Piriti Haerenga Tangata I Te Awa o Oraka.

Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—Ka patai ki te Minita whakakapi i te turanga o te Minita o nga Mahi Nunui, Mehemea ka whakanohia e ia he moni ki runga ki te Rarangi Moni kia £100 hei hanga i tetahi piriti haerenga tangata e whakawhiti ana i te awa o Oraka i Colac Bay, me te mahi page 28i te rori haerenga atu, i tetahi pito i tetahi pito, hei painga mo te katoa, ara mo nga Pakeha me nga Maori tahi?

Te Honore Te Makauana (Minita whakakapi i te turanga o te Minita o nga Mahi Nunui). — Ka ki, i whakatakotoria he patai penei ano e te mema honore nei ki runga ki te tepu o te Whare i tera tau, a i puta hoki te ripoata e whakaatu ana ko taua awa he awa e ki ake ana i te waitai, a e whiti noa atu ana te tangata i te makoatanga o te tai; otira i era atu ahuatanga o te tai he taramu piriti te ara whakawhitinga, engari e kiia ana kua ahua huoioi. Ko te mea tika ma te kaute o Wallace e kimi te moni mo taua mahi, engari i te wa i puta ai taua ripoata (ara i te 2. [unclear: o Hepetema], 1903) kaore i taea e ratou. Ko nga moni e maharatia ana tena e pau i te hanganga o te piriti haerenga tangata e £50, a ko te meatanga kia tukua he karaati moni mo taua mahi, kia tae ki te whiriwhiringa o te raranga moni mo nga Mahi Nunui hei reira whakahaere [unclear: ia] ai.

Ka haere tonu nga patai, a ka tu ake ko—

Te Waira (Mr. Vile), (mema mo Manawatu).—Ka motini kia hikitia te Whare kia puta atu ai ana kupu whakahe mo te whakautu a Te Pohimahita Tianara mo tana patai mo nga moni i pootitia mo nga Poutapeta i Purutaone me Rongotea, tera te roanga atu o nga korero.

I muri i a ia ka tu ake etahi mema Pakeha ka whai korero mo runga i a ratou nei take, me titiro i roto i Hansard, ka mutu ka tu ake ko—

Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—E mea atu ana ahau he pai rawa me hanga he tikanga hou mo runga mo nga whai korero i runga i nga hikihikitanga patai. Ki taku mahara he pai atu mehemea ka rarangi haere tonu te whakahaere i nga patai; engari mehemea kei te ngaro te mema nana tetahi patai, te Minita ranei mana e whakautu i taua patai, me tango ko te patai i muri tonu iho i tera. E mihi atu ana ahau ki te Pirimia mo te pai o tana whakautu i te patai a [unclear: e mema] mo Otaki mo te ahua o te whakahaeretanga o te tiakitanga o te whenua rahui i Porirua. Kaore rawa ahau e kite ana i tetahi take tika e haria atu ai nga moni e hua ake ana i taua rahui ki tetahi atu takiwa ke whakapaua ai e ona kai-tiaki o te Haahi o Ingarangi. He mea hoatu aua rahui e nga rangatira o Ngati Toa kia Pihopa Herewini i nga tau "rima tekau" nei i runga i te kupu tohutohu a Hori Kerei, hei akoako i nga tamariki o taua iwi. A i naianei kua tangohia te moni hei whakapaunga ma ratou ki runga ki tetahi kura i te takiwa o Wairarapa noa atu, kaore rawa ratou e tika kia mahi pera. He whenua rahui ano i hoatu kia ratou e nga Maori o Wairarapa, engari he iti ke nga moni reweniu e hua ake ana i runga i ena rahui i o nga mea i Porirua me Otaki, no reira ka mate nga kai-tiaki. Kua hokona mai e aua kai-tiaki tetahi piihi whenua i tetahi tangata rawaho ki nga moni o aua rahui hei tunga whare kura, a he whare nei ano hoki to ratou kua oti noa atu te whakaara i mua noa atu, a e tu ora noa atu ana hoki i te wa i tupu ai tena whakaaro i a ratou i kawea nei e ratou ki te Hupirimi Kooti hei whakamana i a ratou ki te hari atu i aua moni ki tetahi takiwa ke atu. Ko taua kura kua oti nei i a ratou te hanga ka tae ki te ono tekau tae atu ki te whitu tekau nga tamariki e uru atu ki roto; a he mahi tika ranei kia tangohia atu e ona kai-tiaki nga moni o tetahi whenua ke atu i ata hoatu mo tetahi tino take motuhake ke atu? Ko te tikanga i ata hanga mariretia e te Pihopa ki nga Maori i penei: "Ki te [unclear: homai] e koutou tenei whenua ka whakaturia e matou he kareti hei kuranga mo a koutou tamariki." Haunga nga tamariki a etahi Maori ke atu; ahakoa e tika ana i whakawhanuitia nga kupu o roto i te Karaati i whakaputaina e te Kawana i taua wa kia uru atu ai nga Maori o nga motu ke me nga tamariki pani o te iwi Pakeha. E pai ana; engari me whakatutuki rapea tena tiakitanga; a ko tona whakatutukitanga tika tenei, me hanga he kura ki Porirua ki Otaki ranei. I te mea ko te kura i Otaki e nui ana mo te ono tekau taea atu ki te whitu tekau tamariki ko te wahi tika tena hei whakapaunga ma nga kai-tiaki i nga moni te whenua tiaki i Porirua, kaua e whakapeautia ketia penei me ta ratou mahi kua takahi nei ratou i nga ritenga o ta ratou tiakitanga. Taku hiahia me mahi e te Kawanatanga he tikanga e tika ai te whakahaerenga o aua moni tiaki, me whakahokimai ki Porirua ki Otaki ranei page 29whakapaungia ai, ki te kainga tuturu o nga tangata nana taua whenua i hoatu ki te Haahi. Kati, ka hoki mai taku korero i naianei ki te whakautu a te Minita Maori mo taku patai mo te Pire a te Kawanatanga whakanoho reiti ki runga ki nga whenua Maori. Ko te whakautu a te Minita he whanui noa atu he whakautu wairua noa iho kaore he tatutanga, he tohu ano tenei no te mahi "taihoa taihoa" nei. Koia tenei taua whakautu a te Minita: "Heoi te kupu e taea ana i naianei ko tenei; ka tahuri te Tumaki Kai-whakawa o te Kooti Whenua Maori ki te tuku i ona taima watea katoa e taea ai e ia atu i naianei tae noa ki tenei tunga o te Paremete e haere ake nei ki te hanga i nga whakatikatikanga me nga whakawhaititanga o nga Ture Whenua Maori e maharatia ana ma reira ka tino marama pai ai te takoto o aua Ture." Ko te take i patai ai ahau i tena patai he hiahia noku kia mahia mai e te Minita Maori he ture whakatikatika e hangai ai te takoto i runga i te aronga o nga mea e maharatia ana e ratou kia mahia i naiaaei. E mea ana te Kawanatanga kua tae tenei ki te wa e tika ai kia utu nga Maori i nga reiti nuku atu me nga peihara reiti, a kia whakapangia hoki "Te Ture Tango Whenua Hei Nohoanga Tangata" ki runga ki nga whenua Maori. He take nui rawa atu tenei te hanga ture mo nga whenua Maori, a e tika ana kia ata mahia ponotia e te Minita Maori. E mohio ana taua honore Minita me nga mema katoa ano hoki o to Whare e noho mohio ana ki nga Ture Whenua Maori he mahi he tenei mehemea ka paahitia te Pire Reiti i runga i tenei ahua ona e takoto nei, me Ture Tango Whenua Hei Nohoanga Tangata, me te waiho atu i nga take nunui o taku patai mo te tau e haere mai nei. Kaore hoki tatou e mohio ana ka pewhea ranei nga mahi o te tau e haere mai nei; kaore tatou e mohio ana ka hoki mai ranei tenei Kawanatanga; a ka mahia ranei e ratou ena whakatikanga kia takoto marama ai aua take i runga i te pono me te tika kia rite ai te hiahia o te ngakau Maori. Ki taku mohio tera e kite iho nga mema Pakeha ki te kore e mahia he ture i tenei tunga ano o te Paremete mo runga mo nga take e whakaatu ake nei i roto i taku patai e kore rawa e tika kia paahitia enei Pire e rua e takoto nei i te aroaro o te Whare ka waiho atu ai i etahi kia takoto ana i rahaki. He tino take nui rawa atu tenei. Titiro hoki ki te meatanga kia whakapangia "Te Ture Tango Whenua Hei Nohoanga Tangata" ki nga whenua Maori. E aranga ake ana i kona te taha ki te tiakitanga o te ora o nga Maori; a e tino mohio ana ahau ko te Pirimia me te Minita Maori me nga mema Pakeha katoa o te Whare e mohio ana ko te whakaaro tuturu tenei a tenei Kawanatanga tae noa ki nga Kawantanga katoa o mua atu tae noa hi te iwi Pakeha nui tonu, kia tiakina te ora o te iwi Maori kia toe ai he whenua ki a ratou e nui ana hei oranga mo ratou me a ratou tamariki me o ratou whanau. E koa ana ahau mo te kupu a te Pirimia e mau na i roto i tana Pakapuka Moni (Budget) kia rapua te kaute o te huihuinga katoatanga o nga whenua Maori. Tetahi mahi tena e tino tika ana kia mahia i mua noa atu, a e koa ana ahau mo te kitenga a te Pirimia i naianei me mahi i tera i mua atu o te whakaekenga atu o te "Ture Tango Whenua Hei Nohoanga Tangata" ki runga ki na whenua Maori; te Pire Reiti ranei, mehemea ra ka paahitia ena Pire e rua. Ko te mea tika me timata tonu i naianei tena rapunga i te kaute o nga toenga whenua, a me te hanga i etahi wahi rahui tuturu mo ia tangata kotahi mehemea ka taea te pera, ki te kore, kati, mo ia whanau kotahi; hei oranga mo ratou. Hei reira ki taku mahara katahi ka taea e nga Maori te riihi i o ratou whenua e toe ana i waho atu o aua rahui tuturu. No reira ko nga whenua katoa e toe ana i naianei—he itiiti noa iho ano hoki—ka taea te pupuri hei oranga mo nga Maori me o ratou uri i muri i a ratou. Kei roto i nga takiwa o toku pootitanga e tu nei ahau hei mema kei te tupu haere ake te maha o nga tangata Maori, a kei etahi wahi o te pito whakarunga nei me etahi takiwa atu kei te mau tonu, kei te hoki iho ranei te maha o te tangata Maori. He tino mea nui tenei kia wehea he whenua e nui ana hei oranga mo ratou. E tino kaha ana taku mea atu ki te Kawanatanga kia kaua e waihotia atu tenei take mo te tunga o te Paremete a te tau e haere mai nei, engari ko te taima page 30tika tenei hei mahinga ma ratou i te Pire whakatikatika: A ma tena ka tino puta te ingoa pai o tenei Kawanatanga, a ka mohio pono ai nga Maori, "ae," kei te tiaki tika te Paremete i te ora mo ratou me te whakakore atu i nga mate e peehi ana i a ratou. Taku hiahia me unu atu e te Minita Maori taua whakautu ana e mau nei i runga i te Ota Pepa, a me homai i tetahi whakautu tika hei whakakapi mo tera.

I muri i a ia ka tu ano etahi mema Pakeha ki te whai korero, a ka mutu.

Heoi, hinga ana te motini kia hikitia te Whare.

Ka haere tonu te mahi a te Whare i etahi atu mahi, a no te hawhe-paahi o te tekau karaka i te po ka hiki te Whare.