No te haawhe-paahi o te tekau karaka i te awatea ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Ka mutu etahi mahi a te Whare, ka tae ki te Patai mo te—

Whare Runanga Maori I Oraka.

Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—Ka patai ki te Minita page 26Maori, Mehemea ka whakaae ranei ia ki te homai i tetahi £30 hei awhina i nga Maori o Oraka ki te hanga i tetahi Whare Runanga hou ki Colac Bay, notemea e tino hiahiatia ana taua whare hei tunga mo nga hui a nga Kaunihera Marae, me era atu ahua, notemea he wahi tika a reira hei tunga, he waenganui hoki, a e tu tonu ana hoki ki reira nga hui a nga iwi Maori o nga takiwa katoa e taiawhio ana i taua wahi?

Te Honore Timi Kara (Minita Maori).—Ka ki, ko nga tono mo nga tino take tika e tonoa ana kia utua i roto i te Rarangi Moni mo nga Take Maori (Native Civil List) e tino nui rawa ana, engari, i te mea he moni iti noa tenei e tonoa mai nei, no reira ka whakaarohia paitia taua tono, a, mehemea he moni e watea ana, ka whakaaetia.

Whakamaoritanga O Te Pukapuka A Paniana E Karangatia Nei Ko "Pilgrim's Progress" Te Ingoa.

Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).— Ka patai ki te Minita Maori, Mehemea ka whakanohoia e ia he moni ki runga ki te Rarangi Moni o tenei tau e nui ana mo te perehitanga hou o te whakamaoritanga o te pukapuka a Paniana e karangatia nei ko "Pilgrim's Progress" te ingoa?

Te Honore Timi Kara (Minita Maori).—Ka ki, ka uiuia mehemea he aha te moni e pau i te mahinga me te perehitanga hou o taua pukapuka, a mehemea ka kitea tera e ahua ngawari te utu ka whakahaua kia timataria te perehitanga houtanga.

Takuta Mo Nga Maori.

Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—Ka patai ki te Minita Maori, Mehemea ka whakahaua e ia kia uiuia nga ahuatanga o nga raruraru e takoto nei i naianei mo te taha ki nga mahi Takuta i whakaritea mo nga Maori o Oraka me Kawhakaputaputa i runga i te whakaaro kia whakatikaina aua raruratu?

Te Honore Timi Kara (Minita Maori).—Ka ki, kaore kau he kupu kia tae mai ki te Tari e ki mai ana kei te kino te takoto o nga tikanga e pa ana mo te whakatunga Takuta mo nga Maori o aua wahi i whakahuahuatia ra. Mehemea ka whakaaturia mai ona ahuatanga, katahi ka uiuia.

Nga Ture Whenua Maori.

Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau) — Ka patai ki te Minita Maori, Mehemea ka tahuri ia—i runga i te mea e whakaaro ana te Kawanatanga ki te whakanoho i ta ratou Pire Reiti i nga Whenua Maori ki runga ki te pukapuka o nga ture i tenei tunga o te Paremete, me te paahi hoki i tetahi Pire hei whakahangai i te Ture Tango Whenua Hei Whakanohoanga ki te Tangata kia pa ki nga whenua o nga Maori—ki te kawe mai i tetahi Pire whakatikatika i nga Ture Whenua Maori katoa kia whakatikaia etahi wahi o nga Ture e mana nei i naianei e pa ana ki nga Maori me o ratou whenua, a mo runga mo nga take e takoto nei he whai-manatanga i runga i nga Ture e mana ana i naianei, mo runga mo te whakatutukitanga tatatanga o aua whakahaerenga, hei huarahi e whakapumautia ai ki nga Maori whai whenua o te koroni etahi whenua e nui aua hei oranga mo ratou, tae atu hoki ki nga mea e noho ana i raro i a ratou hei whakaoranga ma ratou? A, tetahi hoki, mehemea ka haria mai e ia he Pire i tenei tunga ano o te Paremete hei whakatutuki i enei take e whai ake nei, ara—(1.) Kia whakaritea he tikanga hei whakakore atu i nga tiute pane Kingi e utua ana e nga Maori mo runga mo nga riihi katoa me nga hoko katoa o nga whenua Maori. (2.) (a.) Kia hanga he tikanga e whakatuturutia ai e te ture kia pewhea te nui o te whenua e wehea hei oranga mo ia tangata Maori, a mehemea ranei he wahine tana, mo raua tahi ko tana wahine, mehemea ranei he tamariki a raua kia pewhea ranei te nui o te whenua hei oranga mo ratou katoa; a, (b.) Kia hanga he tikanga mo te taha ki uga Maori kaore nei o ratou whenua ke atu i nga whenua kua riihitia e te Kai-tiaki o te Katoa, e whakatuturu ana kia hia ranei nga moni reti i te tau ka kiia e nui ana hei oranga mo ia tangata Maori kotahi. (3.) Kia hanga he tikanga hei whakakore atu i te mana o te Maori ki te tuku-a-wira i tona whenua, i te mea he page 27nui nga mahi e mahia tahaetia ana i naianei i raro i taua ahua, pera ano me nga kereme i raro i te tikanga oha-kii i tu nei te tikanga mahi wira nei hei whakakapi. (4.) Kia tukua nga Maori ki te nama moni i te Tari whakaputa moni-anama ki nga Tangata Noho Whenua, me era atu Tari Nama Moni a te Kawanatanga i runga i te pungatanga o etahi wahi o o ratou whenua i tuaatu i o ratou papakainga me o ratou rahui tuturu, a ko nga whenua kaore e whakahaerea ana hei nama moni me tuku anake ki te reti, kaua e tukua ketia i runga i te hoko, i te wira ranei. (5.) Ko nga Maori i whaka whenua koretia i runga i nga raupatutanga me nga hoko a te Karauna i nga whenua Maori i nga ra o mua, me nga mea i whaka whenua koretia i runga i nga murunga a nga Kawanatanga o mua i nga whenua toenga o te takiwa o te Tai Tokerau, me whakawhiwhi ki nga whenua Karauna. (6.) Kia hanga he [unclear: ikanga] mo nga rakau me nga harakeke katoa e tupu ana i runga i nga whenua Maori kia hokona anaketia a nga wa e takoto ake nei i runga anake i te makete i te teneta ranei e puare ana ki te katoa. (7.) I mua i te paahitanga o te Pire whakatikatika i te Ture Reiti me te Pire Tango Whenua he whakanohononohoanga ki te tangata hei ture, me karanga he kai-korero Pakeha, Maori hoki, kia tu ki te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori mo runga i ena take hui atu ki era atu take katoa tena e maharatia e te Komiti e tika ana? Tetahi hoki, ka tahuri ranei te Kawanatanga—i te mea kua kore e taea e nga Tiati e tu nei te whakahaere me te whakaoti tata i nga tikanga e tutuki ai nga take kua kiia ake nei—ki te whakatu ano i etahi atu tangata, a, mehemea e tika ana ki te pera, ki te whakarite kia tokorua kia tokotoru ranei o ratou hei whakaoti i te mahi whakatautau papakainga me era atu ahua?

Te Honore Timi Kara (Minita Maori).—Ka ki, e whanui rawa ana te haere o tenei patai. Heoi te kupu e taea ana i naianei ko tenei; ka tahuri te Tumuaki Kai-Whakawa o te Kooti Whenua Maori ki te tuku i ona taima watea katoa e taea ai e ia, atu i naianei tae noa ki tenei tunga o te Paremete e haere ake nei, ki te hanga i nga whakatikatikanga me nga whakawhaititanga o nga Ture Whenua Maori e maharatia ana ma reira ka tino marama pai ai te takoto o aua take.

Kaunihera Whenua Maori o Te Tai Tokerau.

Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—Ka patai ki te Minita Maori—(1.) Mehemea ka mahia ranei he tikanga hei mea i te Kaunihera Whenua Maori o Tokerau kia tahuri i naianei tonu ki te uiui me te whakatakoto i tetahi huarahi whakaaro e whakaputaina ai he ota kia kohikohia nga moni roiate o nga kapia e keria ana i runga i Parengarenga me era atu poraka; me te whakarite papakainga, rahui tuturu ranei, mo nga Maori e noho ana i runga i aua poraka; me te wawahi i aua poraka kia ahei ai to riihi; me te whakapai i aua whenua i runga i te tareinatanga, mehemea ra e ahei ana aua whenua kia peratia? (Kupu whakamarama. E rongo ana ahau kei te kohikohi nga Maori i nga roiate i naianei a kaore e waihotia ana e ratou hei whakaea i nga riana ruri, a he maha hoki nga tangata no ratou aua whenua kaore e whiwhi ana i tetahi wahi o aua moni.) (2.) Tetahi hoki, ka tahuri ranei ia ki te hanga i tetahi tikanga e taea ai aua riana to whakaea i naianei tonu?

Te Honore Timi Kara (Minita Maori).—Ka ki, kaore he mana o te Kawanatanga ki te whakahau kupu atu ki te Kaunihera mo runga i tenei take; engari, e mohiotia ana hoki, e whakaaro ana te Kaunihera, a te wa tuatahi tonu e taea ai e ia, i raro i te ture, ki te whakahaere i nga take e takoto raruraru nei, a kia poto hoki nga huarahi katoa e taea e ratou te whakahaere. Ko nga riana ruri kua riro i te Kawanatanga, no reira kaore pea he take e kiia ai e kore rawa e mahue tetahi huarahi kotahi e riro mai ai aua moni.

Piriti Haerenga Tangata I Te Awa o Oraka.

Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—Ka patai ki te Minita whakakapi i te turanga o te Minita o nga Mahi Nunui, Mehemea ka whakanohia e ia he moni ki runga ki te Rarangi Moni kia £100 hei hanga i tetahi piriti haerenga tangata e whakawhiti ana i te awa o Oraka i Colac Bay, me te mahi page 28i te rori haerenga atu, i tetahi pito i tetahi pito, hei painga mo te katoa, ara mo nga Pakeha me nga Maori tahi?

Te Honore Te Makauana (Minita whakakapi i te turanga o te Minita o nga Mahi Nunui). — Ka ki, i whakatakotoria he patai penei ano e te mema honore nei ki runga ki te tepu o te Whare i tera tau, a i puta hoki te ripoata e whakaatu ana ko taua awa he awa e ki ake ana i te waitai, a e whiti noa atu ana te tangata i te makoatanga o te tai; otira i era atu ahuatanga o te tai he taramu piriti te ara whakawhitinga, engari e kiia ana kua ahua huoioi. Ko te mea tika ma te kaute o Wallace e kimi te moni mo taua mahi, engari i te wa i puta ai taua ripoata (ara i te 2. [unclear: o Hepetema], 1903) kaore i taea e ratou. Ko nga moni e maharatia ana tena e pau i te hanganga o te piriti haerenga tangata e £50, a ko te meatanga kia tukua he karaati moni mo taua mahi, kia tae ki te whiriwhiringa o te raranga moni mo nga Mahi Nunui hei reira whakahaere [unclear: ia] ai.

Ka haere tonu nga patai, a ka tu ake ko—

Te Waira (Mr. Vile), (mema mo Manawatu).—Ka motini kia hikitia te Whare kia puta atu ai ana kupu whakahe mo te whakautu a Te Pohimahita Tianara mo tana patai mo nga moni i pootitia mo nga Poutapeta i Purutaone me Rongotea, tera te roanga atu o nga korero.

I muri i a ia ka tu ake etahi mema Pakeha ka whai korero mo runga i a ratou nei take, me titiro i roto i Hansard, ka mutu ka tu ake ko—

Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—E mea atu ana ahau he pai rawa me hanga he tikanga hou mo runga mo nga whai korero i runga i nga hikihikitanga patai. Ki taku mahara he pai atu mehemea ka rarangi haere tonu te whakahaere i nga patai; engari mehemea kei te ngaro te mema nana tetahi patai, te Minita ranei mana e whakautu i taua patai, me tango ko te patai i muri tonu iho i tera. E mihi atu ana ahau ki te Pirimia mo te pai o tana whakautu i te patai a [unclear: e mema] mo Otaki mo te ahua o te whakahaeretanga o te tiakitanga o te whenua rahui i Porirua. Kaore rawa ahau e kite ana i tetahi take tika e haria atu ai nga moni e hua ake ana i taua rahui ki tetahi atu takiwa ke whakapaua ai e ona kai-tiaki o te Haahi o Ingarangi. He mea hoatu aua rahui e nga rangatira o Ngati Toa kia Pihopa Herewini i nga tau "rima tekau" nei i runga i te kupu tohutohu a Hori Kerei, hei akoako i nga tamariki o taua iwi. A i naianei kua tangohia te moni hei whakapaunga ma ratou ki runga ki tetahi kura i te takiwa o Wairarapa noa atu, kaore rawa ratou e tika kia mahi pera. He whenua rahui ano i hoatu kia ratou e nga Maori o Wairarapa, engari he iti ke nga moni reweniu e hua ake ana i runga i ena rahui i o nga mea i Porirua me Otaki, no reira ka mate nga kai-tiaki. Kua hokona mai e aua kai-tiaki tetahi piihi whenua i tetahi tangata rawaho ki nga moni o aua rahui hei tunga whare kura, a he whare nei ano hoki to ratou kua oti noa atu te whakaara i mua noa atu, a e tu ora noa atu ana hoki i te wa i tupu ai tena whakaaro i a ratou i kawea nei e ratou ki te Hupirimi Kooti hei whakamana i a ratou ki te hari atu i aua moni ki tetahi takiwa ke atu. Ko taua kura kua oti nei i a ratou te hanga ka tae ki te ono tekau tae atu ki te whitu tekau nga tamariki e uru atu ki roto; a he mahi tika ranei kia tangohia atu e ona kai-tiaki nga moni o tetahi whenua ke atu i ata hoatu mo tetahi tino take motuhake ke atu? Ko te tikanga i ata hanga mariretia e te Pihopa ki nga Maori i penei: "Ki te [unclear: homai] e koutou tenei whenua ka whakaturia e matou he kareti hei kuranga mo a koutou tamariki." Haunga nga tamariki a etahi Maori ke atu; ahakoa e tika ana i whakawhanuitia nga kupu o roto i te Karaati i whakaputaina e te Kawana i taua wa kia uru atu ai nga Maori o nga motu ke me nga tamariki pani o te iwi Pakeha. E pai ana; engari me whakatutuki rapea tena tiakitanga; a ko tona whakatutukitanga tika tenei, me hanga he kura ki Porirua ki Otaki ranei. I te mea ko te kura i Otaki e nui ana mo te ono tekau taea atu ki te whitu tekau tamariki ko te wahi tika tena hei whakapaunga ma nga kai-tiaki i nga moni te whenua tiaki i Porirua, kaua e whakapeautia ketia penei me ta ratou mahi kua takahi nei ratou i nga ritenga o ta ratou tiakitanga. Taku hiahia me mahi e te Kawanatanga he tikanga e tika ai te whakahaerenga o aua moni tiaki, me whakahokimai ki Porirua ki Otaki ranei page 29whakapaungia ai, ki te kainga tuturu o nga tangata nana taua whenua i hoatu ki te Haahi. Kati, ka hoki mai taku korero i naianei ki te whakautu a te Minita Maori mo taku patai mo te Pire a te Kawanatanga whakanoho reiti ki runga ki nga whenua Maori. Ko te whakautu a te Minita he whanui noa atu he whakautu wairua noa iho kaore he tatutanga, he tohu ano tenei no te mahi "taihoa taihoa" nei. Koia tenei taua whakautu a te Minita: "Heoi te kupu e taea ana i naianei ko tenei; ka tahuri te Tumaki Kai-whakawa o te Kooti Whenua Maori ki te tuku i ona taima watea katoa e taea ai e ia atu i naianei tae noa ki tenei tunga o te Paremete e haere ake nei ki te hanga i nga whakatikatikanga me nga whakawhaititanga o nga Ture Whenua Maori e maharatia ana ma reira ka tino marama pai ai te takoto o aua Ture." Ko te take i patai ai ahau i tena patai he hiahia noku kia mahia mai e te Minita Maori he ture whakatikatika e hangai ai te takoto i runga i te aronga o nga mea e maharatia ana e ratou kia mahia i naiaaei. E mea ana te Kawanatanga kua tae tenei ki te wa e tika ai kia utu nga Maori i nga reiti nuku atu me nga peihara reiti, a kia whakapangia hoki "Te Ture Tango Whenua Hei Nohoanga Tangata" ki runga ki nga whenua Maori. He take nui rawa atu tenei te hanga ture mo nga whenua Maori, a e tika ana kia ata mahia ponotia e te Minita Maori. E mohio ana taua honore Minita me nga mema katoa ano hoki o to Whare e noho mohio ana ki nga Ture Whenua Maori he mahi he tenei mehemea ka paahitia te Pire Reiti i runga i tenei ahua ona e takoto nei, me Ture Tango Whenua Hei Nohoanga Tangata, me te waiho atu i nga take nunui o taku patai mo te tau e haere mai nei. Kaore hoki tatou e mohio ana ka pewhea ranei nga mahi o te tau e haere mai nei; kaore tatou e mohio ana ka hoki mai ranei tenei Kawanatanga; a ka mahia ranei e ratou ena whakatikanga kia takoto marama ai aua take i runga i te pono me te tika kia rite ai te hiahia o te ngakau Maori. Ki taku mohio tera e kite iho nga mema Pakeha ki te kore e mahia he ture i tenei tunga ano o te Paremete mo runga mo nga take e whakaatu ake nei i roto i taku patai e kore rawa e tika kia paahitia enei Pire e rua e takoto nei i te aroaro o te Whare ka waiho atu ai i etahi kia takoto ana i rahaki. He tino take nui rawa atu tenei. Titiro hoki ki te meatanga kia whakapangia "Te Ture Tango Whenua Hei Nohoanga Tangata" ki nga whenua Maori. E aranga ake ana i kona te taha ki te tiakitanga o te ora o nga Maori; a e tino mohio ana ahau ko te Pirimia me te Minita Maori me nga mema Pakeha katoa o te Whare e mohio ana ko te whakaaro tuturu tenei a tenei Kawanatanga tae noa ki nga Kawantanga katoa o mua atu tae noa hi te iwi Pakeha nui tonu, kia tiakina te ora o te iwi Maori kia toe ai he whenua ki a ratou e nui ana hei oranga mo ratou me a ratou tamariki me o ratou whanau. E koa ana ahau mo te kupu a te Pirimia e mau na i roto i tana Pakapuka Moni (Budget) kia rapua te kaute o te huihuinga katoatanga o nga whenua Maori. Tetahi mahi tena e tino tika ana kia mahia i mua noa atu, a e koa ana ahau mo te kitenga a te Pirimia i naianei me mahi i tera i mua atu o te whakaekenga atu o te "Ture Tango Whenua Hei Nohoanga Tangata" ki runga ki na whenua Maori; te Pire Reiti ranei, mehemea ra ka paahitia ena Pire e rua. Ko te mea tika me timata tonu i naianei tena rapunga i te kaute o nga toenga whenua, a me te hanga i etahi wahi rahui tuturu mo ia tangata kotahi mehemea ka taea te pera, ki te kore, kati, mo ia whanau kotahi; hei oranga mo ratou. Hei reira ki taku mahara katahi ka taea e nga Maori te riihi i o ratou whenua e toe ana i waho atu o aua rahui tuturu. No reira ko nga whenua katoa e toe ana i naianei—he itiiti noa iho ano hoki—ka taea te pupuri hei oranga mo nga Maori me o ratou uri i muri i a ratou. Kei roto i nga takiwa o toku pootitanga e tu nei ahau hei mema kei te tupu haere ake te maha o nga tangata Maori, a kei etahi wahi o te pito whakarunga nei me etahi takiwa atu kei te mau tonu, kei te hoki iho ranei te maha o te tangata Maori. He tino mea nui tenei kia wehea he whenua e nui ana hei oranga mo ratou. E tino kaha ana taku mea atu ki te Kawanatanga kia kaua e waihotia atu tenei take mo te tunga o te Paremete a te tau e haere mai nei, engari ko te taima page 30tika tenei hei mahinga ma ratou i te Pire whakatikatika: A ma tena ka tino puta te ingoa pai o tenei Kawanatanga, a ka mohio pono ai nga Maori, "ae," kei te tiaki tika te Paremete i te ora mo ratou me te whakakore atu i nga mate e peehi ana i a ratou. Taku hiahia me unu atu e te Minita Maori taua whakautu ana e mau nei i runga i te Ota Pepa, a me homai i tetahi whakautu tika hei whakakapi mo tera.

I muri i a ia ka tu ano etahi mema Pakeha ki te whai korero, a ka mutu.

Heoi, hinga ana te motini kia hikitia te Whare.

Ka haere tonu te mahi a te Whare i etahi atu mahi, a no te hawhe-paahi o te tekau karaka i te po ka hiki te Whare.