Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1904-1905

Wenerei, te 18 o Oketopa, 1905

Wenerei, te 18 o Oketopa, 1905.

No te hawke-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Pire Mo Horowhenua Moana.

No tenei ra i panuitia tuatahitia [unclear: ai te] Pire mo Horowhenua Moana. He mea kia whakatakotoria he ritenga e puare ai taua roto hei wahi takarotanga ahuarekatanga mo nga iwi e rua, ara mo nga Maori me nga Pakeha.

Nga Whenua Rahui Maori.

I runga i te motini a Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau).—Whakahaua ana, Kia whakatakotoria ki te aroaro o te Whare tetahi ritaana e whakaatu ana: (1.) Te huihuinga katoatanga o nga whenua e puritia ana a e whakahaeretia ana e te Kai-tiaki o te Katoa mo te taha ki nga Maori i raro i "Te Ture Whakanohonoho Whenua Rahui o Te Tai Hauauru, 1892." (2.) Te maha o nga poraka i wahia hei poraka motuhake i roto i taua takiwa whenua katoa i te tuatahi; te nama o te Karaati o ia poraka, me nga eka o roto o ia poraka me te ingoa o te tangata o nga tangata ranei nona; nga tau o nga riihi e pa ana ki ia poraka, ki ia wahi ranei o ia poraka, me te moni reti i te tau, te hea nga hea ranei o ia tangata i ia poraka, me te moni reti i te tau e tika ana ki ia tangata kotahi. (3.) Nga ingoa o nga tangata kaore i whakaae ki te tango moni reti i runga i nga kupu tohutohu o Parihaka. (4.) Nga eka whenua e toe ana kaore ano i riihitia. (5.) Nga ingoa o nga Maori e pupuri ana i etahi whenua i riihitia kia ratou e te Kai-tiaki o te Katoa i raro i te tikanga whakaputa raihana noho whenua i ia tau, nga eka whenua i roto i ia raihana pera, me te moni reti e utua ana e ia Maori ki te Kai-tiaki o te Katoa mo ia raihana pera. (6.) Te wariu reititanga whakamutunga me te wariu taakewhenua, me te wariu i whakanohoia e te Kawanatanga ki runga ki nga whenua katoa e riihitia ana i naianei ki nga Pakeha me nga Maori. (7.) He rarangi e whakaatu ana i te maha o nga Karaati katoa, me te maha o nga karaati e uru ana ia tangata kotahi, me te huihuinga katoatanga o nga moni reti e tau ana hei utunga ki ia tangata i ia tau; a (8.) He ritaana pera ano e whakaatu ana i era atu whenua rahui katoa i era atu wahi o te koroni e puritia ana a e whakahaeretia ana e te Kai-tiaki o te katoa, hui atu ki nga "Whakatekau" o Poneke me nga "Whakatekau" o Te Waipounamu; a kia tukua atu hoki he kape o aua ritaana ki ia Kai-rehita o te Kooti Whenua Maori, a ki nga Perehitini hoki me nga mema o nga Kaunihera whenua Maori, hei tohu marama-page 63tanga mo ratou mo runga mo nga uiuinga tera e whakahaeretia i raro i nga tikanga o tekiona 21 me 25 o "Te Ture Whakahaere i nga Whenua Maori, 1900," me tekiona 46 me 53 o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894," me era atu tikanga ture i hangaia hei tiaki hei manaaki i nga Maori kei whenuakoretia ratou, kei whenuakoretia ranei ratou i runga i te tuku-a-wira, i te unukanga here ranei e taea ai te hoko o nga whenua Maori.

Pike "Horoi" Mo Nga Mea Maori.

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser), (mema mo Nepia).—Ka patai ahau ki te Minita Maori, i te mea he tino take nui tenei, A whea te Pire "Horoi" mo tenei tau whakaurua mai ai ki te Whare nei?

Honore Timi Kara (the Hon. Mr. Carroll), (Minita Maori).—Kei te whiriwhiria tenei take i naianei e te Kawanatanga.

Nga Rahui Kura I Porirua Me Otaki.

Te Whiira (Mr. Field), (mema mo Otaki).—Ka patai ahau ki te Pirimia, Mehemea ranei ka wkakaputa mai ia i tana kupu tuturu hei whakaatu mai i te tino whakaaro o te Kawanatanga mo nga Rahui Kura Maori i Porirua me Otaki, ara mehemea ranei ka whakamanaia-a-turetia e te Kawanatanga te ripoata a te Roiara Komihana, i mea nei ko te mea tika me huihui aua rahui e rua a me whakatu tetahi kura nui ki Otaki; a mehemea koia tera te whakaaro o te Kawanatanga, ka whakaurua mai ranei ki te Whare he Pire i tenei tuunga o te Paremete hei whakatutuki i taua whakaaro?

Te Raiti Honore Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon, Pirimia).—Kaore te Kawanatanga e tino marama ana i tenei wa ki tetahi kupu mana mo taua ripoata. He tino uaua he tino whanui te ahua o nga mea i ripoatatia mai e te Roiara Komihana, a me tino tupato te whiriwhiri. Kei te pai te Kawanatanga kia tu te kura ki Otaki, a e tumanako ana ratou tera e oti tenei take i runga i tetahi tikanga e tae atu ai he pai ki nga taha katoa.

Araiteuru Kaunihera Marae Maori.

Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita Maori, Mehemea ranei ka whakahau ia i te Huperetini o nga Kaunihera Marae Maori, kia whakamanaia e ia kia utua nga moni a nga mema o te Kaunihera Marae Maori o Araiteuru i pau i o ratou haereerenga ki ia kainga i a ratou e whakahaere ana i nga mahi a taua Kaunihera? Kua tae noa atu nga kaute ki te Huperetini.

Honore Timi Kara (the Hon. Mr. Carroll), (Minita Maori).—Ka utua aua moni i naianei; kaore e whakaroaina.

Nga Kaunihera Whenua Maori.

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser), (mema mo Nepia).—Ka patai ahau ki te Minita Maori, Mehemea ranei kei te whai mana whakahaere whenua, mana whakahaere whakawa ranei i naianei nga Kaunihera Whenua Maori e tu nei i raro i "Te Ture Whakahaere i nga Whenua Maori. 1900," me ona ture whakatikatika.

Honore Timi Kara (the Hon. Mr. Carroll), (Minita Maori).—Ko te ahua mehemea nei kaore kau he mana pera o aua Kaunihera i naianei.

Pire Whakanohonoho Whenua Maori

No tenei ra ka whakahaerea ano tenei Pire, a ka tukuna mai etahi rarangi hou e te Kawanatanga, he mea hoatu ma te Kawana e tuku mai.

No te whiunga o te patai kia tukuna nga rarangi hou kia komitia e te Komiti o te Whare Katoa, ka tu a—

Te Herehi (Mr. Herries), (mema mo Pei o Pereti).—Ka whakahe ki tenei mahi; ki tana e takahi ana tenei whakahaere i te ahua o te Komiti mo nga Mea Maori, a he mea tika kia whakamaramatia mai e te Minita Maori te take i peneitia ai te whakahaere. Kaore rawa te Komiti mo nga Mea Maori i te mohio ki enei rarangi hou, a i te taima i paahitia ai e ratou te Pire i kiia atu ki a ratou kaore e homai etahi rarangi hou. Ki tana me waiho e te Pirimia ma te Minita page 64Maori ano e whakahaere tana Pire, kaua ia e pokanoa. Kaore rawa te Komiti mo nga Mea Maori e whakaae kia pokanoa tetahi tangata ra waho ki nga mahi a taua Komiti.

Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau).—Ka tu ake ahau ki te whakaputa hoki i taku whakahe i te mea e takahi ana tenei mahi i te Komiti mo nga Mea Maori. Kaore rawa nga mema i te mohio ki te ahua o nga menemana hou e whakaurua ana ki te Pire i runga i enei rarangi hou kua tukua mai nei, i te mea kaore ano ratou i kite noa i aua mea. Kei te tino whakatika ahau ki te whakahe a te mema honore mo Pei o Pereti.

Honore Timi Kara (The Hon. Mr. Carroll), (Minita Maori).—Ka whakamarama atu i whakaae ano te Komiti mo nga Mea Maori kia whakaurua mai etahi rarangi hou ina tae te Pire ki te Whare.

Ka mutu te Minita ka tu ake hoki etahi mema torutoru nei ki te whakaputa i a ratou nei kupu, ka mutu era ka uru te Pire ki roto ki—

Te Komiti o te Whare Katoa.

Tekiona 2. —"Me whakatu mo ia takiwa tetahi Poari Whenua Maori (ka huaina i raro nei ko "te Poari"), kia tokotoru ona mema, ara:—

"He Perehitini, ma te Kawana e whakatu, a muri ake nei huaina ai ko 'te Perehitini'; me etahi mema tokorua ma te Kawana e whakatu, a kaua e hoki iho i te kotahi o raua hei te Maori."

Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau).—Ka motini kia whakaurua te kupu "Maori" ki waenganui o nga kupu "etahi" me "mema"

Waahi ana te Komiti.

I te Ae, 14.

  • Bedford
  • Davey
  • Ell
  • Flatman
  • Fowlds
  • Hall
  • Jennings
  • Lawry
  • Mackenzie, T.
  • Pere
  • Rutherford
  • Smith.
  • Nga Kai-tatau.
  • Heke
  • Parata.

I te No, 48.

  • Aitken
  • Alison
  • Allen, E. G.
  • Allen, J.
  • Arnold
  • Barber
  • Baume
  • Bennet
  • Bollard
  • Buddo
  • Carroll
  • Colvin
  • Duncan
  • Duthie
  • Fraser, W.
  • Hall-Jones
  • Hanan
  • Harding
  • Hardy
  • Hawkins
  • Herries
  • Kidd
  • Kirkbride
  • Lang
  • Laurenson
  • Lewis
  • Mander
  • Massey
  • McGowan
  • McNab
  • Mills
  • Moss
  • Reid
  • Rhodes
  • Russell
  • Seddon
  • Sidey
  • Steward
  • Tanner
  • Thomson, J. C.
  • Thomson, J. W.
  • Vile
  • Ward
  • Willis
  • Witty
  • Wood.
  • Nga Kai-tatau.
  • Fraser, A. L. D.
  • Major.

Te putanga o nga kai-turaki, 34.

Heoi hinga ana te menemana a Hone Heke, a paahitia ana te tekiona.

Tekiona 6.—"Ko nga whenua toenga a nga Maori i roto i ia o nga takiwa kua whakaturia i raro i nga tikanga o te tino Ture e mau nei nga ingoa i roto i te Kupu Apiti ki tenei Ture, a e whakaarohia ana e te Minita mo nga Mea Maori kaore e rite ana kaore ranei e pai ana hei nohoanga mo nga Maori no ratou, ka ahei kia whakahaerea i runga i nga huarahi a i raro ano hoki i nga ritenga e whai ake nei, ara:—

  • "(a.) Ka ahei te Kawana i runga i tana Ota Kaunihera ki te whakaatu kua tau te whenua ki te Poari hei estate in fee-simple in possession (ara, me riro i a ia te mana tuturu me te taitara o te whenua) i raro ano i nga taumahatanga i nga riana, me nga take tika katoa e pa ana ki taua whenua, kia puritia kia whakahaerea e te Poari hei painga mo nga Maori no ratou taua whenua, i runga i nga tikanga o tenei Ture.
  • "(b.) Mo runga mo nga tikanga o tenei tekiona kua whakamanaia kua whakahaua hoki te Kai-rehita, ina tonoa ia e te Minita mo nga Mea Maori kia pera, ki te mahi i nga mahi katoa e tika ana hei karanga kia whakahokia ki a ia nga pukapuka taitara kua puta, ki te whakaputa i nga taitara hou, a ki te ata tuhituhi i te taitara o te Poari, kia rite ki nga huarahi kua whakatakotoria.
  • "(c.) Ka ahei te Poari ki te rahui a ki te here i etahi wahi o te whenua page 65hei mahinga a hei nohoanga mo nga Maori no ratou, hei papakainga ranei, hei urupa, hei pa tuna, hei mahinga ika, hei rahui manu, hei rahui rakau, wahie ranei, mo tetahi atu take ranei teta e whakaarohia e ia e tika ana.
  • "(d.) Me whakahau e te Poari kia karaihetia te toenga o te whenua hei karaihe tuatahi, tuarua, tuatoru, tuawha ranei, penei na, ara:—
    • "Whenua karaihe tuatahi, e uru ana ki tera nga whenua e taea ana te mahi ki te kai;
    • "Whenua karaihe tuarua, e uru ana ki tera nga whenua e taea ana te mahi ki te kai etahi wahi, a ko etahi wahi he whenua e tika ana hei whangainga kararehe;
    • "Whenua karaihe tuatoru, e uru ana ki tera nga whenua e tika ana hei whangainga kararehe a e taea ana te mahi kia whai hua ina eke nga eka ki te rima mano, hoki iho ranei; a
    • "Whenua karaihe tuawha, e uru ana ki tera nga whenua e tika ana hei whangainga kararehe engari e taea ai te mahi kia whai hua ma te eke anake o nga eka ki te tekau ma rima mano eka, hoki iho ranei.
  • "(e.) Me tahuri te Poari, i raro i te whakahau a te Minita mo nga Mea Maori, ki te whakahau kia ruritia te whenua, kia wawahia hei rota, engari kaua e nui atu nga eka o ia rota—
    • "Mehemea he whenua karaihe tuatahi, i te ono rau wha tekau eka;
    • "Mehemea he whenua karaihe tuarua, i te rua mano eka;
    • "Mehemea he whenua karaihe tuatoru, i te rima mano eka; a
    • "Mehemea he whenua karaihe tuawha, i te tekau ma rima mano eka:
    • "Engari mehemea ki te whakaaro o te Poari i te mea he kirea rawa te whenua na reira e kore e taea te mahi kia whai hua mehemea ka noho ki te tekau ma rima mano hoki iho ranei nga eka, hei reira me ahei te ruri me te wawahi kia nui ake nga eka o ia rota i te tekau ma rima mano eka kia pono ai te riro o aua whenua i runga ite riihi.
  • "(f.) Ko nga rota pera ka ahei kia tukua e te Poari i runga i te tikanga riihi mo tetahi wa mo etahi wa ranei kaua e nuku atu tona huihuinga katoatanga i te rima tekau tau:
    • "Engari me ahei te wehe i etahi o aua rota, hei tononga i te tautahi ma nga Maori no ratou te whenua.
    • "Engari hoki ko nga whenua katoa e meatia ana kia whakahaerea i raro i tenei tekiona me whakauru ki tetahi rarangi hei whakaatu i nga eka, i te takiwa, me te ahua o te oneone o ia poraka, a me whakatakoto ki te aroaro o nga Whare e rua o te Runanga Nui i roto i nga ra tekau ma wha i te timatanga o ia tuunga o te Paremete i ia tau."

Honore Timi Kara (the Hon. Mr. Carroll), (Minita Maori).—Ka motini kia patua nga kupu "toenga a nga" i roto i te rarangi tuatahi.

Waahi ana te Komiti i runga i te patai "Me mau tonu aua kupu 'toenga a nga,'" ara, kaua e patua.

I te Ae, 34.

  • Aitken
  • Alison
  • Allen, J.
  • Barber
  • Bennet
  • Bollard
  • Buchanan
  • Davey
  • Duthie
  • Ell
  • Fraser, A. L. D.
  • Fraser, W.
  • Hogg
  • Kirkbride
  • Lang
  • Laurenson
  • Lethbridge
  • Lewis
  • Mander
  • Massey
  • McKenzie, R.
  • Mackenzie, T.
  • Moss
  • Parata
  • Pere
  • Reid
  • Rhodes
  • Russell
  • Rutherford
  • Tanner
  • Vile
  • Witty.
  • Nga Kai-tatau.
  • Heke
  • Herries.
page 66

I te No, 32.

  • Allen, E. G.
  • Arnold
  • Bedford
  • Buddo
  • Carroll
  • Colvin
  • Flatman
  • Fowlds
  • Graham
  • Hall-Jones
  • Hanan
  • Harding
  • Hardy
  • Hawkins
  • Kidd
  • Lawry
  • Major
  • McGowan
  • McNab
  • Mills
  • Seddon
  • Sidey
  • Smith
  • Steward
  • Symes
  • Thomson, J. C.
  • Thomson, J. W.
  • Ward
  • Willis
  • Wood.
  • Nga Kai-tatau.
  • Baume
  • Field.

T putanga o nga kai-tautoko, 2.

Heoi kaore i patua aua kupu. Haere tonu te mahi a te Komiti, a paahitia ana taua tekiona katoa.

Haere tonu te mahi a paahi ana te Pire katoa, ripoatatia ana, a tukuna atu ana ki te Runanga Kaunihera, no te taenga ki reira ka whakarereketia etahi kupu torutoru nei o te Pire.

No te hawhe-paahi i te toru karaka i te ata tu o te Taite ka hiki te Whare.