Pukapuka Whakaatu I Nga Moni O Te Koroni.

Ka whai korero etahi mema Pakeha, ka mutu, ka tu ake ko:—

Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru).—Ko te Pukapuka Whakaatu i nga Moni o te Koroni, kua roa atu nei i te wiki i naianei e korerorerotia ana i roto i tenei Whare, he tino take nui rawa atu, no reira e tika ana kia ata whiriwhiria rawatia e tenei Whare. Ko ahau hoki tetahi e tino kaha rawa atu ana te titiro atu ki runga ki taua mea, i te mea ko ahau te mangai o tetahi wehenga nui whakaharahara o nga iwi Maori o tenei motu. Te mea tuatahi hei korerotanga atu maku ko nga whenua Maori. Nui atu taku wehi ki tenei mahi a tatou e nama tonu nei i te moni i Ingarangi. Ko taku wehi ra tenei ki te mau tonu tatou ki te nama moni i nga wa katoa akuanei tona mutunga iho ko nga morehu toenga whenua e toe ana ki nga Maori i naianei pahuhu atu ana i roto i nga ringa o nga tangata no ratou aua whenua. Koia ahau i ki ake ai me mutu te nama moni, notemea ka nui haere te nama ka nui haere ano hoki te taaketanga i nga iwi e rua. Kua rongo ahau he nui te aue me te tangi e whakaarahia ake ana e nga Pakeha me nga Maori puta noa i te motu nei mo te nukunga haeretanga o aua taake. E hara i te mea kotahi anake te taake, engari he tinitini noa iho nga taake. Ka korero ahau i naianei mo runga ano nga Kaunihera Maori i whakaturda i raro i te "Ture Whakahaere i nga Whenua Maori, 1900," ko te tino mate kino rawa atu tena i utaina ki runga ki te iwi Maori peehi ai mai o mua iho. Ko nga iwi Maori puta noa i tenei motu nui rawa atu te mataku ki taua Ture, a e pa ana hoki ki nga motu e rua nei. Koiana tonu tenei tetahi o nga ture kei runga atu i era atu ture katoa nana nei i whakahoki rawa te koroni ki raro rawa atu. Kei whea rawa tetahi painga kotahi kia puta i runga i te paahitanga o taua Ture me te whakatunga o nga takiwa Kaunihera e ono nei i roto i te motu o Aotearoa nei? E hia nga poraka whenua Maori ahua rahi nei i roto i te motu o Aotearoa kua tukua ki raro i te whakahaere o aua Kannihera? Kore rawa tetahi poraka whai-tikanga kia kotahi nei. Tera pea etahi poraka korekore noa iho, itiiti nei, engari he aha te take o ena poraka i hoatu ai ki raro i te whakahaere o nga Kaunihera? Na runga anake na te kuare, na te kore mohio, na te pohe o nga tangata no tatou aua whenua. Kua tae tatou i naianei ki tenei ahua na, rite tonu te kaha o te kite atu a nga Maori i nga mea katoa rite tonu ki nga Pakeha; no reira ahau i ki ake ai me mutu tonu i naianei ta koutou mahi ki te hanga i enei tikanga he ki runga ki te iwi Maori e mohiotia nei kei te peehi i a ratou naianei. Mehemea ka tahuri nga mema honore ki te ata titiro marire ki tenei take i runga i te ngakau mahaki, kaore ratou e kore te whakaae ko ta ratou mahi e utauta nei i enei taumahatanga ki runga ki matou e takahi ana i te Ture Whakamana i te Koroni. Kua tuturu marama nga mema honore kua tae tenei ki te wa tika kia whakawhiwhia te iwi Maori ki aua mana tahi me aua painga tahi e whiwhi nei te iwi Pakehai naianei. Tetahi take whakatupu raruraru nui i waenganui i te iwi Maori ko nga rohe kua oti nei te whakatakoto o nga Takiwa Kaunihera Whenua Maori i roto i te motu nei. E mohiotia ana e te katoa e hara i te mea na nga Maori e noho ana i roto i aua takiwa i whakatakoto aua rohe; na te Kawanatanga me ona tari tera mahi. Kati, ko tena tetahi take raruraru nui i waenganui i nga Maori, ina te nui na, kua kore ratou e tahuri ki te utu i te taake kuri i whakataua e nga Kaunihera Maori. A e ki ana hoki ahau, i te mea e pena ana te ahua, ko te mea tika me whakakore rawa atu e te Whare nei aua Kaunihera i naianei tonu mo ake tonu atu—nga Kaunihera Whakahaere Whenua Maori me nga Kaunihera Marae. A, e te Pika, tetahi ture e mea ana ahau me whakakore atu i roto i te pukapuka o nga ture, ko te Ture Whakatikatika i te Ture Kaunihera Maori tuatahi o te tau 1900 nei, notemea e ki aua ahau kaore kau rawa ona painga, a kaore hoki i rite ki te hiahia o te iwi Maori. E penei ana te aronga, ko nga tangata Maori no ratou nei nga whenua puta noa i te koroni, kaore e kaha ana ki te riihi i o ratou page 39whenua, ki te whakahaere ranei i o ratou whenua i runga i tetahi atu ahua huarahi pewhea ranei e puta ai he painga ki a ratou i runga i aua whenua. Kua meatia ratou ano he tamariki ratou kaore rawa nei o ratou mohiotanga ki te whakahaere i o ratou whenna ki te aha ki te aha, a ko te mana whakahaere katoa o aua whenua e meatia ana kia tukua ki roto ki nga ringa o nga Kaunihera Maori, a e kore rawa e taea e nga Maori te kii ka tukua atu ana o ratou whenna ki te Kaunihera ka hoki mai ano ranei a muri atu ki nga tangata no ratou aua whenua. E ki atu ana ahau kua tino kite nga mema honore ko tetahi tenei o nga tino take nui kei te arai i te tupu haere me te puta o te koroni. Mehemea e u tonu ana te Kawanatanga ki tenei mahara na, kaore nga Maori i te whakamahi tika i o ratou whenua i runga i nga huarahi mahi katoa e taea ana te mahi, kati, e patai atu ana ahau he aha te whakawhiwhia ai e te Kawanatanga ki nga Maori nga mana katoa e ahei ai ratou ki te whakahaere tika i o ratou whenua i runga i nga ahuatauga katoa e ora tika ai ratou me te koroni tahi hei painga mo nga iwi e rua? A, e te Pika, i te mea e pena ana te takoto, e tino tono atu ana ahau ki te Whare nei, kia whakapaua katoatia e ia tona kaha i tenei tounga ano o te Paremete ki te whakatakoto mai i tetahi ture tika e kaha ai nga Maori ki te mahi i nga mea e hiahiatia ana e ratou hei painga mo to ratou iwi. E ki ana ahau mo te taha ki ahau ake nei, ka tuturu oati ahau i naianei ka tino tautoko ahau i ia Pire kotahi e aro ana hei whakawhiwhi ki te iwi Maori i nga mana me nga kaha e ahei a [unclear: ratou] ki te whakahaere tika i nga mea e pa ana ki a ratou kia puta i nga tino painga e taea ana. I runga i toku mohiotanga ki te ahua o te hanganga o tenei Whare i a ia e tu nei, e whakahaeretia ana e nga kai arahi e rua—kei tetahi taha ko te Raiti Honore te Pirimia, a kei tetahi taha ko te honore kai arahi o te Apitihana. Kati, kei waenganui o te ono me te whitu tau oku e noho ana i naianei i roto i tenei Whare, a timata atu i naianei ka tu ahau hei kai arahi mo te iwi Maori E te Pika, ka whakatakotoria e au he tikanga whakaaro tena e tu tahi ai te iwi Maori i te turanga kotahi e tu nei te iwi Pakeha puta noa i nga wahi katoa ki taku mohio. E mea ana ahau kaua nga mema honore e pohehe mai ki te aronga, kaua e mahara ko ahau anake tenei ko toku kotahi e korero atu nei. E kore e roa ka kite koutou mehemea ka noho tonu tenei Whare mo tetahi atu toru marama wha marama ranei ka tae mai ki te Paremete nga Pitihana a nga tangata Maori e rua tekau pea mano nuku atu ranei e noho nei i roto i te motu o Aotearoa; a ki taku mohio e tika ana ahau ki te ki atu e kotahi ana te whakaaro a nga Maori katoa ki te tono kia whakahokia tuturutia mai ki a ratou anake te mana whakahaere o o ratou whenua i runga i te kupu i whakaaetia mai nei ki a ratou i roto i te Tiriti o Waitangi. Ko aua Pitihana e ki nei ahau kei te haere mai ki te Paremete nei e hara i te mea no toku takiwa anake, engari no nga takiwa e tu nei a Hone Heke raua ko Wi Pere nei etahi; me te mema Maori ano hoki o Te Waipounamu e whakahe ana ki etahi o nga rarangi o roto i te Ture Whakahaere Whenua Maori. Tetahi take hei korerotanga atu maku ko nga here kua whakanohoia e tena Kawanatanga e tena Kawanatanga ki runga ki nga whenua Maori, a e peehi kino nei i aua whenua i roto i enei ra. He aha te take o ena here i whakanohoia ai? E patai atu ana ahau ki nga mema honore mehemea kua herea penatia o ratou nei whenua ka whakaae ranei ratou kia peehia ratou e tena mamaetanga kaua rawa e kiikii nga waha, waiho noa iho kia hereherea ana o ratou ringaringa me o ratou waewae kia kore rawa ai e taea e ratou te mahi i tetahi mea kotahi hei painga mo ratou i runga i o ratou whenua? E mohio pai ana nga mema honore, rite tonu ki ahau nei, kaore kau i te whiwhi tahi nga iwi e rua i nga painga i whakaaetia i whakapumautia nei ki a matou i raro i te Tiriti o Waitangi mo runga mo te whakahaeretanga o a matou mea, o matou whenua, a matou ngaherehere, a matou mahinga ika, me era atu ahua. No reira ka tino ki kaha atu ahau ki te Whare nei, penei; me mutu ta koutou hianga i nga Maori. Homai ki nga Maori te mana whakahaere o nga mea e pa ana ki a ratou. He rite tonu toku mohiotanga ki to koutou. E kaha noa atu ana ahau ki te whakahaere i oku whenua. E mohio noa atu ana ahau ki te whakahaere i aku moni. A, e page 40ki ana koia koutou kaore e tika ana kia homai ki nga Maori te mana whakahaere o a ratou mea? Kati rawa koia te huna i a matou, te whakahemanawa i a matou, te whakapohe penei i a matou. Tukua mai ma matou ano e rapu te ora mo matou i runga i a matou nei huarahi i mohio ai matou. Whakahaerea tikatia he tikanga mo matou i runga i te huarahi marama i te huarahi tika. Whakahaerea he tikanga mo matou e puta ai e tupu ai matou; notemea, e te Pika, ko matou ko nga Maori o tenei motu e hara i te mea ko matou te iwi e hiahia ana ki te takahi i nga ture o te koroni, ki te whakatu ranei i a matou hei whakatete atu ki to tatou Kingi e tu nei, ki to tatou Kuini kua mate nei, i arohatia nuitia atu nei e matou. No reira e ki ana ahau koiuei te wa tika hei tahuritanga ma tatou ki te whakahaere tikanga marama e puta ai he painga ki runga ki nga iwi e rua i roto i tenei koroni. E ki ana ahau ko nga mahi e mahia nei e nga tini tari a te Kawanatanga ki runga ki nga whenua Maori me whakakore rawa atu i naianei mo ake tonu atu. Ko tera anake te huarahi e kite atu ana ahau e kaha ai matou ki te whakaatu i to matou kaha me to matou mohiotanga, a ka taea ano hoki te ora o te koroni katoa. Ki te kore e homai e te Whare nei enei painga e inoitia atu nei e matou ka kite koutou ka tino raruraru kino nga moni o te koroni, notemea e kore rawa e kawea mai e matou tetahi poraka whenua kotahi nei ki raro i ena Kaunihera Maori, notemea kua kite matou i naianei ka mahi he matou mehemea ka pera matou. E kore rawa e tukua e matou o matou whenua ki raro i aua Kaunihera, a e kore ano hoki matou e whakaae kia taka atu i a matou nga reweniu e hua mai ana ki a matou i runga i aua whenua. Na, e te Pika, he maha oku mamaetanga, tenei tetahi; ko te tekau pauna i te rau pauna e tangohia ana i runga i ia tukunga whenua Maori kotahi hei tiute pane kingi. Ka whakaae ranei nga mema Pakeha o tenei Whare kia tangohia he tiute pane kingi tekau pauna i te rau i runga i o ratou nei tukutukunga whenua? Katahi te mahi tino kino rawa atu o nga mahi katoa i rongo ai ahau i roto i oku ra katoa i ora ai ahau, katahi rawa ano te tikanga whakahaere kino rawa atu i hanga ai ki runga ki te iwi Maori. E hoa ma, e tino ki atu ana ahau ki a koutou kia pai te whakahaere. Ki te kore koutou e pena, heoi, tera tetahi tangata e noho mai ana i tawhiti e titiro mai ana i roto i te paikaraihe, a tena pea he toki kei a ia e mau ana mo koutou. A ka kite hoki ia kei te mangu ta koutou whakahaere, kei te he. Kati, e ki atu ana ahau, tetahi atu o a katou mahi he he uta reiti ki runga ki o matou whenua. Kua whakataumahatia matou e koutou ki nga ahua here e kore rawa nei e taea e matou te hoko te riihi ranei i o matou whenua. A i naianei kua mea koutou kia utaina atu ano hoki he reiti ki runga ki o matou whenua. Me pewhea e taea ai e matou te utu i ena reiti? Katahi te tikanga he rawa porangi rawa i kite ai ahau i roto i oku ra katoa ko tenei tikanga e ki nei kia whakanohoia he reiti ki runga ki aua whenua E mohio pai noa atu ana te honore mema nana te Pire nei kei raro katoa nga whenua Maori i nga ahua here e kore rawa nei e taea e matou te aha te aha. Me pewhea koia? Me muru atu koia nga whenua o te tangata ka makete ai e ka kore e utua e ia nga reiti? Kati, ki taku mahara kua marama pea i naianei nga mema honore i runga i enei korero aku kaore rawa e tika kia whakanohoia he reiti ki runga ki nga whenua Maori. Engari mehemea kua whakawhiwhia matou e tenei Whare ki nga mana e inoitia atu nei e matou—mehemea kua whakawhiwhia nga iwi Maori katoa i te koroni nei ki te mana whakahaere i o ratou whenua me a ratou tikanga—katahi ano ka tika kia kiia kia whakanohoia he reiti ki runga ki o ratou whenua, katahi hoki pea ka tika kia maharatia me tahuri ratou ki te uta i aua reiti. A, e te Pika, i te mea e penei ana te aronga me taku i whakaniarama atu nei, e tino ki pono atu ana ahau ki tenei Whare, ka whakapaua katoatia e au toku kaha i nga wa katoa ki te turaki i ia Pire kotahi e kawea mai ana ki tenei Whare hei whakanoho reiti ki runga ki nga whenua Maori; kia kawea mai ra ano kia paahitia ra ano he ture e homai ana ki a maotu i nga mana me nga painga e inoitia atu nei e matou mo runga mo te whakahaeretanga o o matou whenua me a matou tikanga. Otira, he take kotahi anake tena; e hara i te mea ko page 41tera anake te mate e whakahe nei ahau. Tenei ano tetahi mea e hiahia ana ahau ki te patai atu ki te Whare: He painga ranei e hua mai ana ki nga Maori i runga i o ratou whenua i runga i nga ahua whakahaeretanga e whakahaeretia ana i raro i enei ahuatanga e mana nei i naianei? Kore rawa. E te Pika, ko nga iwi Maori katoa puta noa i tenei motu e hoki rawa atu ana ki raro e heke atu ana ki ta kore noa iho. A no wai te he? No te Kawanatanga te he. Na te he o nga whakahaere i aranga ai enei mate; notemea kaore e tukuna ana e ratou kia whiwhi nga Maori i nga painga tena e hua mai ki a ratou i runga i o ratou whenua me i tika te whakahaere. E pewheatia ana koia matou i roto i nga takiwa Maori katoa i te koroni? Kaore kau he takuta i whakaritea mai mo nga Maori puta noa i tenei whenua. A i runga i te nui o a tatou reweniu e korerotia tonutia nei he aha te take o tena ahua? He nui nga Maori e papangia ana i naianei e etahi mate hou mate rereke nei e tauhou rawa atu ana ki a matou kaore rawa nei matou e mohio, a mehemea ka tahuri nga takuta Maori ki te mahi i aua mate ka araitia e te ture; engari ahakoa te arai a te ture i nga takuta Maori kaore te ture e homai takuta Pakeha hei riiwhi mo ratou. Ko enei take katoa nga mea e whakahe nei nga Maori, e kei nei ratou kaore ratou e whakahaerea tikatia ana. E pewheatia ana koia te £7,000 e pootitia ana i ia tau mo nga take Maori? Kaore kau he tangata e kaha ana ki te ki mai e pau ana ki whea. E korerotia mai aua e pau ana ki te utu i nga penihana Maori, i nga takuta mo nga Maori, me era atu huarahi kaore rawa nei e mohiotia atu ana e tatou. E ki ana ahau ko te mea tika me whakapau tena £7,000 hei hanga i tetahi ahua whakahaere tena e aro hei painga mo te iwi Maori me o ratou whenua. A e hara i te mea ko tera anake te mate e whakahe nei ahau. Tera atu ano etahi hei korerotanga atu maku. I raro i te Triti o Waitangi i whakapumautia ki te iwi Maori te mana ki te whakahaere i o ratou whenua o ratou taonga me a ratou mea katoa, ahakoa i runga i te whenua i raro ranei i te whenua. Mo te taha ki nga ture Maina; e patai atu ana ahau, kua tukua mai ranei ki nga Maori te mana whakahaere o nga kohatu utu nui e kitea ana i roto i o ratou whenua? Kore rawa. Murua atu ana e te Kawanatanga i roto i te ringa o nga Maori, apohia atu ana ki a ia anake ena whakahaeretanga katoa E tangohia atu ana e ratou i nga wa katoa he tekau pauna i roto i te rau pauna o nga koura me era atu kohatu utu nui o roto o nga whenua Maori, a e patai atu ana ahau he aha te take i pena ai? He aha te tika o tena mahi a te Kawanatanga ki te muru atu i ena painga me ena tika e hua ana ki nga Maori i runga i o ratou whenua me a ratou kohatu utu nunui. Otira e hara i te mea ko tera anake te mahi he a te Kawanatanga. Ko te mana whakahaere katoa o nga waiariki me nga ngawha puta noa i i te koroni kua murua katoatia atu e te Kawanatanga, a whakahaeretia ana i naianei o ratou painga mo ratou ake, kaore kau rawa he aha e puta ana ki nga Maori i runga i aua ngawha, kaore kau he mana whakahaere i nga Maori. Kua waihotia nga Maori kia noho mate ana kore rawa he oranga i runga i te murunga atu o o ratou whenua, a kaore hoki he kupu i kiia nei tena ranei e whakahokia mai ano ki a ratou a muri atu. He mahi tika ranei tena na te Kawanatanga? Kore rawa he mahi kino i tua atu. A mehemea e pono ana te whakaaro o nga mema honore, mehemea e hiahia ana ratou ki te titiro marama me te titiro pono ki runga ki tenei take kaore ratou e kore te haere mai ki toku taha hei hoa moku ki te tautoko i te Ture Whakamana i te Koroni me nga painga katoa e tika tahi ana kia rite tonu to matou whiwhi me to ratou i raro i te mana o to tatou Kiugi o Ingarangi. E hara i te mea ko era anake nga mahi he e whakahe nei ahau. Tenei ano tetahi. He ture mo nga ika o nga awa me te moana, he ture mo nga manu o te ngaherehere. I tino kiia i roto i te Tiriti o Waitangi ko ena whaimanatanga me ena tika katoa ka whakapumautia ki nga iwi Maori, a e hiahia ana ahau kia mohio ahau he aha te take i tika ai koutou nga Pakeha ki te hanga ture hei muru atu i ena mana ki a koutou? Otira kaore i mutu i tena nga mahi he. Me tohutohu atu e au kia koutou Te Ture Tiaki Taitara Whenua, i paahitia e tenei Whare i te tau 1902, e ki nei mehemea kua tae ki te tekau tau te putanga o page 42tetahi taitara whenua Maori kaore rawa e taea te whakahe. Ki taku titiro katahi te ture kohuru rawa i te iwi Maori ko tera. Tena, mehemea ka kitea i riro he atu toku whenua i tetahi tangata, a ka tino kitea, ae, i riro he, ka tika koia kia waihotia atu kia riro he ana i taua tangata mau ai? Ki te kohuru ranei ahau i tetahi tangata, me ki pea ko taku hoa ko Te Era mema mo Karihitiati nei e noho mai nei i taku taha katau nei, a kia pahemo ra ano tetahi tekau tau i muri iho katahi ano ka kitea tena hara oku, ma kona ranei ahau ka watea atu i te utu o toku hara? Kaore ranei ahau e whakawakia, a ki te u taku hara ki runga ki ahau kaore ranei ahau e whiua mo tena hara oku? Kaore rawa e kore, a mehemea ka kitea i kohuru a Kaihau i a Te Era, ka taronatia a Kaihau, ahakoa e hia ranei te maha o nga tau i takoto ngaro ai tona hara. Ata titiro koia ki te rereke rawa o ena ahuatanga e rua. Koinei tonu te wa hei wakahaerenga tika i nga mea Maori. Timata atu i naianei e kore rawa ahau e tautoko i tetahi Pire kotahi mehemea ki taku titiro e hanga he ana ki runga ki te iwi Maori. I te tau 1891 whakaturia ana a te Honore Timi Kara—e tu nei hei Minita Maori i naianei—raua ko Te Riihi hei Roiara Komihana ki te uiui me te ripoata mo runga mo nga mea Maori puta noa i te motu o Aotearoa, a i penei te kupu a Timi Kara i taua wa, ki tona whakaaro kua tae ki te wa e tika ana kia hoatu ki nga Maori te mana whakahaere o nga mea e pa ana ki a ratou. Kati, e tono atu ana ahau ki a ia inaianei—i a ia kua tu nei hei Miniti Maori—kia whahatutukitia e ia i naianei taua whakaaro ana i whakapuakina nei e ia i taua wa. I roto i enei tau tata, e te Pika, i puta te kupu a te Pirimia e whakaae ana, ae, ka homai e ia he whenua mo nga Maori whenua kore o te motu o Aotearoa, a e mohio ana hoki ahau i pera ano te kupu a te Miniti Maori. Otira, e te Pika, kei hea taua kupu i naianei? Kua porowhiua koia ki tua i o raua tuara kua whaharerea? E aku hoa honore, e te Pirimia raua ko te Minita Maori, e tono tika atu ana hangai atu ana ahau ki a korua i naianei, i te mea kua puta mai ta korua kupu whakaae ki ahau, whakamanain, whakatutukitia. He tangata ano ahau. He kanohi oku, he taringa oku, he manawa toku, kei te tino marama noa atu toku kite, a e mohio ana hoki ahau he mea tono mai tatou katoa ki tenei Whare e nga tangata nana tatou i pooti hei mangai mo ratou ki konei; a kaore e tika kia whakaititia ahau, kia hiangatia, kia whakahaweatia ranei. E ki atu ana ahau kia tika ta koutou mahi moku. Ki te kore koutou e pena, kia tino mohio koutou kei te haere mai te ra, kua tata tonu nei te ra, e tino raru rawa atu ai koutou i a au tonu e tu atu nei. Na, e te Pika, i runga i o matou tutatakitanga a rangatira ki a matou, me a matou mahi rangatira ki a matou, kite ana tatou e noho ana te rangatira o nga iwi Maori i roto i tenei Paremete i tenei ra. He aha i pera ai? I haere mai ia ki konei kia uru tahi ia, kia uru a tinana ia ki te whakariterite i nga tikanga e ora ai te iwi Maori. Ko te take tena i haere mai ai ia ki konei. Otira, i te mea he iti te wahi o taku taima e toe ana i naianei ka mutu aku kupu mo runga i tena take. Ka korero ahau i nainei mo te reriwe iwituaroa e rere ana i roto i te takiwa o te Rohe Potae. Ko taua reriwe i whakatetengia e nga Maori o te Rohe Potae i te tuatahi kia takoto ra ano he tikanga, a i roto i aua tikanga i whakatakotoria tetahi tino kupu tuturu i whakaaetia e te Kawanatanga o taua ra, i penei, ka taiapatia e ratou nga taha e rua o taua reriwe iwituaroa puta noa i te Rohe Potae. Ko taua kupu whakaae tetahi o nga tino take i whakaaetia ai e nga Maori kia mahia taua raina. Engari tae mai ki naianei kaore ano i whakatutukitia taua kupu, ahakoa i puta te kupu a te Minita Maori a te Honore Timi Kara, e ki ana, ae, ka whakatutukitia. Na tenei ano tetahi take, mo runga mo nga taone Maori. Kaore rawa nga Maori e tukua ana kia kiikii nga waha, E murua atu ana e nga Kaunihera tena take i roto i o ratou ringaringa. He mahi tika ranei tena? Ko ahau e ki ana he tino mahi he rawa atu. Ko te mea tika me waiho nga taone Maori i roto i nga ringaringa o nga tangata no ratou te whenua. Mehemea ka penatia te tikanga, akuanei kua tahuri tata tatou ki te patupatu i a tatou, kaore rawa he whakaaroarohanga atu ki te ture ki te aha ki te aha. Ko tera ano hoki tetahi o nga take page 43e ki atu nei ahau ki te Whare, hohoro te whakahaere tika i enei take katoa i naianei tonu. Otira e hara i te mea ko tera anake te mahi he a te Kawanatanga. E korero atu ana ahau ki tenei Whare, a e ki hangai atu ana hoki ahau ki a koe e te Pika, ko te mea tika me hanga tonu i naianei te tikanga hei whakatutuki i nga hiahia me nga whakaaro me nga kupu i whakaaetia e Kuini Wikitoria, i mate nei, i roto i te Tiriti o Waitangi i te tau 1840. I ahau e tu atu nei i konei i tenei po, ka penei ano taku tu apopo, a i nga re katoa ano hoki taea noatia te mutunga o tenei Paremete, taea noatia te mutunga o toku tu hei mema mo tenei Whare, ka penei tonu aku nei korero.

Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—He maha nga koreroa te honore mema kua noho tata iho nei i korerotia i runga i te kuaretanga noatanga ona ki te mahara iho. Inahoki ra tana kupu whakamutunga mo nga taone Maori, kua tukua atu ki nga Kaunihera Whenua Maori. Kaore ra he he o tera. Kaore rawa he whenua Maori i tenei motu e tangohia ana ki te kore i matua whakaae [unclear: ia] e nga Maori no ratou te whenua kia tangohia hui atu hoki ki aua taonehipi i korerotia nei Tetahi kupu pohehe ano a te honore mema no tana korerotanga i nga mate i ki ra ia kua hanga ki runga ki nga Maori i runga i te paahitanga o te Ture Whakahaere i nga Whenua Maori o te tau 1900. I ki ia ko nga whenua e rihitia ana e nga Kaunihera Whenua Maori e utu ana i te £10 i runga i ia £100. Kei te he ano tera korero a te honore mema, notemea i tino kiia i roto i te ture ko te tiute pane kuini tekau pauna nei i te rau kaua e tonoa kia utua i runga i nga riihi katoa e hanga ana e nga Kaunihera Whenua Maori. Heoi kau te tiute e tonoa kia utua i runga i aua tu riihi ko te tiute e utua ana e nga Pakeha i runga i nga riihi i mahia e ratou, ata, he 15s. i te £100. I korero ano ia ko te mahi tika ma te Kawanatanga me nga honore mema he whakakore atu i nga Ture Whenua Maori e mau nei i naianei, kia whiwhi ai nga Maori i te mana whakahaere katoa o o ratou whenua ahakoa ki te hoko me era atu huarahi katoa. Kei te mahara ano pea etahi honore mema tera tetahi pukapukapuka i Whakatakotoria ki runga ki te teepu o tenei Whare, he mea haina na nga Maori e ono mano o te takiwa o Waikato—e tono mai ana ki te Kawanatanga kia whakaritea he whenua mo ratou i te mea he tangata whenua kore ratou. A he mea pewhea i whenua koretia ai ratou? E rua nga take. (1) Na nga raupatu i nga o ra mua ka murua atu o ratou whenua; a (2) na te whakahaere i to ratou mana ki te hoko atu i o ratou whenua ki te Karauna me nga tangata ra waho ka whakakore whenuatia ratou. A te tukunga iho o tera mahi kua tono i naianei te honore mema me etahi tangata tokomaha o tona iwi i Waikato ki te Kawanatanga kia hoatu he whenua ki aua Maori na ratou nei ano i hoko o ratou whenua. E te Pika, e patai atu ana ahau, e kaha ana koia nga Maori i naianei ki te hapai i nga mana katoa e tau ana ki nga Pakeha? Ko ahau e ki ana kaore ano nga Maori i kaha noa ki te pera. Hei aha nga korero a etahi Maori me etahi Pakeha e ki nei kaha noa atu nga Maori ki te hapai i nga mana katoa o te Pakeha; engari ahakoa tika tena korero a ratou he tokoiti rawa nei nga Maori e kaha ana ki te pera. E ki ana ahau ko te nuinga o nga Maori puta noa i te koroni kaore ano i kaha ki te whakahaere i o ratou mahara penei me te Pakeha, no reira e ki ana ahau ma te Kawanatanga raua ko te Paremete e tiaki nga Maori kei mate ratou i a ratou nei ano. Ko nga toenga o nga whenua Maori kaore e tika kia hokona e te Kawanatanga, kaore hoki e tika kia tukua nga Maori kia hoko ana i aua toenga whenua. Titiro hoki ki te ahua i naianei. Ko te huihuinga katoatanga o nga eka o nga motu e toru, o Aotearoa, Te Waipounamu, me Rakiura, e 66,340,910 nga eka. I roto i ena eka, whenua katoa kaore e neke atu ana i te wha miriona nga mea e toe ana ki nga Maori i naianei. Mehemea pea ka ata tatauria tikatia ki taku mohio ka kitea kaore i te neke atu i te toru miriona eka i a ratou. A e whia koia nga Maori? I runga i te whakaatu e mau nei i roto i te census e 40,715 nga tangata o te iwi Maori; a ka kaha ranei tena toru miriona wha ranei miriona eka ki te whangai i ena Maori? Kore rawa atu. Tera hoki etahi tangata Maori he poraka whenua ahua nunui ano e toe ana ki a ratou, engari he ruarua page 44nga, tangata pera. Mehemea ka tirohia e tatou te nui o nga poraka whenua Maori i tenei motu ka kite tatou kaore i te neke atu i te rima tekau eka i ia tangata Maori kotahi. Otira ki taku mohio kaore pea e tae ki te toru tekau eka i te tangata; no reira i te mea e pera ana kaore rawa e tika kia whakarongo atu te Kawanatanga ki nga tu korero penei me te korero a te honore mema mo te Tai Hauauru, ko te take mehemea ka ata uiuia mariretia tenei take ka kitea kaore e tika te Kawanatanga kaore e tika te Paremete ki te whakawhiwhi i nga Maori ki te mana ki te tukutuku atu i o ratou paanga whenua i te mea he tamariki ano a ratou hei manaakitanga hei atiwahitanga ma ratou. Ko ahau e ki ana ma tatou ratou e tiaki i naianei. Titiro hoki ki toku takiwa pootitanga. Ko nga iwi Maori o toku takiwa pootitanga kaore i te hoki iho kaore i te noho mau tonu. Ko toku takiwa tetahi o nga takiwa ruarua nei i roto i te koroni e tokomaha haere ake ana nga Maori i te tau i te tau. Ki taku mohio ka tae pea ki te tokowhitu tangata te ahutanga o ia whanau Maori kotahi i roto i toku takiwa pootitanga, a he nanakia tera maha. Ko nga Maori o toku takiwa kaore e rite ana ki nga Maori o te takiwa pootitanga o te Tai Rawhiti e mau tonu ana te maha o nga tangata kaore e pike ake ana, a kei etahi wahi e hoki ana ki raro. E mohio ana ahau kei te takiwa o Waikato e piki haere ake ana nga iwi Maori; a mehemea ka kite atu tatou kei te piki ake te tokemaha o nga iwi Maori i etahi wahi o tenei motu, e ki ana ahau me tahuri rawa te Kawanatanga me te Paramete ki te whakaora i a ratou kei mate i a ratou nei ano, kaua e tukua nga tangata whakaaro kore o aua Maori kia ruke noa atu ana i o ratou whenua e heke iho ki a ratou, no te mea e hara i o ratou ringa ake nei i mahi i whiwhi ai ratou i aua whenua; no o ratou tupuna era whenua, i tukuna iho ki a ratou, e hara i te mea hei rukeruke ma ratou, engari hei waihotanga iho ano ma ratou ki a ratou tamariki me a ratou mokopuna i muri i a ratou. Ko tena taha, e te Pika, o tenei ahuatanga te mea e tino kaha ana taku mahara kia akiakina atu e au; a i te mea kei te tokomaha haere ake nga Maori o tenei motu, no reira kua uaua haere tenei take hei whakaaroarohanga ma te Kawanatanga me nga mema Pakeha, a ki te tikanga hoki ma tena e mohio nui ai te Kawanatanga me nga mema Pakeha e tau ana ki runga ki a ratou te taumahatanga o tena mahi mo te taha ki te iwi Maori me nga huarahi e ora ai ratou. E te Pika, e kore rawa ahau e ki kia whakapuaretia ki nga Maori te mana ki te hoko i o ratou whenua. I pewhea koia te mahi a nga Maori ki te rukeruke i o ratou whenua i nga ra o mua? Timata i nga tau "toru tekau" nei tae mai ki te tau 1840 kaore he arainga o te hoko i nga whenua Maori puta noa i tenei koroni. Ko nga hoko tuatahi katoa a nga Pakeha i hokona i roto i toku takiwa pootitanga, a te tukunga iho i te mea kua tata ki te hawhe miriona eka nga whenua i riro i te hoko—a i runga hoki i nga tini raruraru huhua noa iho i puta i waenganui i nga Pakeha nana i hoko me nga Maori no ratou nga whenua, haria katoatia ana aua take ki te aroaro o Kapene Hopihana i te tau 1840. Ko te whakahe a nga Maori i penei, kua riro i nga Pakeha aua eka maha, a kaore ratou i utua e aua Pakeha mo aua whenua. Katahi ka ki a Kapene Hopihana me tu he uiuinga, a whakahaua ana e ia kia tu, katahi ka whakaturia e te Kawanatanga o te Takiwa Porowinitanga i muri iho nei Na Te Pere (Dillon Bell) i i whakatau—ki taku mahara ko ia pea tetahi o nga Komihana tuatahi nana i uiui taua raruraru—heoi ano nga eka e tika ana kia riro i nga Pakeha kua hoko whenua Maori i te Tai Tokerau he 2,500 eka, a ko nga toenga ka kiia i reira—a e kiia tonutia ana hoki i naianei—he whenua toenga. Kati, i mea nga Maori me whakahoki kia ratou aua whenua toenga. I pera ano te kupu a Hori Kerei; tana whawhai tuturu tera, engari ko te mate tenei, i waihotia noatia iho taua take kia takoto ana, a i nga tau i muri iho katahi ka peke atu te Karauna ka tangohia katoatia atu aua whenua toenga: A i runga i tena mahi a tetahi o nga Kawanatanga o mua he nui nga Maori o te pito hauraro o tenei motu e noho whenua kore ana i roto i tenei ra. E tumanako atu ana toku ngakau kia whakaturia e tenei Kawanatanga he uiuinga mo nga whenua toenga o te takiwa o te Tai Tokerau a te wa tua-page 45tahi tonu e taea ai. Mai o te tau 1840—i runga i te Tiriti o Waitangi—takoto ana he tikanga hou; ara, ka herea te hokonga o nga whenua Maori. Kaore he tangata ra waho i tukuna kia hoko i nga whenua Maori, ko te Kuini anake. Ka mau tonu tena tikanga tae rawa mai ki te tau 1862, a i roto i ena tau hokohokona ana te nuinga o tena one tekau ma toru, miriona eka i korerotia ra e au. Mai o te tau 1862 tae mai ki te tau 1894 whakauria ana e te ture taua tikanga; ara, kia ma te Karauna anake e hoko nga whenua. A na taua Ture ka tapu etahi wahi whenua Maori nunui i te motu o Aotearoa nei, kaore nga tangata ra waho i whai mana ki te hoko. Ko ena nga tikanga i takoto, mai o nga tau "toro tekau" nei tae mai ki te 1894, a e tika ana kia whakanuia te ingoa o te Kawanatanga mo ta ratou kupu i te tau 1900, "kati" me mutu te hoko i nga whenua Maori. Ko te tino take tena i mea ai ahau ahakoa kowai te Kawanatanga nana i ki me mutu te hoko ko te Kawanatanga tena hei tautokotanga maku. No reira e ki ana ahau ki te Minita Maori me nga mema o tenei Whare me mau tonu tena tikanga mo ake tonu atu, me te whakahaere tika i nga toenga whenua Maori, e hara i te mea hei oranga mo nga Maori anake engari hei painga tahi tena mo te koroni katoa atu ano hoki. A me pewhea e taea ai tena? Ko ahau e ki ana ma te riihi anake i nga whenua ka taea tikatia ai. Kua oti tena tikanga te whakarite i raro i te Ture Whakahaere Whenua Maori o te tau 1900, me ona Ture Whakatikatika. Kua rongo ahau ki etahi mema Pakeha e ki ana kaore e tika kia whakawhiwhia nga Maori ki nga mana riihi, he hoki pea no o ratou mahara ki nga mate i puta ki Ingarangi me Aerani i runga i nga mahi rereke a nga rangatira whenua o reira. Otira e pewheatia ana nga tangata tango riihi whenua i Niu Tireni? Kua whakataumahatia ranei ratou e nga Maori no ratou nei aua whenua i riihitia e ratou? Ko wai te Maori i tahuri ki te whakararuraru i te kai-riihi Pakeha me te ki, me penei he kai e whakatupuria e koe ki runga i te whenua i tenei tau, me pera a tera tau atu? Kua mahia koia ena tu mahi ki Niu Tireni nei? Kore rawa atu. Tenei ano tetahi ahuatanga. Ko nga Maori kaore rawa i rite ki nga rangatira whenua i Ingarangi me Aerana i whakatoetoe i nga moni reti katoa i utua ki a ratou e nga kai-riihi i o ratou whenua a he itiiti rawa nei nga wahi i whakapua e ratou. Kaore rawa te Maori e pera. Tae kau ki te ra utu kua haere te nuinga o nga Maori—hei mate ra hoki mo ratou—ki te rukeruke atu i aua moni ki roto ki nga pakete o nga rangatira hotera, nga toakipa, me era atu tangata hokohoko taonga i roto i to ratou nei takiwa. He aha rawa te take o tenei korero e whakahe nei ki nga rangatira whenua Maori. Kaore rawa ahau e kite ana i te tika o tera mahi. Me mohio te Kawanatanga me nga mema Pakeha he mahi tenei i homai e te Kawanatanga o Ingarangi hei mahi ma ratou—ara ma tenei koroni—he tiaki i te ora o te iwi Maori; a e ki ana ahau kua tae tenei ki te wa e tika ai kia tino mahi nui ratou i tena take. Kua whakaatn ake ahau i te nui o nga eka whenua e toe ana ki te iwi Maori, me taku ki atu ano kaore i te nui rawa ena eka mo ratou. Heoi kau te huarahi e taea ai ratou te awhina i naianei me whakamutu rawa atu te hoko a te Kawanatanga i nga whenua Maori, me arai te hoko a nga Maori i o ratou toenga whenua, engari me tohutohu atu he riihi te mea pat atu. E te Pika, mehemea e whakahe ana te iwi Pakeha o tenei koroni kia kaua e tu nga Maori hei rangatira tuku whenua ki te riihi, kati kia kaha ta tatou awhina i nga Maori kia taea ai e ratou ano te noho me te whakapai i o ratou whenua. Ki te kore koutou e pai ki te tikanga tuatahi me tahuri ki te awhina i a matou i nga Maori, notemea e kaha ana ahau ki te ki atu ki nga honore mema he nui nga Maori kua mahi paamu i naianei, a kei te puta pai noa atu a ratou mahi pera. E tono atu ana ahau kia awhinatia nga mahi ahuwhenua pera a te iwi Maori—na ena tu mahi hoki i tupu ai te iwi Pakeha—notemea ki te mohio te iwi Maori ki ena tu mahi heoi kua mutu atu te whakahe kia kaua e tukua nga Maori kia tu hei rangatira whenua Ki te akona te Maori kia mohio ai ia ki nga mahi e tau tika ana hei mahi mana, kua tino pai atu ona ahua katoa, a ka kaha ia ki te mahi oranga mona, ara mo ratou page 46tahi ko tona whanau. Ka hari te ngakau o te Maori mehemea ka whakapuaretia ki a ia nga Tari Nama Moni a te Kawanatanga pera me nga Pakeha nei. He maha noa atu aku tono a tuhituhi ki te Minita kia hanga he tikanga e whiwhi ai nga Maori i tena painga kia kaha ai ratou ki te mahi me te whakapai i o ratou whenua. E kore e whakaaetia e au kia hoatu he moni nama mo tetahi take ke atu i waho atu i tena. Ka taea te whakanoho he moni ki roto ki nga ringa o te Apiha Kohi i nga Reweniu Whenua o te takiwa, a me haere atu nga Maori ki a ia ina oti te mahi o nga whakapainga e tika ana, me te hari atu i nga pukapuka kaute hei whakaatu he take tika te take i tonoa ai e ratou he moni nama, ara mo nga whakapainga kua oti nei te mahi; a ka takoto i a ratou aua pukapuka ki tona aroaro ka taea te hoatu te moni, ki a ratou ranei, ki nga toakipa ranei, mo nga waea me nga purapura karaihe me nga kararehe me era atu mea pera. Ka taea noatia atu tena te mahi a pukapuka kirimene. He tino take nui tenei, a e tono atu ana ahau ki te Minita Maori kia kaha tana akiaki atu ki ona hoa Minita kia mahia he tikanga e whiwhi ai nga Maori i tena awhinatanga moni. I naianei hoki kaore rawa nga Maori e whiwhi ana i tena painga. Heoi ano nga whenua Maori e whakaaetia ana kia whiwhi i te moni nama ko nga whenua kua tukuna ki te riihi. Katahi ka ki nga Tari a te Kawanatanga, "e pai ana, ka hoatu e matou he moni nama ma koutou, engari me riro ma matou e tango a koutou moni reti." A e tino tika ana hoki kia pera. Hei tiaki tera i te taha ki te Tari. Engari e ki ana ahau mehemea ka utaina atu he taake nui atu, a he reiti neke ake nei ki runga ki nga Maori; a mehemea hoki kaore nga mema Pakeha e pai kia riihitia nga whenua, kati, me tahuri tatou ki te tohutohu me te awhina i nga Maori kia mohio pai ai ratou ki te mahi paamu. He nui noa atu nga Maori kua mahi pera. Titiro ki te Tai Rawhiti, ki te taha hauraro o Kihipane; kei reira etahi Maori kua tae ki te 30,000 nga eka whenua kua mahia e ratou i roto i enei tau tekau ma tahi kua hori ake nei. He wahi itiiti noa nei nga wahi i timataria ai, a i naianei kua kaha ki te whangai i te rau mano hipi me te tekau mano kau. A he mahi kaanga hoki tetahi mahi. He nui nga Maori o te Tai Rawhiti me Pei o Pereti e mahi ana i tera mahi. Huri ki te Tai Hauauru ka kite tatou he maha nga Maori kua tahuri ki te whakateetee kau miraka, a pai atu te haere o ta ratou mahi pera He hui ano hoki nga Maori e hiahia ana ki te whakawhanui i a ratou mahi, a me etahi e hiahia ana kia timata atu ki te mahi, engari kaore rawa e taea i te kore moni. E ki atu ana ahau mo te taha ki nga Maori e hiahia ana ki te mahi i nga whenua, me awhina ratou e te Kawanatanga penei ano me nga Pakeha e awhinatia nei e nga Tari Kawanatanga. Na, e te Pika, ka korero ahau i naianei mo te taha ki tenei ha nga ki te reiti. Kua whakamatau ahau ki te whakamarama atu kia mohio ai nga honore mema e utu reiti ana e utu taake ana nga Maori i nga ra kua hori ake nei, a e utu nui ana hoki. Engari tera tetahi ahua mahara i roto i nga ngakau o nga honore mema i kore ai ratou i whakapono mai ki aua korero aku. E ki atu ana ahau e rua nga huarahi e utu nei matou i nga reiti me nga taake; e utua ana e matou i raro i te Ture Pane Kuini, a e utua ana hoki e matou i raro i te whakataiepatanga a te Kawanatanga ki a ia anake te mana ki te hoko i nga whenua Maori me te arai rawa atu i te hoko a nga tangata ra waho. Hei painga anaketanga mo wai tera? Mo nga Maori koia? Kore noa iho. Hei mate tena mo nga Maori, a hei painga anake mo te Kawanatanga. Na, mehemea he tika tenei ahua, he aha koia te take o enei korero mahamaha mo nga Maori e kiia mai nei kaore e utu taake ana? He aha te take o enei tuhituhinga maha i roto i nga nupepa? He aha te take o nga whaikorero kuare a nga Pakeha i nga huihuinga ra waho, me nga whai korero pera ano hoki i roto i tenei Whare? He aha te take i tohe tonu ai nga mema ki te ki kaore nga Maori e utu reiti ana e utu taake ana? Maku e tohutohu atu etahi. I whakaatu te honore mema mo Nepia i teta hi, a he maha nga mema kua korero pera i tenei turanga korero a tatou. E ki ana ratou, i runga i nga here kua whakanohoia ki runga ki nga whenua Maori, kua riro i te Kawanatanga mo te hawhe karauna noa i te eka nga whenua Maori e turia ana e nga rakau tino whai wariu, a i muri page 47nei ka hokona atu e te Kawanatanga aua rakau mo te utu nui atu. Ka riro mai i te Kawanatanga nga whenua ngaherehere mo te hawhe karauna i te eka, katahi ka haere inai he Pakeha ra waho i muri nei ka hoko i nga whenua e piri ana i te taha o to nga Maori mo te £3, mo te £8, mo te £10, tae atu ki te £30 i te eka mo nga rakau auake ano, Tena iana ata tirotirohia te rerengaketauga o ena ahua hoko whenua Maori. E whakaatu ana tena i nga huarahi i utu reiti ai i utu taake ai nga Maori. Engari me whakahaere kupu ahau i naianei mo runga mo tetahi korero whakapae, na nga mema o te tana Apitihana taua korero, ki te tikanga, mo tenei Kawanatanga. Ko ahau nei kaore i te whakaae ki tena tu ahua whakahe ki te Kawanatanga mo a ratou tikanga hoko i nga whenua Maori. E hara hoki i tenei Kawanatanga i timata tena whakaaro; engari mehemea e tika ana kia whakahengia, kati, me whakahe ki nga Kawanatanga o mua atu. No te tau 1840 ka timataria taua mahi, a e kawea tonutia ana e ia Kawanatanga kotahi i muri i tera; na tenei Kawanatanga rawa i ki i te tau 1900—hei whakatutuki i nga inoi a nga iwi Maori—"Ka mutu ta matou hoko i nga whenua Maori"; a kua whakamutua hoki e ratou. Ko nga iwi Pakeha o tenei koroni e kore rawa e whakaae kia mutu te hoko a tetahi Kawanatanga i nga whenua Maori. I aranga ai tera mahi i te tuatahi na te iwi Pakeha i tohe kia hokohokona e te Kawanatanga nga whenua n nga Maori. Tenei ano tetahi ahuatanga o tenei take. E ki ana te Kawanatanga ka hapainga e ratou te ture Tango Whenua Hei Nohoanga Tangata hei huarahi e murua atu ai nga whenua Maori. E tono atu ana ahau ki te Minita Maori, ki te Kawanatanga, me nga mema Pakeha, kia ata whakaaroahia tikatia tena take. E kore rawa e tika kia murua ringakahatia atu nga whenua o nga Maori. Titiro hoki ki te ahua. Na nga Kawanatanga o mua i akiaki i tena tikanga ki runga ki nga whenua Maori, a kua pau rapea hoki i nga Maori te rukeruke atu i te nuinga katoatanga o o ratou whenua i runga i tena akiaki. He aha koia te mana hoko whenua (pre-emptive right) o te Kawanatanga? Ko taua Ture Tango Whenua ano tera Hei Nohoanga Tangata, engari kino ke atu tena ahuatanga ona. Ko te pai o te Ture ko te whai manatanga o te Maori ki te tuku piira mana kia whakataua e te Kooti te wariu [unclear: ika] hei hoatutanga mo te whenua, engari i raro i te mana hoko whenua o te Kawanatanga kaore nga Maori e whiwhi ana i te Kooti pera. I raro i enei tikanga e mana nei i naianei kua riro i te Kawanatanga e ono tekau ma toru miriona eka, a e toru anake nga miriona eka e toe ana ki nga iwi Maori e wha tekau rawa mano tangata; a ahakoa ano kua kitea kei te tokomaha haere nga Maori i roto i etahi takiwa o te motu nei, e hiahiatia ana kia tangohia atu ena eka toenga i a ratou. He mahi tino he rawa atu tena. He nui etahi korero kua korerotia i roto i tenei turanga korero kaore e whakaaetia ana e au. I ki te mema mo te Hata, kia tangohia atu e te Kawanatanga nga toenga whenua Maori ka hoatu ai ki te Kai-tiaki mo te Katoa. Ko ahau e ki ana, kauaka. Mehemea e kiia ana kia riihitia aua whenua, waiho ma nga Kaunihera Maori tena mahi. Kahore ahau e whakaae ana ki nga korero a te mema Maori mo te Tai Hauauru me te mema Maori mo Te Waipounamu. Kua whiwhi nga Kaunihera Whenua Maori i nga huarahi katoa e rite ana mo te riihitanga i nga whenua Maori. Heoi ano taku whakahe mo te Ture Whakahaere i nga Whenua Maori mo te taha anake ki te tokomaha rawa o nga mema Kaunihera e wakatuturia ana. I whakahe ahau ki te Kawanatanga mo tena take: I ki ahau he nui rawa enei mema e tu nei i naianei; a mahia ana he Pire e toku wehenga o te iwi Maori e hapai ana i taua whakaaro kotahi ano, engari e ki ana kia tokotoru anake nga mema o te Kaunihera. He iti nga moni e pau i tena tu Kaunihera, a ka kaha ke atu ia ki te whakatutuki i nga mahi e tukua ana hei mahi mana. I ki te mema mo te Hata kia tukua atu nga whenua ki Te Kai-tiaki mo te Katoa. Kaore ahau e whakaae ana ki tana. Ko nga moni e tangohia ana e te Kai-tiaki mo te Katoa mo tana whakahaeretanga i nga whenua Maori o te Tai Hauauru e whitu rawa me te hawhe i te rau, a he hira noa iho hoki etahi atu whakahe ke atu tena e kawea mat ki te aroaro o tenei page 48Whare a taihoa ake nei. He nui rawa tena moni komihana hei tangohanga. E whakahe ana te mema mo Akarana a Te Pauma (Mr. Baume) kia noho nga Maori hei rangatira whenua. E ki ana ia: "Wehea etahi wahi hei rahui tuturu, a me tango e te Kawanatanga nga toenga." Kaore ahau e whakaae ana ki tana, ki tetahi atu ranei o nga kupu tohutohu kua korerotia nei. Ki taku whakaaro ka taea katoatia enei raruraru te whakakore atu e nga Kaunihera Whenua Maori. Kaore ahau e whakaae ana ki ta te honore mema mo Nepia, e tino whakahe ana hoki ia ki nga Kaunihera Maori; no te mea ko ahau e tino whakapono ana ki ena Kaunihera, a ki taku mahara mehemea ka whakatokoititia te maha o nga mema [unclear: ka] whakanohoia he tangata pai, totika nei, ki runga ki aua nohoanga ka puta pai noa atu nga mahi a aua Kaunihera. Kua korero te mema mo Nepia mo te kore i puta pai nga mahi o Ohotu poraka, engari ki taku mohio i araitia nga mahi o tera whenua i runga i te tautohe e tautohetia nei puta noa i te koroni, mehemea ko te whea te tikanga pai o enei mea e rua nei o te whirihoura raua ko te riihi. Kua kore nga Pakeha e whakaae ki te tango whenua riihi ki te kore e whakaaetia kia hoko ana ratou i nga whirihoura o aua whenua i muri iho, a mehemea ka mate nga mahi a nga Kaunihera ka mate i runga i te hiahia o te iwi Pakeha kia riro i a ratou te whirihoura o nga whenua Maori a nga ra e takoto ake nei. Kati, ki taku ake nei, he pai rawa ki ahau me mate nga Kaunihera Whenua Maori i te puta o a ratou mahi i raro i era aronga tikanga, ko te take kaore ahau e pai kia ngaro atu nga whenua Maori mo ake tonu atu. Kei te ngaro haere atu i naianei, a ko nga toenga e toe ana i naianei e kore pea e rahi hei oranga mo nga Maori. He maha nga kainga i tenei motu he nui nga Maori whenua kore e noho ana i roto, kaore rawa nei o ratou kainga o ratou wahi whenua renei hei mahinga kai ma ratou me i kaua o ratou whanaunga ki te manaaki i a ratou, o ratou whanaunga i whai whakaaro ki te pupuri i o ratou whenua me te atete atu i nga whakapatipatinga kia hokona e ratou.

Te Pareiha (Mr. A. L. D. Fraser).—Mawai koia e whakawhiwhi aua Maori whenua kore ki te whenua mo ratou, ma te Kawanatanga ranei, ma nga Maori whai whenua ranei?

Hone Heke.—Ma te Kawanatanga. He mano he mano nga Maori i naianei i tenei motu i whakawhenuakoretia i runga i nga mahi a nga Kawanatanga o mua, me tenei Kawanatanga ano hoki, ki te hoko i nga whenua Maori i runga i a ratou tikanga here. E hara i te mea e korero ana ahau mo te hokonga o nga whenua anake o nga pakeke, engari mo te hokonga ano o nga paanga o nga tamariki. He nui nga tamariki Maori kua whakawhenuakoretia i runga i te mahi a nga Apiha a te Kawanatanga ki te hoko i o ratou [unclear: kai-iaki]. Me whakarite rawa e te Kawanatanga he whenua mo nga Maori whenua kore. Tetahi hoki, he nui nga Maori kua whakawhenuakoretia i runga i te raupatutanga o o ratou whenua. Na nga Maori koia te he o nga whawhai i nga ra o mua? Ko ahau e ki ana e hara i a ratou te he. Inahoki ra te parekura i Wairau; na nga Maori ranei te he o tena? Kore rawa atu. Mehemea ka ata uiuia tikatia ka kitea na nga Pakeha ke i whakataritari tena pakanga. Ko nga raruraru ano hoki i te Tai Hauauru na te Kawanatanga me te iwi Pakeha i timata. Pera ano hoki i Waitara. E hara ano hoki i nga Maori o Waikato i timata te whawhai i Waikato. E mahara ana ratou e pono ana te Tiriti o Waitangi, ki ana ta ratou kupu, "e kore koutou e tukuna e matou ki roto ki to matou nei takiwa whenua," engari puta ana te kupu a te Kawanatanga, "ka tohe tonu matou," ko te take tena i aranga ai tena whawhai. E ki atu ana ahau ki te Kawanatanga, whakaotia he tikanga i naianei tonu. I roto i te Pukapuka Moni (Budget) e ki ana te Pirimia kia rapua te kaute o nga whenua Maori. Ko te mea tika me awhina me tohutohu nga Maori kia whakawhitiwhiti i o ratou paanga whenua i tena poraka i tena poraka kia takoto topu ai nga paanga o tena o tena. Mehemea e tahuri ana nga Kooti ki te awhina i tena tikanga kua ngakau nui nga Maori ki te haere ki runga i nga whenua mahi ai whakapai at kia puta ai he oranga tika E mihi atu ana ahau ki te Pirimia mo tera korero ana i roto i te Pukapuka Moni, a e ki kaha atu ana ahau ki te Minita Maori whakaotia tena mahi a te wa tuatahi tonu e taea page 49ai. Kati, e te Pika, e mea ana ahau ki te whakamarama atu ki nga mema o te Whare, kia kaua ratou e pohehe kaore nga Maori i te utu i nga reiti me nga taake taumaha i nga ra kua taha ake nei; ki taku titiro ko te whakaaro tuturu tena a nga Pakeha. I kiia whai manatia nei i roto i tenei Whare i te tau 1903 kua hokona mai i te Karauna o nga Kamupene Mira rakau katoa i te takiwa o Akarana e 422,000,000 nga putu rakau kauri. Ko te huihuinga o nga eka whenua e turia ana e aua rakau e 6,500 eka—kei toku takiwa pootitanga ena eka—a mehemea he 1s. i te rau putu te roiate i runga i ena rakau ka tae tena ki te £221,000. Na, tenei ke te rerenga ketanga. E hokona mai ana e te Kawanatanga ena whenua i te tuatahi i raro i ona mana here, ko ratou anake ki te hoko. I riro mai i a ratou te whenua hui atu ki nga rakau katoa o runga mo te 1s. ahu atu ki te 2s. 6d. i te eka, a i naianei kua hokohoko atu te Kawanatanga i nga rakau e tupu ana i runga i aua whenua i hokona peratia nei e ratou; a kua penei te ahua: Mo te kotahi hereni roiate kua whiwhi ratou i te £200,000. E hara koia tena, e te Pika, i te reiti taumaha i te taake taumaha? Ko ahau e ki ana he tuturu pena. Mehemea pea e mohio ana tatou ki te huihuinga katoatanga o nga rakau kua hokona atu e te Kawanatanga o runga o nga whenua Maori i hokona mai e ratou i raro i te mana hoko whenua o te Karauna me nga here i hanga e nga ture, kua tino whakamiharo pea tatou ki te nui whakaharahara rawa o nga moni kua hua mai ki te koroni i runga i tena ahua. E ki ana te Pukapuka Moni (Budget) ko te huihuinga o nga rakau e ahei ana kia mirangia i runga i nga whenua Karauna i naianei, e tata ana ki te 20,000,000,000 putu, Mehemea he 1s. te roiate i runga i ena putu ka tae tena ki te £10,000,000. Engari he iti rawa te 1s. Ki te tikanga kia 2s., a kua taea tena ki te £20,000,000. Heoi anake te mea e wehi ai te Kawanatanga kei kore ratou e whiwhi i tera moni ma te wera o nga ngaherehere i te ahi.

Te Pareiha (Mr. A. L. D. Fraser).—He tino wehi nui ano hoki tena.

Hone Heke—e tika ana, he wehi nui, engari he ahakoa, kua nui rawa hoki to ratou whiwhi i te hokonga atu o nga rakau o runga o nga whenua i riro mai i a ratou mo te 2s. 6d., ahu atu ki te 5s. i te eka, a mehemea kua whiwhi te Kaw anatanga i tena moni nui, e hara ranei i te mea kua tino marama i naianei e utu tonu ana nga Maori i te reiti me te taake, mai o te whakatunga o te Kawanatanga tuatahi, ki tenei koroni? Ko ahau e ki ana, "Ae." Mehemea e whakaae ana nga honore mema, e hiahia ana ahau ki te tono atu kia kaua e tangohia kia kaua e tukuna kia pahuhu atu i roto i nga ringa o nga Maori o ratou toenga whenua, engari ma te riihi anake. E ki ana ahau me kite tatou i naianei e tau ana ki runga ki a tatou ma tatou e tiaki te toenga o nga whenua, a mehemea ka pena tatou kua mahi tatou i te tika mo nga iwi Maori. Mehemea ka pena tatou kua whakatutuki tatou i nga mahi i homai hei mahinga ma te Kawanatanga o Niu Tireni e te Kawanatanga o Ingarangi i tana tukunga ki raro i tona mana whakahaere i tenei koroni. Ki taku mohio he nui nga mema Pakeha e kite pai ana ko te mahi tika tena ma tatou. Me awhina me tohutohu nga Maori kia kana ai ratou ki te mahi i nga whenua. A e taea ai tena, me awhina ratou i roto o nga Tari Whakaputa Moni a Nama a te Kawanatanga. Ki te penatia e koutou kua kore atu tetahi o nga whakahe a nga mema Pakeha e ki nei kia kaua e tukuna nga Maori kia tu hei rangatira whenua. Engari kaore ahau nei e kite ana i te tika o tena whakahe. Ko nga Maori rangatira whenua kaore e rite ana ki nga Pakeha rangatira whenua, i runga ra i taku titiro i nga pukapuka korerotanga o nga mate e utaina ana e ratou ki runga ki nga tenata whenua i Ingarangi me Aerani. Kaore ano ena tu mahi i mahia ki Nui Tireni nei. Kaore ano nga Maori nei i whakararuraru i nga tenata Pakeha. Engari kei nga tenata hoki e pupuri ana nga painga. Kei a ratou anake te mana whakahaere o nga whenua. Kaore kau he kupu pewhea a nga Maori ki a ratou meheamea e utua ana ki a ratou a ratou moni reti. Tetahi take i tika ai te Kawanatanga kia tahuri kaha ki te whakarite tikanga mo nga Maori whenua kore, koia tenei; me korero poto e au te taha ki te motu o Te Waipounamu. I penei te tikanga o te rironga o nga whenua o Te Waipounamu. "Hokona ki a matou o page 50koutou whenua, a ka whakahokia atu e matou he whakatekau ki a koutou." Kati ko tena whakatekau kaore ano i homai taea noatia mat tenei ra. Engari i ora ai nga iwi Maori o Te Waipounamu na te kaha o to ratou mema o Tame Parata kua whakaarohia tetahi wahi o te taha ki a ratou. E tika ana hoki kia whakapaingia tenei Kawanatanga mo te tahuritanga o te Karimana i te wa e tu ana ko ia te Minita Maori ki te whakamatau ki te whakatutuki i nga kupu i waihotia iho ki tenei Kawanatanga e nga Kawanatanga o mua atu, i runga i tana hoatutanga i tetahi kotahi rau ono tekau pea mano eka ki nga Maori o Te Waipounamu. Engari kaore ano i rite i tena nga kupu i hokona ai taua whenua e te Karauna. Tera atu ano etahi kupu i whakaaetia i roto i nga tiiti o nga hoko—he hohipera utu kore, he kura ako tamariki, a heoi kau te mea kua whakatutukitia i roto o ena kupu mahamaha noa iho i whakaaetia nei i reira ko te taha anake ki nga kura. Ko nga hohipera, kaore; ko nga Maori whai moni me utu rawa ka tomo ai ki aua hohipera: ko nga mea rawakore anake nga mea e tukua ana kia uru noa atu. Pera tahi ano te aronga o te rironga o nga whenua Maori i te takiwa ki Akarana. Ko nga hoko katoa o reira rite tonu nga tikanga ki nga mea o Te Waipounamu; ko aua kupu whakaae ano, ka hoatu noa he hohipera, he takuta, he rongoa, he kura, kaore kau he utu; a heoi kau te kupu kua whakatutukitia ko te kupu anake mo nga kura; kua puhipuhia noatia atu etahi e te hau. Kua riro i te Karauna nga whenua, a kua whakawhenuakoretia nga Maori e te Karauna i runga i ana tu mahi pena. Tenei ano tetahi take: He nui nga hoko whenua a te Karauna i te takiwa o te Tai Rawhiti me Wairarapa i mea ratou kia whakaae nga Maori ki te moni itiiti rawa, i runga i te tikanga penei na, kia hokona atu e te Kawanatanga aua whenua ka whakahokia ki nga Maori he tekau pauna i roto i te rau pauna o nga moni hoki i riro mai i a ratou. Kua whakatutukitia ranei tena kupu? Kore rawa. E hara i te mea e whakahe ana ahau ki tenei Kawanatanga e tu nei mo te korenga i whakatutukitia ena kupu i whakaaetia nei i nga ra o mua; e whakahe ke ana ahau ki nga Kawanatanga na ratou nei i timata enei tu mahi; engari e tika ana kia whakahe matou ki tenei Kawanatanga no te mea kaore he Kawanatanga ke atu hei whakahetanga atu ma matou i naianei. Ko ratou te mana i naianei; e tau ana ki runga ki a ratou te taumahatanga o nga mahi a nga mea o mua atu i a ratou; ko te take tena i whakahe ai ahau ki a ratou i naianei. Me penei ra taku whakamarama: I utua aua moni tekau pauna nei i te rau ki roto ki nga ringa o te Kai-tiaki o Te Katoa. Kei whea aua moni i naianei? Kua rua kua toru ranei tau i naianei o te utunga atu ki roto ki te Kaute Takotoranga o nga Moni Huihui (Consolidated Fund). He mahi tika ranei tera? Ki taku mohio ko te mahi tika ma te Kawanatanga me whakahoki mai aua moni, me whakahau te Kooti Whenua Maori kia rapu i nga uri o nga Maori nana i hoko i aua whenua i raro i tena tikanga. Ko nga Maori e tika ana ki taua moni ko nga Maori o Wairarapa, notemea ko te nuinga o nga whenua o taua takiwa i hokona i raro i tera tikanga. He nui ano hoki nga whenua o te takiwa ki Akarana me nga whenua i Waikato, me Kaipara, i hokona i raro i tera tikanga, no reira ko aua moni tekau pauna nei i te rau e tika ana na nga Maori e noho ana i aua takiwa; e hara rawa i te Kawanatanga aua moni. Me whakahoki atu aua moni. E tono atu ana ahau ki te Minita Maori i naianei kia mahara ia e hara i te mea na te koroni era moni, a e tika ana kia utua atu e te Kai-tiaki o te Katoa ki nga tangata no ratou aua whenua. E mea atu ana ahau he take kaha ena e tono atu ai tatou ki te Kawanatanga me tenei Whare kia tahuri kaha ratou i muri i te hikitanga o te Whare nei ki te rapu tikanga whakarite whenua Karauna mo nga Maori whenua kore. He maha nga Maori o Te Waipounamu e noho pera tahi ana, a e whakaae ana ahau ki nga korero a te mema Maori o Te Waipounamu mo runga i tera take. He nui aua Maori i whakawhenuakoretia i raro i nga tikanga i mahia e nga Kawanatanga o mua a e mahia tonutia nei e tenei Kawanatanga tae mai ki te tau 1900; no reira e tika ana kia whakaotia te taha ki a ratou i naianei. Ko te mea tika me whakahau atu ki te Kooti Whenua Maori i naianei page 51kia whakamatau ki te tohutohu ki nga Maori kia whakawhitiwhitiria o ratou paanga whenua kia kotahi ai te takotoranga, kia mohio ai hoki ia Maori kotahi ki te takotoranga o tona piihi whenua me te maha o nga eka kei a ia. Kaore kau he painga ki te Maori o te mohiotanga e he paanga ona i tetahi poraka kotahi, i nga poraka kotahi rau ranei, i te mea hoki e mohio ana ia kotahi anake e rua anake ranei ona eka i tena i tena o aua poraka. He aha hoki te pai o tera? Whakahaua te Kooti Whenua kia tahuri tonu i naianei ki te whakawhitiwhiti i nga paanga o nga tangata kia takoto topu ai to tena to tena kia whai ngakau ai ratou ki te mahi i o ratou whenua. Kati aku korero mo te taha ki nga take Maori … (Ka haere te roanga atu o nga korero mo runga mo te kupu a te mema mo Mount Ida i ki nei kia mahia he Pire hei whakatikatika i nga tikanga e pa ana ki nga Apiha o nga Tari Kawanatanga.)

Hikitia ana te korero.

No te tekau ma rima miniti ki te tekau ma rua karaka i te po ka hiki te Whare.