Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1904-1905

Mane, te 16 o Oketopa, 1905

Mane, te 16 o Oketopa, 1905.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

No tenei ra ka panuitia tuatahitia tetahi Pire hei whakarite kainga mo nga Maori Kore Whenua.

Ka whakahaerea ko etahi mahi poto nei a ka tae ki—

Pire Mo Kaiapoi Rahui Maori (No. 2).

Te Raiti Honore Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon), (Pirimia).—Ko tenei Pire e pa ana ki tetahi poraka e rua tekau nei eka o te Rahui Maori No. 91, kei Woodend, Kaiapoi. Ko tenei poraka na etahi tangata Maori i wehe atu hei whenua kura i raro i te Hahi o Ingarangi hei painga mo nga Maori. I runga i te whakaae a nga Maori e pa ana ki taua whenua karaatitia ana e te Kawana o Niu Tireni o aua ra, i te 6 o nga ra o Noema, 1865, ki te Pihopa o te Hahi o Ingarangi e noho ana i Karaitiati, na nga Maori ia i whakaingoa hei tangata mo te karaati. Whakaarahia ana he Whare Karakia ki runga ki taua whenua. Kitea ana e tika ana kia puritia e te Pihopa me ona kai-riiwhi tetahi wahi, kaua e neke atu i te tekau ma ono eka, i runga i te ritenga kai-tiaki, ko tetahi wahi o taua tekau ma ono eka hei tuunga Whare Karakia o te Hahi o Ingarangi, hei painga mo aua Maori mo ratou nei taua karaati i mahia ai; ko te toenga o taua tekau ma ono eka i whakaritea kia wehea hei tuunga whare mo te Minita i whakaturia hei Kai-karakia mo taua Whare Karakia, a hei whenua kiriipi hoki. Mo te taha ki nga eka e wha e toe ana, o taua rua tekau eka, i whakaarohia hei tuunga kura Maori era, i raro, i nga tikanga o "Te Ture Kura Maori, 1867." Hei whakatutuki i ena mahara paahitia ana "Te Ture Karaati Awhina Mahi Maori, o Kaiapoi, 1878," a i roto i taua ture whakaritea ana me tuku ki raro e te Pihopa o Karaitiati te karaati ki a ia o te rua tekau eka whenua e whakahuatia ana i roto i te Kupu Apiti ki taua ture, a i whakaritea ano hoki mememea ka tukua ki raro e te Pihopa taua whenua katahi ka ahei te Kawana i runga i te whakaae a nga Maori—a me rapu atu hoki tena whakaae i runga i nga [unclear: huarahi] kua whakatakotoria e "Te Ture Rahui Maori, 1856"—ki te whakaputa Karauna karaati atu ki te Pihopa mo taua tekau ma ono eka mo nga take i korerotia e ia; a ko te toenga o taua whenua me tau ki tetahi—ki etahi kai-tiaki ranei ma te Kawana e whakaingoa, a me whakahaere hei tuunga kura Maori. Engari kaore i whakatutukitia nga tikanga o taua Ture. Kaore te Pihopa o Karaitiati i tuku i taua karaati ki raro, a na runga na tetahi pohehetanga whakaingoatia ana e te Kawana o Niu Tireni o aua ra ko Henry James Tancred kua mate nei, raua ko James West Stack, hei kai-tiaki mo te katoa o taua rua tekau eka. E whakaaturia ana i roto i nga kupu timatanga o te Pire nei he hapai kore mana tena na taua Kawana i nga mana i whakawhiwhia ki a ia e te "Ture Karaatia Awhina Kura Maori o Kaiapoi, 1870," notemea e whai mana anake ana ia ki te whakatau atu i te wha eka ki nga tangata i whakaingoatia e ia, i muri iho i te tukunga ki raro e te Pihopa o te katoa o te rua tekau eka, a i muri iho hoki o te karaatitanga hou atu o te tekau ma ono eka o taua rua tekau eka ki te Pihopa o Karaitiati mo nga take kua korerotia e ia. Kaore te Pihopa i tuku i taua whenua ki raro, no reira kaore te Karauna karaati i whakaputaina. A e mana tonu ana ratou ki te noho me te mahi i taua whenua. Kua kitea i naianei i runga i enei take kua oti ake nei e au te whakamarama kaore i whakaputaina te taitara; a ki te kore e paahitia tenei ture, i runga i te aoranga o etahi atu ture kua paahitia nei a e aro ana ki te whakakore atu i te Ture tuatahi; ka riro atu taua whenua i roto i nga ringa o aua tangata. Kua uiuia atu te whakaaro o nga Maori o tenei whakatupuranga mo runga mo tenei take, a ko to ratou tino hiahia me paahi tenei Pire. E motini ana ahau kia panuitia tuaruatia.

page 59

Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu).—Kore rawa he whakahe mo tenei Pire; a e tautoko ana ahau i nga korero kua korerotia e te Pirimia; kua whakarongona nga korero i whakapuakina ki te aroaro o tetahi o nga Komiti o te Whare nei e whakaatu ana kaore kau he whakahe mo tenei Pire. E hiahia ana nga Maori o Kaiapoi ki te Pire nei.

Hone Heke (mema mo nga Maoii o te Tai Tokerau).—Ko tenei Pire e pa ana ki tetahi piihi whenua i tukuna e nga Maori i nga ra o mua ki te Hahi o Ingarangi. Me ki atu ahau i konei tera ano etahi rahui i te motu o Aotearoa me te pito tonga o Te Waipounamu i tukua ki te Hahi o Ingarangi i nga ra o mua i runga i te hiahia o te Hahi i te tuatahi, a i runga hoki i nga korero a nga rangatira o te Hahi i aua ra, he whenua era e tika ana kia hoatu hei whakatuunga kura hei ako i nga tamariki Maori. E hara i te mea me mutu i te reo Ingarihi anake nga matauranga hei ako engari me ako i nga matauranga mahi a ringaringa me nga tikanga mahi whenua. Tukua atu ana taua rahui— —

Te Raiti Honore Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon), (Pirimia).—Me tohutohu atu ki te honore mema kia kaua ia e whakaaia i nga whenua rahui katoa i tukuna ki te Hahi o Ingarangi puta noa i te koroni, engari me whakawhaiti he korero mana ki runga anake ki te tino take kotahi e takoto nei i te aroaro o te Whare. Mehemea hoki ka korerotia te taha ka nga rahui katoa pau atu te wiki e korero ana.

Te Pika (Mr. Speaker).—E mea ana ahau me whakawhaiti mai e te honore mema he kupu mana ki runga anake ki te Pire e takoto nei i te aroaro o te Whare.

Hone Heke.—E kore e tino roa rawa aku korero, engari e kaha rawa ana te mea o taku ngakau mo te taha ki nga whenua rahui i tukua ki te Hahi o Ingarangi; a, i te mea ko tenei tetahi, no reira ahau i korero ai i taku nei whakaaro mo runga i tenei take. Me tino mahi rawa he tikanga, notemea e rima tekau rawa nga tau kua taha ake nei a kaore nei ano he mea kotahi kia oti i aua tangata te mahi. Mo te aha hold kia tautotohe ana te Hahi raua ko te iwi ki a raua hei mate mo nga tamariki Maori, he tokomaha nei hoki o ratou kua kaumatuatia kua pakeke nga tane me nga wahine, e a hia rau nga mea e tupu haere ake ana kaore e whiwhi ana i nga akoranga tika i maharatia i te tuatahi kia whakawhiwhia ki a ratou?

Puta ana te panuitanga tuarua me te panuitanga tuatoru o te Pire.

Pire Kainga Maori O Taumutu.

I runga i te motini kia takua tenei Pire ki te Komiti:—

Te Honore Timi Kara (Hon. Mr. Carroll), (Minita Maori).—He Pire marama noa iho tenei, a kua tukua atu ki te Komiti mo nga Mea Maori kia tirotirohia. Ko te Kainga Maori o Taumutu kua rahuitia i era tau atu engari ko nga paanga o nga tangata kaore ano i whakatautaua. E ara tonu ana he tautotohe i waenganui i a ratou i nga wa katoa mo runga i ta ratou hapainga i to ratou whaipaanga ki taua whenua, a nui atu te raruraru o tena ahua; a e mea ana tenei Pire ki te whakamutu atu i ena raruraru katoa i runga i te tukunga atu o taua whenua kia tau atu ki te Kai-tiaki o te Katoa; a me whai mana te Kai-tiaki o te Katoa ki te mea atu ki te Kooti kia whakatautaua nga paanga o nga tangata Maori, me te whai mana ano ki te riihi i nga wahi o taua whenua kaore e hiahiatia ana e nga Maori, me te wehe atu i nga wahi hei nohoanga mo ratou. E motini ana ahau kia tukua te Pire ki roto ki te Komiti.

Te Roore (Mr. Rhodes), (mema mo Ellesmere).—E pouri ana ahau mo taku korenga i konei ki te whakarongo atu ki nga kupu a te Minita Maori, engari e mohio ana ahau e tino tika ana kia mahia he Pire penei te ahua. He mah nga kupu whakahe a nga Maori penei na kaore ratou i te whiwhi i nga moni reti tika mo taua whenua. Ki taku mahara ko te Pire nei he hikoitanga atu ki te tika.

Tukua atu ana te Pire ki te Komiti, ripoatatia ana, a puta ana te panuitanga tuatoru.

page 60

Pire Whakawhiwhi Mana Whakahaere Ki Nga Taone Maori.

Honore Timi Kara (the Hon. Mr. Carroll,) (Minita Maori). — Ka motini kia Komititia tenei Pire; a ka ki, I raro i te Ture Taone Maori me te Ture Kaunihera Whenua Maori kua whakamanaia te Kawana ki te panui i etahi wahi whenua Maori e tika ana hei Taone. Tera etahi wahi o te koroni kua oti te panui hei Taone Maori, pera me Taumarunui me etahi atu wahi hei aha i whakahuatia ai nga ingoa. Mehemea ka tupono kei roto i tetahi takiwa kaute tetahi Taone Maori e ekengia ana e nga tikanga o Te Ture Kaute, engari i nga takiwa kaore nei e whai mana ana taua ture Kaute kaore kau he ture hei whakawhiwhi i a ratou ki tetahi mana ki te whakahaere i a ratou. Ko te tikanga o tenei Pire he whakamana i nga tangata e noho ana i aua Taone ki te pooti i tetahi ropu whakahaere mo ratou hei whakahaere i nga mea e pa ana i waenganui i o ratou takiwa ake; kei te whiwhi ratou i te mana reiti, me nga tikanga e whakaturia ai te Kaunihera.

Te Whiira (Mr. Field), (mema mo Otaki).—E hiahia ana ahau ki te ki atu ki te Minita kua mahue tetahi tikanga ki waho o te Pire nei, I raro i Te Ture o te 1895 kua whakaturia etahi Taone Maori, a kotahi te mea kua tino kite ahau, kua wehea he Taone, a e wha tekau rawa pea nga tekiona i roto, engari e ono anake pea nga whare kua whakaturia ki runga; no reira kua mate te tino take o taua mahara, notemea kua tangotangohia te nuinga o aua takiwa, a e puritia noatia ana me e tupono he painga. E tika noa atu ana hoki kia tangohia peratia e te tangata, notemea e whakaaetia ana hoki e te ture tera mahi. Ko aua tekiona whenua e puritiia ana i runga i te ngakau tumanako me e kore e tupu haere ake te utu, a e tonoa ana he moni nui mo te mana me nga painga o nga riihi; a ko etahi e tata ana kua kore e taea te hoko. Kua whawhatia atu ano te Kawanatanga mo runga i tenei take, a kua tohungia atu hoki ki a ratou kaore o ratou mana i raro i te ture ki te whakahau kia whakaarahia nga whare e tino tika ana kia hanga, me era atu ahua whakapainga e tika ana, kia puta pai ai aua Taone. Kaati, he wa pai tenei hei tahuritanga ma te Kawanatanga ki te whakauru atu i tetahi rarangi e ahei ai enei Taone ki te whakatutuki i te tikianga i maharatia ai, a e tumanako ana ahau tera te Kawanatanga e tahuri ki te pera.

Tukua ana te Pire ki roto ki te Komiti.

Haere tonu nga mahi a te Whare, a no te rua tekau meneti ki te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.