No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Ngatimutunga Hapu.

I runga i te motini a Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau).—Whakahaua ana, Ko te ripoata a Hemi Make, Komihana, mo runga mo nga kereme a Heni te Rau mo te taha ki nga tangata ngaro o te hapu o Ngati-Mutunga ki tetahi poraka whenua e kiia ana i rahuitia mo ratou, kei roto i te Takiwa Ruri o Waitara, me ta ki te perehi a me, whakatokoto ki runga ki te teepu o tenei Whare.

Nga Ture Whenua Maori: Reta A Etahi Mema.

Te Pika (Mr. Speaker).—I te Paraire o tera wiki mea ana te Raiti Honore Te Pirimia kia whakatakotoria ki runga ki te teepu o te Whare te kape o te reta a Hone Heke, a Tame Parata, me Wi Pere, i tuku ai ki a ia mo runga mo nga Ture Whenua Maori. Whakaarahia ana he Paina Ota mehemea e tika ana ranei kia whakatakotoria ki runga ki te teepu o te Whare te reta i tuhia e etahi mema e pa ana mo nga tikanga ture e e takoto ana i te aroaro o te Whare i naianei. Ki taku mahara he takahi tena i nga Ruuri Pumau o te Whare me nga whakatau a nga Pika o mua atu, mehemea ka tukua te mema kia takahi ana i nga ruuri tipeiti e ki nei e kore e ahei kia whai kupu mai nga mema ki te Whare i runga i te reta i te whai korero ranei i tuhituhia. No reira ko taku whakatau tenei; ko tenei motini kia takoto tenei reta ki runga ki te tepu, kei te he.

Hone Heke.—E ahei ana ranei kia whai kupu ahau mo runga i tenei take?

Te Pika (Mr. Speaker).—Kaore; kua whakapuakina e au taku kupu whakatau, kaore kau he motini.

Nga Taitara Me Nga Mahi Whakanohonoho Whenua Ki Te Tangata.

No tenei ra ka whakahaerea ano te korero mo nga taitara me nga mahi whakanohonoho i nga whenua o te koroni ki te tangata. I timata tenei korero i runga i te motini a te Raiti Honore Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon) kia whakatikatikaina nga Ture e pa ana ki nga whenua o te Karauna e toe ana, na runga i tenei ka takoto te menemana a Te Maahi (Mr. Massey) hei tawari i ta Pirimia.

page 39

He tokomaha noa atu nga mema i wkai-korero mo runga i tenei putake; he tautoko ta etahi i te tikanga whirihoura, he tautoko ta etaki i te tikanga riihi. Ka mutu ratou ka tu ko—

Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau).—E kore akau e wkakaroa rawa i te Wkare mo runga i tenei korero, engari he hiakia noku ki te wkai kupu poto nei mo etahi o nga korero a te mema whakamutunga. He ngawari noa iho ki a ratou ko ona koa mema ta ratou korero e ki nei kaore he painga o te Ture Kaunikera Maori. E whakaae ana ahau korero ano he poraka whenua Maori nunui i riro mai hei whakanohonohoanga ki te tangata i muri i te paahitanga o taua ture o te tau 1900, engari me titiro tatau ki tenei, hei tonu, ahakoa te whakapuaretanga o nga wkenua ki te Pakeha kaore te Pakeha i ngakaunui ki te tango i aua wkenua. Titiro ki Okotu Poraka, e toru rawa nei whakapuaretanga. Kei whea te tangi whenua a te Pakeka e korerotia nei e nga mema. Kei whea?

He Honore Mema.—Na te riihitanga ra pea.

Hone Heke.—E penei ana ranei te tikanga o tena kupu, ko matou ko nga Maori e hiahia ana ki te whakapuare i o matou whenua i runga i te riihi, a kaore nga Pakeha e whakaae ki te riihi i aua whenua ko te take kaore e tukuna ana kia riro atu te wkiriihoura i a ratou? Mehemea ko te take tena he aha i kiia ai no nga Kaunihera Maori te he? Kei te hanga huarahi matou e riro ai i a koutou nga [unclear: wkenua] ki mai ana koutou kaore koutou e pai ana ki te riihi engari te whiriihoura. Mehemea e pena ana, mehemea kaore nga Pakeha e pai ana ki te tango i aua whenua kua wkakapuaretia nei e te Kaunihera Maori, kaati, e hara i nga Kaunihera Maori tena he. Engari mehemea no nga Kaunihera Maori te he e hara tena i te mea he kore hiahia no nga Maori ki te wkakapuare i o ratou whenua kia tangotangohia; engari no nga Pakeha tena he, e tangi atu nei kia whiwhi ratou i te whiriihoura kaua te riihi; a no te Paremete hoki tetahi he kore kaore e pooti moni hei awhina mo aua Kaunihera. Mehemea i homai e te Paremete he moni ki nga Kaunihera Whenua Maori hei tapatapahi, hei ruri, hei hanga rori, hei hanga piriti, e tae atu ai te tangata ki aua whenua, kua kore enei kupu tangi e whakaarahia nei; engari me pewhea koia e taea ai e ratou te whakapuare i nga whenua mehemea ka kaiponuhia atu nga moni e ahei ai ena mahi tika te whakaotioti i te tuatahi? I raro i te Ture o te 1900 kaore e kiia ana ma te koroni e homai ena moni a kaua e utaina ki runga ki nga whenua Maori e whakapuaretia ana kia riihitia. Paahitia ana e te Paremete taua Ture me te uru atu ano nga tikanga e rite ana, penei na, ko nga moni e utua ana e te koroni hei whakapuare i aua whenua me uta ki runga ki aua wkenua. Engari mehemea ka kore koutou e whakaae ki te whakawhiwhi atu ki aua ropu i nga moni e tika ana hei tapatapahi, hei mahi rori, hei hanga piriti, heoi, e kore rawa e taea e ratou te whakatutuki i ta ratou mahi. Mehemea ka hoatu he moni ki aua ropu kaore rawa he uauatanga o te whakanohonohoanga tangata ki runga ki nga whenua Maori. Heoi kau te uauatanga ko te hiahia o nga Pakeha o tenei koroni kia riro i a ratou te whiriihoura o aua whenua. Kaati, me ki atu ahau i konei e tino whakaae atu ana ahau ki te korero a nga mema Pakeha e ki nei ko a tatou whenua Karauna katoa e toe mai nei me pupuri, a me tuku i runga i te riihi anake. Me pupuri e te Kawanatanga nga toenga o nga whenua Karauna a me tuku atu kia riihitia kia whai hua ai. He maha nga mahi ma a tatou reweniu e mahara nei tatou tera e tupu haere ake i runga i nga toenga o a tatou whenua Karauna, a mehemea ka hokona atu te whiriihoura o aua whenua ka ngaro katoa atu tena huarahi reweniu nui a e hara i te mea mo naianei anake, engari mo ake tonu atu. No reira hoki ahau i ki ake ai me mutu rawa te hoko o nga whenua Maori, ahakoa ki te tangata rawaho, ki te Karauna ranei. Mehemea ka whakaaetia kia haere tonu te hoko heoi kua taka nga iwi Maori hei taumahatanga ki runga ki te koroni, a ki taku mohio kaore i te pena te hiahia o te nuinga o nga Pakeha o tenei koroni.

Te Arihana (Mr. Allison).—Ka taea ra tena te arai atu.

page 40

Hone Heke.—Kua taea ranei e tatou te arai atu mai o te tau 1862? Kore rawa. Kua taea e tatou te arai atu mai o te tau 1840? Kore rawa atu, tae rawa mai ki te tau 1900. Ko nga eka whenua o tenei koroni e kia ana e 67,000,000, a i waenganui i te tau 1840 me te tau 1900 i riro katoa atu ena eka—he 4,000,000, eka anake e toe ana—i te Karauna me nga tangata rawaho i raro i te hoko puare noa me te mana piriemihana a te Karauna.

He Honore Mema.—E ki ana te Pirimia e 8,000,000 eka kei te toe; ko wai o korua e korero tika ana?

Hone Heke.—E ki ana ahau ko ahau te mea e korero tika ana. Kua ata titiro kua ata rapu ahau i tenei mea, a kei au nga maramatanga pono, a e ki atu ana ahau ko nga whenua e taea ana te mahi me nga whenua e tika ana hei haerenga taonga kei nga ringa o nga Maori e mau ana i naianei e wha ano miriona eka; a e kore rawa e tika kia whakaae ata tatou kia hokona ena toenga ahakoa ki te tangata rawaho ki te Karauna ranei. Kaore matou e hiahia ana kia takoto mahikore aua whenua, engari ko nga mema pera me te mea mo Waitemata me ona hoa kei te arai i nga Maori kia kaua e mahi i o ratou whenua. Ki taku mohio kaore te mema mo Waitemata e whakaae kia awhinatia nga Maori e te koroni pera me nga Pakeha noho whenua e awhinatia nei e te koroni. Mehemea kaore nga mema Pakeha o tenei Whare e whakaae ki te hoatu ki nga Maori whai whenua i te painga e hoatu ana e ratou ki nga Pakeha whai whenua, kaati no wai koia te he i takoto mahikore ai aua whenua i roto i tenei ra? E ki ana ahau ko tetahi tenei o nga tino take i takoto mangere ai nga poraka whenua nunui i tenei motu kaore e whakapaingia tikatia. Kaore e tika nga mema o tenei Whare ki te whakahe ki nga Kaunihera Whenua Maori mo to ratou korenga i kaha ki te whakapuare atu i etahi poraka whenua nunui hei nohonohoanga ma te Pakeha. Kua korero ahau mo te poraka o Ohotu, kei runga o te awa o Whanganui. I whakapuaretia tera poraka ki nga Pakeha e hiahia ana ki te whenua hei nohonohoanga mo ratou, a oho ake ana nga kupu a etahi mema o tenei Whare e ki ana ki ahau na te mea i whakapuaretia tena whenua i raro i te tikanga riihi anake no reira kaore nga Pakeha i pai ki te tango. A tera hoki tetahi 40,00 eka whenua kei te takiwa o Maniopoto– Tuwharetoa kua tukua e nga Maori ki te Kaunihera hei nohonohoanga tangata, hui atu ki etahi whenua nui atu i te Takiwa Whenua Maori o Aotea; a no te whakapuaretanga o etahi o aua poraka—ara o Ohotu—kimikimi ana o matou whakaaro he aha rawa te take i roto i nga mano Pakeha e tangi ana i te whenua mo ratou he takitahi rawa nga mea i tango tekiona. Katahi tonu, no tenei po nei, ka whakaaturia mai te take ki a tatou. Kua kiia mai kia tatou ko te take tenei, na te whakapuaretanga o nga whenua i raro i nga tikanga riihi; ko te tikanga o tena korero e penei ana, kaore rawa nga Pakeha e whakaae ki te tango i nga tekiona whenua e whakapuaretia ana e nga Kaunihera Whenua Maori ki te kore e tukua tahitia te mana kia riro atu i a ratou te whiriihoura o aua whenua.

Te Wirihi (Mr. Willis).—He poto rawa no nga tau o nga riihi.

Hone Heke.—E whai mana ana ra ki te whakahou ano; a mehemea kaore tera, ka utua nga whakapainga. Kaati iwhakahua ahau i te 40,000 eka whenua i tukuna ki te Kaunihera i tetakiwa o te Rohe Potae: e tika ana koia kia whakahe tatou ki nga Kaunihera Whenua Maori mehemea ka kore e hoatu ki a ratou e te koroni e te Paremete ranei nga moni e tika ana hei whakapuare, hei mahi rori, hei hanga piriti, kia tae atu ai nga tangata ki runga ki nga poraka titiro ai, a tango ai mehemea e pai ana ki a ratou? Mehemea ka kore tena mea te moni hei awhina ahakoa ko wai te ropu i whakaturia hei whakahaere i nga whenua e kore rawa e taea; a ko te ahua hoki tena mo te taha ki te 40,000 eka, i te Rohe Potae. E tino kaha ana taku ki atu ki nga honore mema o tenei Whare, kaore e he enei Kaunihera mehemea ka homai e te Paremete nga moni e rite ana hei whakatutuki i ena mahi i te tuatahi, ara hei ruri, hei rori, hei hanga piriti. E ki ana ahau kaore he take e wehi ai nga honore mema o te Paremete page 41ranei. E hara i te mea e ki atu ana matou "Me homai noa mai ena moni," engari ko nga ture whenua Maori e ki ana ko nga moni e tukua-a-namatia ana e te koroni me uta ki runga ki nga whenua; a, a tona wa me utu atu ano aua moni; no reira kaore te koroni e mate i te homaitanga i aua moni. Ko nga Pakeha o tenei koroni—ahakoa te nui o ta ratou tangi i nga tau maha kua hori ake nei kia hoatu he whenua hei nohoanga ma ratou—ki te kore ratou e whakaae ki te tango i nga whenua kua whakapuaretia e nga Kaunihera Whenua Maori i tenei motu, e ki atu ana ahau ka whakahe atu ahau ki tetahi tikanga ture e mea ana kia tukua ki nga tangata rawaho te mana ki te hoko i te whiriihoura o nga morehu whenua Maori. E tino whakaae ana ahau ki te korero a nga mema Pakeha e ki nei me riihi anake te tikanga pai mo nga toenga whenua Karauna o tenei koroni. Mehemea me pena he tikanga ma tatou mo nga whenua Karauna o tenei koroni me tino kaha ke noa atu nga tupatotanga mo te taha ki nga whenua Maori, ko te take me tiaki rawa e tatou kei waihotia nga iwi Maori hei taumahatanga ki runga ki nga ropu awhina rawakore o te koroni, me tupato tatou kei waiho ratou hei taumahatanga ki runga ki o ratou hoa atawhai o te iwi Maori, e pera ana hoki i naianei. He mano he mano nga Maori i tenei motu, a i Te Waipounamu ano hoki i whakawhenuakoretia i raro i nga ture o nga ra o mua, kua waihotia nei hei atawhaitanga ma o ratou whanaunga i whai whakaaro ki te titito atu ki nga tau e haere ake nei. I te mea kua timata tatou ki te utu penihana ki nga Pakeha me nga Maori tahi i roto o nga Moni Topu o te Koroni e kore e tika kia tukua nga Maori—i te mea he whenua nei ano o ratou—kia whakawhenuakoretia, a taihoa ake nei ka waiho hei taumahatanga ki runga ki te koroni. Mehemea ki te kore nga Pakeha e whakaae ki te riihi i nga whenua i raro i Te Ture Kaunihera Maori, kaati, e tino ki kaha atu ana ahau ki te Kawanatanga me nga mema o tenei Whare me whakahaere e tatou ma nga Maori ano e mahi o ratou whenua, kaua ratou e hanga rangatira noa mo a ratou nei whenua. Ko etahi Pakeha i tenei Whare me te koroni hoki kua whakahe ki tena, kua ki kaua nga Maori e whakaturia hei rangatira whenua, a e tino whakaae atu ana ahau ki tena kupu whakahe. He pai rawa me hoatu he awhinatanga moni ki te iwi Maori pera ano me te awhinatanga e hoatu ana ki te iwi Pakeha kia ahei ai ma ratou ano e mahi o ratou whenua, kia kaua ai ratou e whakaturia hei rangatira whenua mo nga Pakeha. Kaore ano he awhinatanga pera i homai ki a matou i nga wa kua taha ake nei. Taku tohe tonu tenei e tohe nei ahau i roto i nga tau maha, a no te tononga kia utu reiti nga Maori rite tonu ki nga Pakeha katahi ka tino kaha atu taku tohe, a akuanei pea kei te haere mai te wa e tonoa mai ai kia utu ano nga Maori i tetahi taake ke atu ano. Kaati ra, i te mea e pera ana e tino tika ana kia hoatu ki nga Maori nga awhinatanga e tika ana kia ahei ai ratou ki te mahi i o ratou whenua kia whiwhi ai ratou i nga tino painga e taea ana te mahi i runga i o ratou whenua. Titiro ki nga whenua Rahui o te Tai Hauauru i korerotia nei e te honore mema mo Te Hawera: Na nga Maori koia te hiahia kia whakaturia ratou hei rangatira whenua mo nga Pakeha? Kore rawa atu. Na nga tikanga ture ke i ata hanga e tenei Paremete ka whakanonohoia nga mokai Maori ki runga ki tera ahuatanga. E kiia ana i naianei me hoko aua whenua a ko nga moni hoko me utu atu ki roto ki nga ringa o te Kaitiaki o te Katoa takoto ai hei painga mo nga Maori. Engari, e te Pika, he mea ke te moni he mea ke te whenua. Mehemea ka tukua ena moni ki te initareti na runga na te maha rawa o nga tangata i roto i etahi o aua rahui he hikipene noa iho pea o whia ranei herenei i te tau mo etahi o ratou, a kua whenuakoretia ratou. E tino he ana kia penatia ratou. Ko nga tangata hapai i te whiriihoura i roto i tenei Whare, kaore e whakahe ana ki te riihi, engari e ki ana mehemea kua whiwhi te kai-tango riihi i tetahi wahi moni i raro i te tikanga riihi me ahei ia ki te hapai i taua riihi hei take e riro ai i a ia te whiriihoura o te whenua e nohoia ana e ia. Ko ahau e ki ana mehemea e whiwhi moni ana te Pakeha kai-tango page 42riihi i roto i te wa o tana riihi he tohu tena kei te whiwhi ia i nga painga e nui ana hei oranga mo ratou ko tona whanau. Na mo te taha ki te pikinga haeretanga ake o te wariu o nga whenua e nohoia ana e nga Pakeha kai-tango riihi, he aha te take kia tangohia atu tena tika i te Maori? Ka whakahoutia ana te riihi a te Pakeha ka riro katoa atu i a ia ana whakapainga i mahi ai, a ko te nukunga noatanga ake o te wariu o te whenua e riro ana i nga Maori kaore e patu rawa ana i te kai-tango riihi. Taku tino whakahe mo te whakamonitanga o nga whenua Maori, ara mo aua whenua rahui o te Tai Hauauru taku tino kupu, koia tenei, ko te wariu o tenei mea o te moni e hoki ana whakararo, tena ko te wariu o te whenua e piki ana whakarunga; a he aha te take kia murua atu i nga Maori te painga o te pikitanga haeretanga ake o te wariu, a ka ki atu ki a ratou "tenei nga moni kua whakatakotoria ki te Tari o te Kai-tiaki o te Katoa, a ka riro i a koutou te wariu o aua moni"? He aha te wariu o tenei mea o te moni, me ki i nga tau e rua tekau kua hori ake nei? Ka riro mai ranei he nama ma koutou i aua ra mo te utu e hoatu ana e koutou i naianei? Kore rawa atu. E utu ana koutou i te utu nui noa atu i reira. He aha te tika o te hoatu ki nga Maori i ia tau he wariu e hoki iho ana mo nga moni utu o a ratou whenua? Ko ahau e ki ana, kaore. Maha atu i te kotahi nga he o tena ahua. Titiro ki nga Pakeha whai whenua. Kei te motu o Te Waipounamu tetahi whenua ko Waikakahi—47,000 eka—na Te Makarini; hokona ana e te koroni mo nga moni i neke atu i te £300,000. Mehemea ka tukua tera moni ki te itareti mo te 3½ paiheneti kua whiwhi taua tangata i te moni neke atu i te £11,000 i ia tau. Kaore tena tangata i mate i te whakamonitanga o tona whenua, ka ora pai ia i era moni. Engari titiro ki nga whenua Maori; titiro ki te poraka o Ohotu, 46,000 eka, whenua ngaherehere, a me ki ko te wariu hoko o tena whenua i naianei he £1 i te eka—£46,000. He maha nga tangata i taua poraka—1,054—a kaore i te riterite nga paanga. E rima rau nga tangata e ono anake nga oka i te mea kotahi, e rima rau kaore i neke atu i te rau eka i te tangata kotahi, a he takitahi rawa nga mea i tae ki te toru rau tae atu ki te wha rau eka i te tangata kotahi. Tena iana whakamonitia ena eka kia kitea e whia nga moni e puta ki tena mano tangata? Kaore e neke atu i etahi hereni ruarua nei i te tau. Ki to koutou mahara me pewhea e ora ai era tangata? Kua waiho ratou hei taumahatanga ki runga ki te koroni, a ko te mea tena e mea ana ahau kia araitia atu; a e ki atu ana ahau ki te Kawanatanga me nga mema o tenei Whare mehemea kaore nga Pakeha e pai ki te riihi i nga whenua Maori i raro i nga Kaunihera Maori, kaati, e ki atu ana ahau homai he huarahi e whiwhi ai nga Maori i tetahi awhinatanga moni ma te koroni e homai kia taea ai e ratou te mahi i o ratou whenua. Ka aro tena ki te whakakaha i te tupu o te koroni. Tera etahi tohu tauiratanga ma tatou kei te Tai Rawhiti, kei te taha whakararo o Kihipane, kei reira nei etahi poraka whenua nunui he mano he mano nei nga tangata kei roto. Kaore aua whenua e taea te wehewehe i te nui rawa o nga tangata kei roto. Mehemea hoki ka wehewehea kua whakanohoia etahi o aua tangata ki runga ki nga tihi o nga maunga me nga taha pari kaore rawa nei e taea e te tangata te mahi. Engari kua pewheatia aua whenua? Kua tahuri nga tangata kua whakakaporeihana i a ratou hei Komiti, a ko aua Komiti kei te mahi i nga whakapainga e tika ana me te paamu i nga whenua. Ka tekau ma rima pea tau i naianei o ta ratou timatanga ki te kohikohi i tetahi moni a e rua rau hipi i whakanohoia ki runga ki ia poraka kotahi, a i naianei kua neke atu i te wha tekau mano eka nga whenua e whakahaeretia ana e aua Komiti a e ono tekau mano nga hipi tekau mano nga kau kei runga e haere ana. Na mehemea e kaha ana nga Maori ki tera mahi heoi ano te mea e toe ana me homai he mom hei awhina i era atu Maori kia kaha ai hoki ratou ki te mahi pera. A e ki atu ana hoki ahau mehemea e tika ana ma te koroni e awhina nga Pakeha e timata atu ana ki te nohonoho whenua ki nga moni o te koroni, kaati, e tika ana hoki kia homai tena painga ki nga Maori hoki. [unclear: Ko tera anake] page 43te mea e tono atu nei ahau. Ki ahau nei pai atu ma nga Maori ano e mahi o ratou whenua ake ano, pai atu tena i te waiho kia tu ratou hei rangatira whenua mo nga Pakeha kai-tango riihi.

Haere tonu nga korero a nga mema Pakeha, a no te rua tekau meneti te paahitanga i te tekau ma rua o nga haora i te po ka hikitia te Whare, ka nukuhia te korero nei mo tetahi atu ra.