me whakaatu hoki ki roto ki te tiwhikete te tangata nga tangata ranei hei tuhi ki te pukapuka whakamana hei whakahaere i nga mea o taua wira, i raro i nga tikanga o te tekihana tuaiwa. Ka tika ma tetahi Kooti whai mana e tuku i nga pukapuka whakamana ki nga tangata i whakaritea hei whakahaere mo taua wira. (9.) Ko nga Ture me nga ritenga katoa atu, haunga ia nga mea i roto i tenei Ture, mo runga i te tuku pukapuka whakahaere aha ranei, mo nga mea o nga tangata i mate oha-aki kore, ka tau ki runga ki te tiwhikete pera. (10.) Ko Te Ture Riwhi mo nga Maori e mate oha-aki kore ana, 1876, kua whakakorea inaianei."

I whai kupu a Te Watarauhi kia mohio ai nga mema ki nga tikanga Maori.

Ka tu a Wi Tako Ngatata, ka ki, e tika ana nga kupu a Te Watarauhi mo runga i te tikanga Maori. Kia mohio koutou, i runga i o matou tikanga, ka marena te wahine ka mau tonu ki a ia tona whenua, e kore e riro i tona hoa tane; engari katahi ano matou ka kite i te tikanga hou, na nga Karauna karaati. E mohio ana ahau ki etahi karaati he maha noatu nga tangata i uru ki roto. Ko tetahi pea o aua kai-karaati he wahine, a ki te mea ka mate ia, riro ana te whenua i nga tangata o te karaati kaore ki nga tamariki. Ehara tenei i te tikanga Maori, otira na koutou, na te pakeha. Ko ta te Maori tikanga he korero kau i tana wira ehara i te mea tuhituhi. Me whakaatu e ahau kia marama ai koutou: ka tata te tangata Maori ki te mate ka karanga ia i ona whanaunga kia huihui mai kia rongo i tona kupu ohaaki, katahi ka ki atu "ma mea tenei, ma mea tena." A tuhatuhaina peneitia nga whenua kia tau tetahi wahi ki nga wahine me nga tamariki hoki, ka mutu e kore rawa e ahei kia tu mai tetahi tangata a muri atu ki te whakararu, ka mau tonu ake tonu atu. He mea nui tenei ki te iwi Maori te hanga wira a waha nei i waenganui i tetahi i tetahi. K o te tikanga mo te "Tiota Tenata" he mea raruraru tena, inahoki tetahi mea pera kei Te Aro. He maha nga ingoa i uru ki roto ki tetahi Karauna karaati, akuanei ka mate etahi o nga kai-karaati, he wahine, a riro atu ana a ratou whenua i te tangata ke kaore nei e tika kia riro i a ia. Ehara tenei i te tikanga Maori. I marama rawa nga kupu i korerotia e Te Watarauhi mo tenei mea ara mo te tikanga Maori. He nui nga raruraru kua tau ki te iwi Maori i runga i te tikanga "Tiota Tenata," notemea he maha nga ingoa e whakaurua ana ki te Karauna karaati, a ko te nuinga o ratou, ko nga wahine, e riro ke ana a ratou hea, ahakoa kua ata whakaritea e nga tangata na ratou, i te mea kaore ano kia mate ratou, kia tau tika ai ki nga whanaunga, riro ana i te tangata ke, te take na te haere o nga korero i tuhia ki roto ki te karaati. E whakapai ana ahau page 5ki te tikanga hanga wira, he mea marama rawa tena, erangi ki taku whakaaro me mana nga wira i hanga a wahatia i runga i o matou tikanga. E mohio ana ano ahau ko te nuinga o nga wira Maori ehara i te mea hanga i runga i te ture, otira me whakamana inaianei kia tuturu ai i runga i nga tikanga o te ture. Heoi ano aku korero, e whakatika ana ahau i tenei Pire, me nga korero ano hoki a Te Watarauhi.

Whakaaetia ana taua Pire e te Runanga.

page break page 1