No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Ka tahuri te Whare ki te whakahaere i etahi take, ka mutu era, ka karangatia kia whakahaerea ko te—

Piri Arai Waipiro Ma Nga Maori.

Te Meiha (Mr. Major), (mema mo Te Hawera).—E tumanako atu ana toku ngakau tena e paingia tenei Pire e nga honore mema a e motini ana ahau kia panuitia tuaruatia. Tera te roanga atu o ana korero; me titiro i Hansard.

I muri i a ia ka whai korero etahi atu mema Pakeha, ka mutu, ka tu ake ko—

Te Makenehi (Mr. T. Mackenzie), (mema mo Waikouaiti).—E te Pika, e motini ana ahau kia hikitia te panuitanga tuarua o tenei Pire mo tetahi ono marama tuturu, tera te roanga atu o ana kerero, me titiro i Hansard.

Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—E te Pika, e tautoko ana ahau i te motini kia hikitia te panuitanga tuarua o tenei Pire mo tetahi ono marama. Ta tatou mahi tuturu i roto i tenei Whare he kimi huarahi e taea ai te hanga he ture hei arai i te mahi hoatu waipiro ki nga Maori. Mo te taha ki te motu o Te Waipounamu me ki ake ahau kua oti te whakahaere he tikanga e te Kaunihera o Araiteuru mo runga i tena take. Kei roto i te Pire o tera tau ki taku mohio e noho ana tetahi rarangi e pa ana ki taua take, a kua paahitia tetahi motini e te Kaunihera o Araiteuru, kua panuitia hoki i roto i nga nupepa o Otakou me Murihiku, e mea ana kia kaua rawa he wai e mauria ki roto ki nga kainga Maori e noho ana i raro i te mana o taua Kaunihera. Ko te kianga kia hoatu he mana pooti ki nga Maori i roto i o ratou takiwa mo tena mea mo te waipiro, he tino take nui rawa tera e tika ana kia ata whakaarohia mariretia. E mohio ana ahau e whakaarahia ana tetahi korero pera ki te motu o Te Waipounamu, ara kia tukua ki nga Maori te whakaotinga o tena take; engari kaore ano i ata whakatakotoria tikatia atu ki o ratou aroaro, a ko te take tena e whakahe nei ahau ki te Pire nei. Ki taku whakaaro mehemea e hiahia ana tatou kia rite tahi te tu o te iwi Maori raua ko te iwi Pakeha i runga i te turanga kotahi me kaua rawa e araitia e tatou to ratou huarahi.

Te Honore Timi Kara (Minita Maori).—E te Pika, e hiahia ana toku ngakau kia unuhia atu e te mema mo Waikouaiti tana menemana, me tuku mai kia whakahaerea hangaitia e te Whare tenei take. Kaore aku kupu whakahe mo te Pire nei, heoi taku uaua mea ake nei ka mahia he ture mo runga mo tenei take nui whakaharahara e whakaarohia nuitia ana e nga iwi katoa nei puta noa i te koroni. E pa ana tenei mea ki tetahi take nui e toro haere ana ki runga ki te koroni katoa, no reira kaore e tika kia whakahaerea ra wahotia, a e kore ano hoki e tika kia whakahaerea e te tangata ra waho. Ko te wa tika hei whakapuakitanga i nga tu korero pera me nga kerero a te honore mema hei te wa e whakahaere ai tatou i nga Ture Waipiro mo te koroni katoa. Tera te roanga atu o ana korero, me titiro i Hansard.

I muri i a ia ka whai korero etahi mema Pakeha ka mutu, heoi hinga ana te motini kia panuitia tuaruatia te Pire.

Ka haere tonu nga mahi a te Whare ka oti etahi take, ka tae ki te korerotanga i hikitia ra i mua o te—

page 31

Pire Reiti Whenua Maori.

Ka tu ake ko:—

Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—E te Pika, i te hikitanga o tenei korero i tera ahiahi e whakaatu ana ahau i te utu tonu nga whenua i nga reiti me nga taake, hui atu ki nga peihara reiti, i nga ra kua taha ahe nei, a e whakaatu ana hoki ahau i nga huarahi i whakaekengia atu ai ena reiti me ena taake e nga Kawanatanga o aua ra. I runga i nga huarahi i mahia e ratou mo te hokonga o nga whenua Maori. I tahuri ano ahau ki te wkakaatu ka kitea te tohu o tera mea mehemea ka patai te tangata ki a ia ano, "kowai rawa tetahi Pakeha kotahi tena e whakaae kia patua noatia ia ki te here pena te ahua?" ko taku whakautu tenei, e kore rawa tetahi wehenga kotahi o te iwi Pakeha e whakaae kia utaina he mate pera ki runga ki a ratou mo te miniti kotahi; kore rawa. Me korero ahau i naianei mo nga rakau i roto i toku nei takiwa pootitanga. Kaore he take e hanga ai he reriwe he rori ranei kia taea ia nga ngaherehere rakau o toku takiwa. Kei nga taha awa me te taha moana aua rakau e tu ana, no reira kaore rawa e ahei kia kiia no te whakapaunga o tetahi taha o nga moni o te koroni i neke ake ai te wariu o nga ngaherehere rakau o toku takiwa. Hei tohu mo taku korero, i te tau 1903 te huihuinga katoatanga o nga putu rakau kua tonoa a kua riro hoki i nga kamupene wehewehe o roto i te takiwa Porowinitanga o Akarana—ara, kauri—e 442,250,000 putu mo te tau kotahi noa iho. Na mo te 1s. i te rau putu ka tae te huihuinga katoatanga o nga roiate i runga i ena rakau ki te £216,925. I riro atu i te Karauna nga whenua katoa e turia ana e aua rakau mo te utu iti, i runga i te ahua o nga here kua whakanohoia ki runga, kaore rawa nei he tangata ra waho i whai mana ki te hoko i aua rakau i aua whenua ranei. Ko nga eka whenua e turia ana e aua rakau e 6,500 eka. Koia ahau i ki ake ai ko tena £216,925 he moni e tika ana kia kiia he reiti he taake—hui atu ki nga peihara reiti—e whiwhi ana ki te Kawanatanga. E ki ana etahi mema kaore nga ropu takiwa e whiwhi ana i ena painga. E kore e ahei maku e whakahe tena kupu; heoi maku ko te whakautu penei na, kei te utu tonu nga whenua Maori i nga puuru reiti me nga taake i runga i ena huarahi i nga tau kua hori ake nei. Na, he rakau anake ena i riro nei i etahi kamupene i roto i te tau kotahi ano. Engari i roto i nga ripoata a nga Tari Kawanatanga a tae ana ki te 20,000,000,000, nga putu rakau kei runga i nga whenua Karauna i naianei; a mo te 1s. i te rau putu ka tae tera ki te £10,000,000. Kati, ka mohio nga mema honore ko nga whenua katoa e tupu nei aua rakau i naianei i hokona i runga i tena huarahi pakeke, koia ahau i ki ai kei te utu tonu i te puuru reiti me te taake mai o te timatanga a e haere nei. E tono atu ana ahau kia maharatia e te Kawanatanga me nga honore mema enei mea e rua. E hara i te mea e whakahe ana ahau kia paahitia te Pire nei hei Ture. Me tono atu ahau kia titiro mai te Kawanatanga me te Minita Maori me nga honore mema ki tenei ahua, mehemea ka tukua e tatou te Pire Reiti kia paahitia hei ture i runga i tenei ahua ona e takoto nei, e rua atu etahi ahuatanga hei whiriwhiritanga, a me pahi tahi he ture mo era i te paahitanga o tena Pire—ara—me whakakore atu te tiute pane kuini i runga i nga tukunga whenua Maori, ahakoa i te riihi, i te hoko ranei; ara te utunga e nga Maori o te £10 i runga i ia £100 i runga i te whakamonitanga o te wariu o te whenua. Me mahi he ture mo tena take i tenei tunga ano o te Paremete. Te rua o nga take, tera etahi Maori e mohiotia ana e te Minita Maori kua kaha noa atu i naianei ki te whakapai i o ratou whenua i runga i nga mahi paamu, a kaore nei e homai he moni nama ma ratou e te Tari Whakaputa Moni a Nama a te Kawanatanga nei ki nga Tangata Noho Whenua, me era atu Tari Nama Moni a te Kawanatanga; a e tino tika ana kia whakapuaretia era huarahi kia kaha ai nga Maori e utu ana i nga reiti nunui e whakataua ana e tenei Pire kia whiwhi ana i etahi awhinatanga pera i etahi o nga Tari Whakaputa Moni Nama a te Kawanatanga. E hoatu ana e tatou tena painga ki nga Pakeha noho whenua, a kaore e hoatu ana ki nga Maori. E tika ana kua whiwhi etahi Maori i te moni nama i etahi o aua Tari Nama Moni a page 32te Kawanatanga, engari hei moni aha en a moni? Hei moni whakapai koia i o ratou whenua? Hei hoko kararehe, me era atu ahua? Kore noa iho. Kua tonoa nga tono, kua whakaaetia, kua hoatu nga moni nama mo etahi take motuhake noa atu i nga mahi whakapai whenua. E penei ana taku korero, i te mea kua kite te Kawanatanga he tono tika nga tono me hoatu he awhinatanga ki nga Maori e aua Tari whakaputa Moni Nama a te Kawanatanga, penei ano me nga Pakeha e awhinatia nei. E tino kaha ana taku korero atu i tena kapu ki te Minita Maori me te Kawanatanga, me taku tono atu hoki ki nga mema Pakeha kia whakaarohia ano e ratou. Kua ki ra hoki ahau kaore ahau e whakahe ana kia paahitia te Pire nei hei ture, engari me mahi tahi ano i tetahi ture mo runga mo ena take e rua nei. Mehemea ka paahitia te Pire Reiti hei ture, a kaore te Kawanatanga e whakaae ki te hanga Ture mo aua take e rua i korerotia ra e au, kati e tono atu ana ahau ki nga mema Pakeha me te Kawanatanga kaua e paahitia te Pire Reiti. He mahi he tena mehemea ka tukua kia paahi. He huhua noa iho etahi atu take ke ano. Ko te manaaki i te iwi Maori tetahi. Ko te hiahia pono o tenei Kawanatauga, me nga mema Pakeha, me nga tangata o te iwi Pakeha e whakaaro pono ana i te ora mo te iwi Maori, kia paahitia he Ture manaaki e ora ai te iwi Maori, e kaha ai hoki ki te oioi i a ratou me o ratou whanau Na tenei Pire Reiti i whakaara tenei ahuatanga na, ko te mea tika me whakatikatika nga ture e pa ana ki nga whenua Maori; no reira me mahi tonu i naianei he wahi rahui tuturu hei whakatutuki i te whakaaro a te Kawanatanga me ia mema Pakeha kotahi me te iwi Pakeha katoa ano hoki, e tika ana kia whakaoraogia te iwi Maori i roto o tenei ahuatanga. Me tahuri hoki te Minita Maori ki te ki atu ki nga Tiati kia timata tonu atu i naianei tonu ki te wehe atu i ena rahui tuturu. Kua haria mai hoki te Ture Tango Whenua Hei Nohoanga Tangata, a e ki atu ana ahau he mahi tino he rawa atu tenei mehemea ka tukua tetahi o enei Pire e rua kia paahitia hei ture i mua o te mahinga o enei mahi whakatikatika e ki nei ahau e tino tika ana kia mahia. E tumanako atu ana toku ngakau kia kaha rawa te Minita me nga Mema o tenei Whare ki te whiriwhiri i enei take e akiakina atu nei e au. Ki te kore te Kawanatanga e whakaae ki te mahi ture hei whakakore atu i te tiute pane kuini i runga i nga whenua Maori, me te hoatu awhinatanga ki nga Maori e hiahia ana ki te whakapai i o ratou whenua, heoi, e tono atu ana ahau kaua e paahitia te Pire Reiti kia oti ra ano he ture mo runga mo enei take kua korerotia nei e au te hanga me te paahi hoki hei Ture.

Te Putanga, 42.

Paahi ana te panuitanga tuarua o te Pire.

No te rua tekau ma rima miniti ki te tahi karaka i te ata tu o te Paraire ka hiki te Whare.