Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1904-1905

Taite, te 31 o Akuhata, 1905

Taite, te 31 o Akuhata, 1905.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Korero Mo Nga Maori O Tauranga Me Te Tiriti O Waitangi.

Henare Kaihau (mema mo nga Maori o te Tai Hauauru).—He patai taku kei runga i te Ota Pepa e noho ana mo runga mo te raruraru kua ara mo te taha ki etahi Maori i te takiwa o Tauranga. Ko te whakautu mai a te Kawanatanga mo taua patai kaore i te pai. E hara i te mea kei te takahi aua tangata i te ture. Ko te putaketanga mai o tau raruraru na runga na nga ture rereke rawa atu kua paahitia nei mo te taha ki nga iwi Maori. Tetahi raruraru ko nga rohe wahanga iwi o mua iho i waenganui i aua iwi kihai rawa i whakaarohia e te Kaunihera Maori. I puta te kupu whakaae a te Pirimia ki ahau ka haere raua ko Mahuta ki Tauranga ki te whakaoti i te raruraru mo aua rohe, engari kaore ano i mana i a ia taua kupu ana. Kaati ra, i te mea e pena ana, na te Kawanatanga tonu te he i ara ai tenei raruraru. Kaore rawa i tika kia hopuhopukia atu aua Maori ki te whareherehere. Ko te mea tika me whakakore atu te whiu kua whakataua ki runga ki a ratou. Ko te iwi Maori nui tonu e hara i te iwi takahi ture, engari ka he ana te mahi mo ratou na tena ratou i akiaki kia tu ki te oioi i a ratou. Maku e tohutohu atu ki te Kawanatanga te whakaotinga tika mo tenei raruraru ki taku nei mahara. Me tahuri te Kawanatanga ki te paahi i nga ritenga ture e whakatutukitia ai nga hiahia o nga iwi Maori. Kaore ahau e mea ana kia paahitia tetahi ture hei takahi i nga ture Pakeha e mana nei i naianei. I patai ano ahau i tetahi patai atu ano, mo te taha ki te Tiriti o Waitangi, a ko te whakautu e penei ana "Ae-Kaore"; kore rawa he painga o tena tu whakautu. Ka kite nga honore mema e noho ana taua whakautu i runga i te Ota Pepa o nga Patai. Me tohutohu atu e au, e ki ana tenei whakautu ko te takahanga tuatahi o te Tiriti o Waitangi no te whakakorenga atu a Kawana Pitiroi i te mana piriemihana a te Karauna. Maku e whakamarama te take i pera ai. Na te he rawa na te iti rawa o nga moni e hoatu ana e te Kawanatanga hei utu mo nga whenua o nga Maori, na reira whakaaro ana nga Maori e kaore i te whakamanaia nga tikanga o te Tiriti o Waitangi. Na te Karauna tonu tena takahanga i te Tiriti, e hara i nga Maori. No reira e ki ana ahau kaore rawa i te tika tenei mahi whakapeau ke a te Kawanatanga e whakawiri nei i te ahuatanga o nga mahi i mahia i taua wa, engari e tino he ana. Kei te ki atu ahau na nga Pakeha tonu tena takahanga i te Tiriti. Me patai atu ano ahau ki te Kawanatanga i naianei; ko wai koia te tangata hara i naianei, ko Kawana Pitiroi, ko tenei Kawanatanga ranei e tu nei? Kua uiuia ranei tena hara, kua whakataua ranei? Ki taku mohio kaore ano. Kaore ano i whakawakia i te aroaro o te ture kia kitea ai memehea kua takahia nga ritenga o te Tiriti. E ki page 35atu ana ahau kaore rawa te Kawanatanga e kaha ki te ki mai ki ahau kua uiuia tenei take kua puta ranei he whakataunga mo runga i tenei take e tika ai ratou ki te ki penei, koia ano, kei te penei me ta ratou whakautu te aronga o te takoto o tenei take. No reira ko enei raruraru katoa e tau nei mo te taha ki te Tiriti o Waitangi—e ki nei hoki te whakautu kua whakarereketia etahi wahi kua takahia ranei—na runga anake na nga mahi a te Kawanatanga. E ki ana hoki taua whakautu no te tahuritanga o nga Maori ki te hapai patu mo nga Pakeha, he takahi tena na ratou i te Tiriti. Kaati, na wai koia tena whawhai? I tuku kupu mai koia to tatou Kuini i mate nei ki nga rangatira o Niu Tireni penei na e hiahia ana ia me ara he whawhai i waenganui i nga iwi o tenei koroni? Kore rawa ana kupu pena. Na nga Pakeha tena whawhai, a i ara i runga i etahi tautotohe me etahi rarurarutanga. Ko te putanga o tena whawhai kaore rawa e tika kia hapainga mai i naianei hei take e kiia ai kua takahia te Tiriti o Waitangi kua wahia kua kore atu ranei etahi wahi ona. Me tohutohu atu e au nga kupu mutunga o taua whakautu e ki nei kei te mana tonu te Tiriti. Mehemea he tika tera he aha koia te mea i tika ai enei ture Whenua Maori e peehi kino nei i nga iwi Maori puta noa i te koroni i roto i enei ra? E kaha rawa atu ana te kino o te taumahatanga o enei ture ki runga ki te iwi Maori i roto i tenei ono tekau tau kua pahure ake nei. Kaore ratou e tukuna ana kia hapai ana i nga mana me nga tikanga i whakapumautia ki a ratou i raro i taua Tiriti ki te whakahaere i o ratou whenua i o ratou taonga me a ratou mea katoa. Ko te mea e whaia atu nei e te koroni i naianei he herehere rawa i nga ringaringa me nga waewae o te Maori kia kaua rawa e taea te aha te a, ara, nga waewae o nga tamariki Maori a to tatou Kuini i mate nei i piri pono tuturu ki a te Kuini, ratou ko nga Pakeha tuatahi i haere mai ki tenei koroni, i riro nei nga Maori e awhina e manaaki. Tera etahi wahi whenua nunui i hoatu e nga Maori o aua ra hei whenua awhinatanga mo nga Mihinare me nga rangatira o te Hahi i taea ai te whakatuturu o nga mahi ako, i te whakapono Karaitiana puta noa i tenei whenua. Ko aua whenua katoa i naianei kua murua katoatia atu kua tangohia atu i nga Maori, a e noho noa iho nei a ratou tamariki i roto i tenei ra kaore rawa he huarahi e whiwhi ai ratou ki nga matauranga, e akona ai ranei ratou. Heoi ra, ki taku nei titiro e tohu ana nga ahuatanga o enei ra kei te haere tata mai te ra e tangohia atu ai nga eka whenua whakamutunga e toe ana i roto i nga ringa o nga Maori, a ka whiua ki te mana o te Poari Pakeha mana e whakahaere. He aha te take o tena mahi? He kuare koia no nga Maori? E kaha noa atu ana nga Maori ki te whakahaere i nga mea e pa ana ki a ratou. Kua whakaaturia kua kitea to ratou kaha ki te whakahaere me te pupuri i o ratou whenua tae rawa mai ki te wa i tae mai ai te Pakeha ki tenei Motu; a tetahi tohu hoki o to ratou kaha me to ratou mohio koia tenei, ahakoa nga mahi katoa a te iwi Pakeha kaore nei ano i riro katoa nga whenua o nga Maori i a ratou; no reira e tono atu ana ahau ki te Whare nei kia ata titiro marire ki enei kupu aku.

Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau).—E kore ahau e tu ki te whakaroa i te taima o te Whare engari na nga rangatira o nga iwi Maori o Tauranga i tuhi reta mai ki ahau i nga ra o tenei wiki kua taha ake nei mo runga i te take e hapaingia nei i roto i tetahi o nga patai a te honore mema Maori o te Tai Hauauru. Kua tono mai aua Maori ki ahau kia tiakina e au o ratou take tika ki te takiwa whenua kua whakakorengia nei e te Kawanatanga kia tu ai he Kaunihera Maori motuhake mo ratou ake. E tino ki atu ana ahau ki te Minita Maori me te Kawanatanga ko nga tangata tika kia whai reo mo taua takiwa ko nga Maori ano o taua takiwa tuturu ake ano, kaore e tika nga Maori o etahi takiwa o waho ke atu. Na reira e tino ki ana ahau kaore e tika kia whakarereketia he tikanga, pena me te kupu a te honore mema Maori o te Tai Hauauru e ki nei kia whakauruhia atu taua takiwa ki roto ki te takiwa kaute o Waikato nui tonu. E hara i te mea na te whea hara a te whea tangata i ara ai page 36taua raruraru, engari na te korero tohutohu whakakiikii atu ki aua tangata, penei na, kaore e tika kia utu ratou i te taake kuri; a no te tohutohutanga peratanga atu ki etahi o nga Maori o Aotearoa kore rawa nei ratou i whakarongo atu ki ena Kaunihera Maori, hei aha ma ratou, ka ana e kore rawa e utua e ratou tena taake kuri, notemea kua puta te kupu a Mahuta e ki ana "kauaka." Engari e tika ana koia kia whakaaetia atu te mea e tonoa mai nei e enei tangata, i te mea hoki kua kore ratou e whakarongo ki te ture na ratou nei ano i tono; a me whakakore noa iho koia e tatou te tangata tika, te rangatira o taua takiwa? E ki ana ahau me mau tonu te Kawanatanga ki te kupu tohutohu mai a nga tangata o taua takiwa, kaua e whakarongo atu ki nga reo tangata noa iho kaore nei he whai paanga kia kotahi ki taua takiwa. E tautoko ana hoki ahau kia mahia te reriwe o te Tai Rawhiti, me te ki atu hoki mehemea e wehewehea tikatia ana nga moni e whakapaungia ana ki runga ki nga Mahi Nunui katahi ka whakaarohia tikatia te reriwe o te Tai Rawhiti, me te whakaroanga atu hoki o te reriwe i te pito hauraro o te motu nei atu i Akarana tae noa ki Hokianga me Kororareka.

Wi Pere (mema Maori mo te Tai Rawhiti).—E tu ake ana ahau ki te whai kupu mo runga mo nga patai a te honore mema Maori o te Tai Hauauru. Mo te taha ki tana patai mo nga Maori o Tauranga i hopuhopukia atu nei ki te Whare herehere mo to ratou korenga i whakaae ki te utu i te taake kuri, ki taku mahara e tino tika ana kia hopuhopukia aua tangata mehemea kua takahi ratou i te ture. E rua rawa nga ture e tu nei e pa katoa ana ki runga ki tenei take—ko te Kaunihera Pakeha me te Kaunihera Maori, a e whai mana ana aua Kaunihera e rua ki te tono kia utua te taake kuri. E kiia ana na Mahuta i tohutohu atu ki aua Maori kia kaua e utua e ratou. Kaore ahau e kaha ki te ki i rongo tonu oku taringa ki a Mahuta e korero pera ana, engari ko te korero tena e korerotia ana e te katoa. Ka tuaruatia ano e au taku kupu, kaitoa kia mau aua tangata. Me ki atu ahau ki te honore mema me tahuri ia ki te tono kia hangaia ano tetahi atu ture kia toru tahi ai, penei na, ko nga iwi e noho ana i raro i te mana o Mahuta kaua e tonoa kia utu i te taake kuri. Mehemea he tangata whai mana ahau he tangata kaha i runga i te mana o te ture ka haere ahau ki te kikikiki haere i nga kumu o nga tangata e turi ana ki te whakahau a te ture kaore e utu ana i te taake. Mo te patai a te honore mema mo te Tiriti o Waitangi; kei te tino tika rawa atu ana korero mo tena take ki taku titiro. Ko te Tiriti o Waitangi i naianei kei te takoto raruraru noa iho, a e whakararuraru ana i nga Maori me nga Pakeha tahi. Tena iana whakaarohia te whawhai i ara i nga ra o mua. Kua kiia na nga Maori taua whawhai. Ko nga Pakeha kei te ki na nga Maori tena mahi he, engari ko nga Maori e ki ana na nga Pakeha tuturu tera mahi. Kaore ano i tu he uiuinga whakawa kia kitea te take i ara ai taua whawhai. Kaore ano i tuturu kimihia kaore ano i tino whakataua pumautia, e, na wai ranei te take o taua whawhai; engari ko ahau e tino mohio tuturu ana na nga Pakeha tena mahi, he hiahia no ratou ki nga whenua o nga Maori kia riro i a ratou. Kaati, ka whakaae ranei tenei Whare ki te whakatu i tetahi Roiara Komihana hei uiui hei rapu a hei whakatau tuturu mo ake tonu atu, mehemea na wai ranei te putaketanga ake o tena whawhai? E tono atu ana ahau kia ata titiro maire nga mema honore ki tena take. Na te Kuini i tono mai he hoia ki Niu Tireni ki te whawhai ki nga Maori, ko Tianara Kamerana te rangatira o aua hoia; whawhai ana ratou ki Waikato, ka mutu ka haere ki Tauranga ka whawhai ano i reira, a i era atu wahi ano hoki. I muri iho ka hoki atu ano taua Tianara ki Ingarangi; te taenga atu ki reira ka tino puta i a ia tenei kupu, na nga Pakeha anake te take o te whawhai me te raruraru i Niu Tireni, e hara i nga Maori i whakaara te pakanga. Na, katahi ka puta te kupu a te tino tumuaki o nga mahi i Ingarangi i taua wa—ko wai ranei tona ingoa—"puriti iho nga hoia i Ingarangi, waiho ng Pakeha o Niu Tireni ma ratou ano rato e tiaki e oioi e whakaora mehemea k whawhaitia ano ratou a muri atu." N te mohiotanga o nga Pakeha nunui page 37Niu Tireni i era ra—ara o Te Makarini me era atu tangata pera—no to ratou mohiotanga kua pera te aronga, e hara i te mea ko ratou anake ano te mana engari kei roto noa ratou i te kapu o te ringa o nga Maori, katahi ka tahuri ki te patipati me te whakanui me te hianga i nga Maori i runga i nga huarahi whakapohehe; a riro ana i a ratou kupu hianga etahi o nga rangatira Maori o te motu nei, tahuri ana aua rangatira ki te kohura i o ratou iwi ka hokohoko i o ratou whenua; koia i noho mate ai nga iwi e noho nei i roto i tenei ra. A i naianei ko nga Pakeha o tenei whakatupuranga, i tupu hou ake nei i muri mai o era mahi katoa, kua mau ano ki era whakaaro pohehe, he noa iho nei. He kaumatua ahau, tetahi o nga morehu kaumatua e ora nei o tera whakatupuranga, engari mehemea e whakahihi ana te iwi Pakeha o tenei motu ki to ratou kaha mehemea e hiahia ana ratou ki te whawhai, kaati, ahakoa toku kaumatua ka ki atu ahau "e pai ana, haere mai, ko ahau to koutou hoa." Ka taea e au te whakatu tetahi wha mano hoia Maori hei hapai patu ki runga ki te iwi Pakeha; engari kaua nga Pakeha e tono hoia hei hoa mo ratou i Ingarangi, ta te mea na te homaitanga a Ingarangi me te Kuini i te Tiriti o Waitangi ki nga Maori na tera anake i arai te hiahia o nga Pakeha ki te poroporo i nga kaki o nga Maori taea noatia mai tenei ra. E tino mohio ana ahau mehemea kaua te Tiriti o Waitangi kua tapahia noatia atu e nga Pakeha nga kaki o nga Maori. No reira e tino ki atu ana ahau i naianei ki nga Pakeha, tena, mehemea e hiahia ana koutou ki te whawhai e pai ana me whawhai. He aha koia te pai o tenei mahi ki te hanga ture i tena tau i tena tau hei kinikini atu i tena wahi o te kikokiko Maori a hei tapahi atu i tera atu wahi o te kikokiko Maori me te muru atu i tena mea ana me te tango atu i tena tika ona kia kore rawa tetahi mea kotahi e toe? E kore rawa ahau e whakaae atu ki tera ahua. A i te mea kua whakamaramatia atu e au i naianei enei ahua katoa mehemea ka tohe tonu nga Pakeha ki te tukino me te hanga he i te iwi Maori, kaati, heoi ano taku korero whakamutunga, e kore e kitea e au he kupu kino e kaha ana hei whakaatu i te nui rawa o taku whakaaro whakahawea mo nga tangata mahi pera.

Haere tonu nga mahi a te taenga ki te tekau ma rima meneti te paahitanga o e tahi karaka i te po ka hiki te Whare.