Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1904-1905

Turei te 22 o Akuhata, 1905

Turei te 22 o Akuhata, 1905.

No te hawhe-paahi i te rua ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Ka whakahaerea ko etahi motini me etahi Pire, ka mntu era ka tae ki te—

Pire Pooti Mema Mo Te Whare.

Na Te Waari (Hon. Sir J. G. Ward), (Hekeretari mo te Koroni), i kokiri tenei Pire ki te Whare me te whakamarama atu i ona tikanga, ara, tona aronga nui, he mea kia mama ake ai kia tika ake ai nga whakahaerenga o nga pooti a te iwi mo nga mema o te Paremete. He roa tana whai korero. I muri i a ia ka tu ake ko—

Te Maahi (Mr. Massey,) mema mo Franklin), te Kai-arahi o te Apitihana. Ka mene ana kupu mo nga aronga o te Pire e pa ana ki te iwi Pakeha, ka tae tana whai-korero ki tekiona 179 o te Pire, ara ki nga rarangi e pa ana ki nga whakahaere mo te pootitanga o nga mema Maori. Ki tana kua tata te wa e whakamutua ai nga mema motuhake mo te iwi Maori, engari mehemea me mau tonu aua mema, kaati me whakatikatika nga rohe o nga takiwa pooti mema Maori. Ina hoki ki te titiro te Whare ki te Takiwa Pooti o te Tai Hauauru ka kitea tekau ma whitu mano nga Maori o roto i taua takiwa, na ki te tirohia te Takiwa Pooti Mema Maori o Te Waipounamu ka kitea e rua mano tonu nga Maori o roto. Ki tana me whakatikatika nga rohe o enei takiwa e rua kia uru ai te iwa mano tangata Maori ki tetahi ki tetahi. I te pootitanga i mutu ake nei e 606 tonu nga Maori o Te Waipounamu i tae ki te pooti.

Te Rahera (Sir W. R. Russell), (mema mo Haaki Pei).—Ka mutu tana whai korero mo nga aronga o te Pire e pa ana ki te iwi Pakeha ka huri ana kupu ki nga mema Maori, ara: He kupu enei naku mo nga korero a te mema honore e noho nei i taku taha maui i whakaputa ai mo nga pooti Maori. I tenei wa, ahakoa to tatou hiahia kia tika tonu te whakahaere i nga iwi Maori o te koroni, otira kei te hipa ake nga tika e hoatu ana e tatou ki a ratou i nga tika e whakawhiwhia ki a tatou. I naianei, mehemea ra he tika nga tatau o nga iwi o te koroni, ka kite e rite ana ki te tekau ma tahi mano e rima rau nga tangata pooti mo ia mema Pakeha kotahi o te Paremete, tena mo te mema Maori kotahi tekau mano tonu nga kai-pooti. Na apiti atu ki tera tenei ano tetahi tika kua whakawhiwhia ki te Maori kaore i te Pakeha, ara; e ahei ana nga Maori ki te whakauru i o ratou ingoa ki roto ki nga pooti rouru mo nga mema Pakeha, ara, nga Maori e hiahia ana ki te pera. Ki taku kaore e tika tenei, engari me tino wehe nga Maori ki to ratou nei pooti rouru, kaua e uru ki to nga Pakeha. Kaua ratou e whai mana ki te pooti mo nga mema Pakeha, engari me pooti nga Maori mo nga mema Maori anake. Na page 31ko tetahi mea tino he ko te hoatutanga i naianei o tetahi mema Maori mo te Takiwa Maori o Te Waipounamu, i te mea he korekore nei nga Maori o taua takiwa, ara kei waenganui o te rua mano me te toru mano te maha. Na he tino he rawa tenei ahua, ko te mea pai me whakatikatika. Ki taku whakaaro me whakamatau he tikanga hou mo Te Waipounamu, me whakauru nga Maori o reira ki nga pooti rouru Pakeha, ara me tuha haere nga Maori ki nga pooti rouru Pakeha o Te Waipounamu, ki ia takiwa i rokohanga e noho ana te Maori i reira. Ma tenei tikanga katahi ka tino whakaarohia nuitia nga take katoa e pa ana ki te iwi Maori o tera motu.

Te Teira (Mr. Taylor), (mema mo te Taone o Karaitiati).—Ka mutu ana korero mo nga rarangi o te Pire e pa ana ki te taha Pakeha, ka tahuri ki te whai korero mo nga aronga o te Pire e eke ana ki te iwi Maori, koia tenei: Ko taku tu ake he whakapuaki kupu mo nga he e kitea ana e ahau i roto i tenei Pire. Ko tetahi o aua he ko te whakawhiwhinga i nga Maori ki te mema motuhake. Ki taku mohio ki te whakarapopototia nga whakaaro o te koroni mo tenei take tera e kitea kei te tautoko te iwi i taku, moku e whakahe nei i te whakawhiwhinga i nga Maori ki etahi mema motuhake mo ratou i tenei wa. Haunga nga wa o mua, e tika ana i reira kia whiwhi te Maori i etahi mema Maori mo ratou, engari i naianei kua rereke te ahua, i te mea kua mahue nga tikanga Maori, kua whai te Maori i nga tikanga Pakeha; kua whakauruuru ratou ki te Pakeha me ana mahi, na reira ki taku ko te mea tika me huihui nga pooti Maori ki nga pooti Pakeha, ara, ko nga Maori e noho ana i roto i ia takiwa pootitanga mema Pakeha me whakauru ki nga pooti rouru Pakeha mo aua takiwa a me pooti tahi ratou ko nga Pakeha mo nga mema e whakaturia ana mo aua takiwa, ara, me rite tonu ki te Pakeha nga tikanga mo te Maori. Tena ano nga mema Maori e noho nei i roto i te Whare nei e whakaae kaore ratou e tino aro ana ki nga mahinga ture e pa ana ki te koroni katou. Ko ta ratou whakahaere mahi i roto i te Whare nei e aro ke ana ki runga ki nga pitihana e tukua mai ana ki tenei Whare e o ratou iwi Maori, e aro ke ana ranei ki nga ture e mahia ana mo nga Maori. Kaore ratou e tino whakaaro ana ki nga ture e mahia ana mo te koroni katoa, otira, ahakoa tenei ahua o ratou, kaore rawa ratou e kore te hoatu i o ratou pooti katoa hei tautoko i te Kawatanga; ma tenei ka kitea he nui rawa te mana kua hoatu ki a ratou i te mea he toko-ouou nga tangata nana ratou i pooti hei mema mo tenei Whare. Ina hoki, koia tenei te maha o nga tangata nana ratou i pooti: Hone Heke, mema mo te Tai Tokerau, 1,665; Wi Pere, mema mo te Tai Rawhiti, 2,182; Henare Kaihau, mema mo te Tai Hauauru, 3,324; Tame Parata, mema mo te Waipounamu, 343. Kaore au e tawai ana i nga mema Maori i au e korero nei e mea nei heoi ano nga mahi e aro nui ana ratou i roto i te Whare nei ko nga take anake e pa ana ki o ratou iwi Maori. Kua mahue te wa i tika ai kia whiwhi te iwi Maori i etahi mema motuhake mo ratou. Mehemea me tu tonu nga Maori i roto i te Whare nei, kaati nga mea e tika ai ratou kia pooti i roto i te Whare nei, ko nga Pire me nga mahi anake e pa motuhake ana ki te iwi Maori. Ki te kore ratou e aro nui ki nga mahi o te Whare e pa ana ki nga ture e mahia ana mo nga Pakeha kaimahi, mo nga whenua Pakeha, me era atu mahi katoa e puta ai he painga ki te koroni katoa, kaore rawa e tika ratou tokowha kia whai pooti ina whakahaerea aua tu mahi aua tu take i roto i te Whare nei. Na reira kaore e tika i tenei ra kia whakapaua nga moni a te koroni hei pooti mai i nga mema Maori hei mema mo tenei Whare. Mehemea e whakaurua ana nga Maori ki roto ki nga pooti rouru Pakeha ka kaha ke noa ake he mema mo ratou i nga mema e tu nei i tenei ra hei mangai mo ratou ki roto ki ki te Whare nei. He mea pohehe rawa atu te ahua o nga mema Maori e tu nei i roto i te Whare nei i tenei ra. Ko te Pire Pooti Mema e takoto nei i o tatou aroaro i meatia hei whakatikatika i nga he o mua atu, otira i naianei kua kitea kaore kau he rarangi i hoatu ki roto hei horoi atu i nga he kua korerotia ake nei page 32e au, a ki taku whakaaro he mate nui rawa tenei no te Pire nei.

Honore Te Waari (Hon. Sir J. G. Ward).—E kore e taea ena mea te whakahaere kai mutu ra ano te tatau o nga tangata o te koroni a te tau e haere ake nei.

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser), (mema mo Nepia).—Ko ana kupu enei e whai ake nei i whakapuaki ai mo tenei Pire i pa ki te taha Maori, haunga ana korero i ahu atu ki te taha Pakeha, koia tenei, ara: Ki toku whakaaro e he ana kia tokotoru nga mema Maori o tenei Whare e tu nei hei mangai mo nga tangata wha tekau mano te maha e noho nei i te Motu o Aotearoa, a kia kotahi te mema Maori hei mangai mo nga pooti Maori e toru rau tonu o Te Waipounamu. Engari ki toku nei whakaaro ka taea ano te whakatika o tenei he; a i runga i tenei take e korerotia nei, e koa ana ahau kei te tautoko te Minita, mo nga Mea Maori, i taku, a e whakamoemiti ana ahau ki a ia mona kaore nei e kotiti ke ana i tana tikanga i whakatakoto ai i tona urunga tuatahi hei mema mo tenei Whare. Ki taku kua taka noa atu te ra e whakamutua ai te tu o nga mema Maori hei mema mo tenei Whare. Kei te rereke ta te Minita Maori i ta te Pirimia, otira kei te piri pono te Minita Maori ki tona iwi Maori. Kua kite ia he mea pai mo te iwi Maori kia whakamutua te tu o nga mema Maori i roto i te Whare; mehemea e tautoko mai ana ia i te taha ki au me oku hoa, ka taea e tatou te whakatika kia takoto pai tenei [unclear: take] mo ake tonu atu, i tenei tuunga o te Paremete. Kaua tenei take e tukua hei mea pakanga i waenganui i te taha Kawanatanga raua ko te taha Apitihana. Kei te piri pono te Minita Maori ki tona rangatira, ara, ki te Pirimia, kaore ia e whakataka i a ia. Kei te Pirimia ano ona whakaaro mo tenei take e korerotia nei, a ka maha ana whakapuakanga i aua whakaaro ona. Ko te taha ki a matou ko oku hoa, e penei ana ta matou kupu, "Whakakorea atu nga mema Maori, e hara i te mea hei painga mo matou, engari hei painga mo te iwi Maori." Mehemea e tino tatu ana tenei whakaaro a matou ki roto ki nga ngakau o nga mema o te Whare nei, kaore e kore ratou te tahuri ki te hanga i te ture kia pera te takoto.

He Mema Honore.—Kei te hiahia te nuinga o nga mema ki tau e tohe mai na.

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser).—Ae ra; engari ko te he, kaore te kaiarahi, ara, te Pirimia, o te Whare nei e whakarongo ki ta ratou. Maku e whakatakoto atu te aronga o tenei putake ki nga Maori, haunga te Paremete, mehemea koa ka mohio mai nga Maori, ara, ki te riro i taku e tohe nei, hei reira ka tu ia mema Pakeha puta noa te Motu o Aotearoa hei mangai mo te iwi Maori, a ka riro ma matou ma nga mema Pakeha e tiaki e manaaki nga mea katoa e pa ana ki te iwi Maori, a he nui te painga e puta ki a ratou ki te tae taku e tohe nei ki tona tutukitanga. E penei ana taku, ko te tino take i tautoko ai te Honore Minita Maori i taku e tohe nei mai ano o te ra i uru ai ahau hei mema mo tenei Whare, ara, me whakamutu nga mema Maori e tu motuhake nei mo te iwi Maori anake, koia tenei, hei pai hei ora mo te iwi Maori taua tohe aku ina whakaaetia e te Whare nei. Na reira ka tono atu ahau ki a ia kia whakapaua e ia tona kaha hei whakatutuki i taku tohe, i tenei taima tonu e takoto nei te Pire nei i te aroaro o te Whare. Ki te kore ia e whakaae ki tenei, kaati, ka whakamatau ahau ki te whakatakoto i tetahi whakaaro. Kua puta ano i au tenei whakaaro i mua. He penei, kia rua nga pooti rouru—kia kotahi mo nga Pakeha kia kotahi mo nga Maori. Kaore kau hoki he pooti rouru Maori i naianei. Ko taku e mea nei, me uru ia tane ia wahine Maori, kua hipa atu nga tau i te rua tekau ma tahi, ki roto ki te pooti rouru Pakeha ki te pooti rouru Maori ranei.

Te Arena (Mr. J. Allen).—Ki te pena ka uru ratou ki nga rouru e rua.

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser).—Ki taku whakaaro kaore nga Maori e mea kia rua a ratou pooti. E penei ana taku, tukuna atu ki a ratou te whakaaro ko te hea ta ratou pooti rouru e pai ai. Ko te whakahaere pooti mo nga mema Maori i enei tau kua pahemo nei he tinihanga noa iho he pohehe noa iho. Kaore page 33kau o ratou pooti rouru, a ka ahei noa atu te Maori te eke ki runga ki tona hoiho oma haere ai ki ia kainga ki ia kainga pooti ai, a mutu rawa ake te pootitanga kua maha noa atu nga pootitanga o te tangata kotahi ra. Koia tenei te mahi a nga Maori i nga pootitanga mema katoa. Kei te rongo te ao katoa ki tenei mahi; kaore e huna ana. E tino kitea ana tenei mahi tinihanga i runga i nga pootitanga i nga mema Maori mo tenei Whare. Kaore te iwi Maori e mohio ana he mea tapu rawa he mea taumaha rawa te hoatu i te pooti mo te mema, a me tika te hoatu. Kaore he tikanga ki a ratou, heoi ano ka tutuki ki ta ratou i hiahia ai, koia tera. I te wa o nga kaumatua Maori, i te wa kaore ano te iwi Pakeha i tae mai ki konei, ma te mahi tohunga ka hinga te hoa riri. Na reira, e ai ki ta mua kaupapa mai, ka tika kia tinihangatia te hoa riri e hinga ai. Na reira ki te toru ki te wha nga pootitanga o te tangata kotahi, e ai ki ta mua, he aha te he? Kaore kau he rarangi i roto i te ture hei peehi i tenei mahi a ratou. Engari tukua mai ki taku, kia rua nga pooti rouru—kotahi rouru mo nga Maori kotahi rouru mo nga Pakeha. Ko te mata tenei o te weeti. Kia uru te Pire ki roto ki te Komiti ka pera te aronga o taku menemana e motini ai, a tenei au e tumanako atu nei tera te nuinga o te Whare nei e tautoko i au.

Tenei ano te roanga atu o nga korero a tenei mema honore me titiro i Hansard.

Te Piha (Mr. Fisher), (mema mo te Taone o Poneke).—E te Pika, e tu ana ki te hamumu ake i etahi kupu ruarua nei mo nga mema Maori e korerotia nei i te po nei. Kua puakina ano e ahau tenei putake i roto i aku whai korero ki te iwi i naia tata nei, na reira e kore e tika kia noho puku ahau mo tenei take i naianei. Kei te whakatika ahau ki nga kupu katoa kua puta nei i te mema honore mo Karaitiati raua ko te mema honore mo Nepia. Na mo runga i tenei putake e mea ana ahau me penei taku kupu: i runga i to tatou hiahia kia taua-rite ki te iwi katoa te whai mana ki te pooti mai i etahi mema hei mangai mo ratou ki roto ki te Whare nei, na reira kei te ngana tonu tatou i nga wa katoa ki te whakatikatika i nga rohe o ia takiwa pooti, a he aha te mea e kitea ana e tatou i roto i te Whare nei i tenei ra? Tenei kua kitea e tatou—kua whakaaturia mai nei hoki ki a tatou—ko te mema honore mo Te Waipounamu e whiwhi ana i te pooti ki roto ki te Whare nei i te pooti rite tonu te mana ki te pooti o ia o era atu mema o te Whare, otira e 343 tonu nga pooti nana ia i whakatu hei mema mo tenei Whare. Tena ia na tirohia te takiwa pooti nana ahau i whakatu hei mema ka kitea e 4,700 nga tangata nana ahau i pooti i uru mai ai ahau ki konei, na reira ka tika kia kiia e tau-a-rite ana nga pooti, ina hoki ko ahau na te 4,700 nei i pooti mai ki te Whare nei kua whakaritea te whai mana o toku pooti i roto i te Whare nei ki te pooti o te mema Maori i uru mai ki roto kite Whare nei i nga pooti o nga tangata e 340 mutu. Kia u ai tenei kupu aku ki roto ki nga whakaaro o nga mema honore, me penei e au, e rite ai to maua tu ko te mema honore mo Te Waipounamu i roto i te Whare nei, kia tekau ma wha oku pooti kia kotahi tonu tona i roto i te Whare nei.

Te Honore Makauana (Hon. Mr. McGowan).—Kei te pootitanga e haere mai nei ka rereke te ahua.

Te Meiha (Mr. Major), (mema mo Hawera).—Ko enei e whai ake nei ana kupu mo nga mema Maori, haunga ana korero mo nga taha o te Pire e pa ana ki te taha Pakeha anake, ara: Ka whai kupu ahau mo nga korero i puta i te mema honore mo te taone o Karaitiati, i a ia i whakaputa nei i ona whakaaro mo nga mema Maori. Kua hamumu ano ahau i roto i te Whare nei i mua, ki taku me whakamutu atu nga mema motuhake mo te iwi Maori. Ki taku me whakauru nga Maori ki roto ki nga pooti rouru Pakeha, ma tera ka whiwhi ratou i te pai mo ratou.

Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau).—Ko tenei anake te mema Maori i whai-korero mo tenei Pire. He whakahe anake te nuinga o ana korero ki nga kupu a nga mema Pakeha i whakapuaki ai mo te Pire. Me titiro i Hansard.

I muri i a Heke ka tu ano ko etahi atu mema Pakeha, a he pera ano te aronga o page 34a ratou korero me nga kupu a nga mea kua perehitia nei ki konei.

I whai-korero ano te Minita mo nga Mea Maori mo tenei Pire. Me titiro ana korero i Hansard. Ka mutu nga mema Pakeha ka tu ake a Honore Ta J. G. te Waari ki te whakautu i nga whai-korero.

Te mutunga iho paahitia ana te panuitanga tuarua o te Pire.

No te toru tekau meneti te paahitanga o te tekau ma rua karaka i te po ka hiki te Whare.