Kuini Rangipupu Raua Ko Heni Te Rau.

Te Auhana (Mr. Houston), (mema mo Pei Whairangi).—Ka kawe mai i te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga i tenei pitihana, mo te motini kia tukua atu te ripoata me te tuhituhinga o nga korero a nga kai-korero mo runga i taua pitihana ki te Kawanatanga, a kia perehetia hoki.

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Eraser), (mema mo Nepia).—Ka menemana kia whakahokia atu te pitihana me te ripoata ki te Komiti kia whiriwhiria ano. Ko tenei pitihana he tino take nui, notemea e hara i te mea e pa anake ana ki nga kai-pitihana, engari ki te motu katoa o Aotearoa; inahoki ra e whakaara ake ana i tenei take na, ka tika ranei kia tukua atu ki nga Maori te mana whakahaere o nga mea e pa ana ki a ratou. Ko tenei pitihana na etahi wahine tokorua, na Heni te Rau (Mrs. Brown) raua ko Kuini Rangipupu (Mrs. Thompson). Ko aua wahine he tino kaha rawa atu ki te page 74whakahaere i nga mea katoa e pa ana ki a raua, engari titiro ki nga mate e patu nei i a raua. He mokai noa iho raua i roto i te ringa o te Kai-tiaki o te Katoa. He whenua o raua, engari e hara i a raua o raua nei whenua. E noho ana raua i runga i o raua whenua, a e utu reti ana raua mo o raua whenua ake ano. Ka haere tonu te roanga atu o ana kororo, me titiro i Hansard.

Henare Kaihau (mema mo te Tai Hauauru).—Kaki, e tino tika ana te menemana a te honore mema mo Nepia; ko te mea tika me pena; notemea ko te take o tenei pitihana e hara i te take iti, engari he mea whanui noa atu tona aronga. Ko aua wahine i roto i ta raua pitihana e whakapuaki ana i te aue nui a o raua iwi puta noa i te takiwa o te Tai Hauauru. Ki taku whakaaro e tino tika ana ia inoi kotahi e noho nei i roto i a raua pitihana. Etino mate ana ratou i te whakahaerenga a te Kai-tiaki o te Katoa i o raua whenua. Kua whakaaturia maramatia mai kei tenohomate nga Maori i raro i te whakahaere a te Ka-tiaki o te Katoa. Kaore ratou e whiwhi ana i nga moni reti me nga reweniu e tika ana kia riro i a ratou i runga i o ratou whenua Puta noa i te Tai Hauauru katoa he tekau hereni anake i te eka te utu reti rahi i riro mai i runga i nga poraka whenua i riihitia i raro i te whakahaere a te Kai-tiaki o te Katoa, tena ko era atu ahua reti i taua takiwa e tae ana ki te 15s., tae atu ki te £1, ki te nuku atu hoki, i te eka. No te whakaritenga tuatahi kia tukua atu nga whenua ki raro ki te whakahaere o te Kai-tiaki o te Katoa i maharatia i reira ka hoatu aua riihi kia maketetia i roto i te makete e puare ana ki te katoa, kia riro mai ai nga moni reti nui e taea ana te homai; engari kua kitea i naianei kei te rereke rawa atu te whakahaerenga o te tukunga o aua riihi, e mahia hunatia ana, ara, kaore rawa nei he tangata e mohio ana ki nga tikanga i mahia ai. Kua mohio nga Maori i naiainei e whakamatea ana ratou, inahoki kaore ratou e whiwhi ana i nga moni reti e tika aua kia riro i a ratou i runga i o ratou whenua. Tetahi hoki, kua mohiotia i naianei e kore rawa aua whenua e hoki mai ki a ratou ki o ratou uri ranei. I te timatanga hiangatia ana nga Maori kia mahara ai ratou, e, ka rua tekau ma tahi anake tau e noho ai aua whenua i raro i te mana o te Kai-tiaki o te Katoa, a ka pau ena tau ka hoki mai ano ki a ratou ki nga Maori no ratou nei aua whenua ma ratou e whakahaere; engari katahi ratou ka kite i naianei, kua riro tuturu atu aua whenua ki raro ki te mana a te Kai-tiaki o te Katoa mo ake tonu atu. Tenei ano tetahi take; kei te utu reti nga Maori mo nga whenua i ata Karauna karaatitia ki a ratou i te tau 1881, me te tau 1883. Ahakoa ano mo nga whenua i puritia e ratou hei mahinga ma ratou e meatia ana kia utu reti ratou, me nga wahi turanga whare kua hanga whare nei ratou ki runga kei te penatia ano te tikanga. No reira me pewhea e tika ai te Kawanatanga ki te ki e hanga ana ratou i te ora tika mo nga Maori. Kaore nga mema honore e kore te kite e he ana te mahi a te Kawanatanga ki te tango i nga whenua o nga Maori i runga i era tu huarahi, ta te mea kua tino marama hoki ko enei mate katoa e korerotia nei kua utaina ki runga ki nga iwi Maori na taua Kawanatanga i korero ake ra ahau i mahi. I roto i enei tau e ono tekau kua taha ake ni e noho ana nga Maori i raro i nga ture Pakeha me nga tikanga Pakeha, a kua mohio pai noa atu ratou i naianei, kua kaha noa atu ki te whakahaere i o ratou whenua me a ratou mahi. Engari i roto i tena wa roa katoa he aha te painga kua mahia e te Kawanatanga ki runga ki a ratou? Kaore rawa nei kia kotahi. Engari e patu tonu ana i te iwi Maori kia hoki rawa atu ki raro rawa atu. Mehemea ka whakahokia atu tenei ripoata ki te Komiti e hiahia ana ahau me hanga e ratou he ripoata whanui tonu, kaua mo enei pitihana e rua anake, engari mo runga mo nga whenua katoa o te Tai Hauauru e takoto penei ana. Ko te mea tika me hanga he Pire poto, me kawe mai ki konei i tenei tunga ano o te Paremete, e tuku ana ki nga Maori te mana o o ratou whenua, ara te mana ki te riihi. Mehemea ka haria mai e te Komiti he ripoata pena te ahua, a ka tukua ki nga Maori te mana whakahaere o o ratou whenua, ka tino kaha ahau ki te ki atu ka taea e au i tenei tau ano te hoatu i tetahi toru rau mano eka whenua ki roto ki te makete hei tangotangohanga ma nga Pakeha. Ko ena whenua katoa kei roto page 75anake i te Rohe Potae i te takiwa pootitanga o te Tai Hauauru e tu nei ahau hei mema. Engari ki te kore ratou e hoatu i tena whakangawaritanga ki nga Maori i tenei tunga ano o te Paremete, heoi, e kore rawa tetahi eka whenua Maori kotahi nei e tukua ki roto ki nga ringa o nga Kaunihera hei whakahaere ma ratou, tatemea ka rite tonu te whakahaere a te Kaunihera Maori ki te whakahaere a te Kai-tiaki o te Katoa e whakahengia atu nei. Kua tino marama nga Maori i naianei ki te ahua, kua kite ratou i te he me te mate, a e kore rawa e hoatu e ratou tetahi eka kotahi. He tuturu whakapohe, he tuturu hianga, he tuturu kohuru, he tuturu patu i te iwi Maori taua tikanga. He aha te take kia peneitia ai nga Maori? He aha te mahi he a nga Maori ki nga Pakeha e noho ana i tenei koroni? Ko to ratou tunga ake koia ki te whawhai mo to ratou motu? E tino tika ana ratou ki te whawhai atu ki te Kawanatanga. Kua murua noatia atu hoki o ratou whenua, e hara i te mea ata tango marire mo tetahi utu i whakaaetia i waenganui i nga hunga e rua, ko te take tena i ara ai te whawhai. He aha koia te take tuatahi o te pakanga? Nawai koia i homai te Tiriti ki Waitangi nana nei i whakanoho nga iwi Maori o te motu tae noa ki te iwi Pakeha ki raro i te ture kotahi? Nawai i timata te whawhai? Na te Kuini? He aha te hara o nga Maori i tika ai kia murua atu o ratou whenua? No te whea tau i tu ai te Kooti nana i whakatau te hara o aua tangata i murua atu ai o ratou whenua? Kaore rawa tetahi tangata kotahi e kaha ki te ki mai ki ahau no te mea o nga tau ka tu te Kooti ki te uiui i taua take a whakataua ana, ae, kua hara ratou, i tika ai kia murua o ratou whenua i runga i te raupatu. Heoi kau te mea e kitea e ratou koia tenei: Kua whakapumautia e te Kuini ki nga Maori o ratou tika ki o ratou whenua me te mana whakahaere o o ratou whenua. A i naianei e murua atu ana e te Kawanatanga nei ena tika me ena mana. E kiia ana i naianei kia tukua atu nga take o nga pitihana a aua wahine ki tetahi Tiati ki tetahi atu tangata ranei i whakaturia hei uiui i aua mea me te hanga ripoata mo runga. Heoi kau te tikanga o tena ripoata he penei na "taihoa." He aha koia te pai i "taihoa" tonu ai mo runga mo nga take Maori i nga ra katoa? Kua maha oku tau i naianei e tu ana i roto i te Paremete, a he "taihoa" anake te mahi i ena tau katoa. Ko te kupu tuturu tena "taihoa, taihoa Kaihau, taihoa, e noho ki raro, ata tatari marire, taihoa, taihoa." Kaati kua kore ahau e noho ki raro a muri atu nei. E tino ki tuturu atu ana ahau ki te Whare nei kei te hanga he tikanga i naianei i roto i te Whare a i waho ano hoki mo runga mo nga take Maori. Tae mai ki naianei e noho ana nga mema Maori o tenei Whare i raro i te reo o te Minita Maori. Engari kua mohio matou i naianei kaore rawa he painga e taea e matou i runga i tena ahua mo te taha ki nga iwi e tu nei matou hei mangai mo ratou. Ahakoa pewhea aku korero, ahakoa pewhea taku haere atu ki te Minita Maori me te tono atu ki a ia kia whakaorangia nga mate e tangi nei e aue nei ona iwi, kaore rawa e homai ana tena ora. Ko te ahua tena o te Minita Maori e tu nei. Maku e whakamarama atu tetahi korero Maori hei tauira mo tenei ahua. Tera tetahi wahine Maori ka moe i tana tane, noho ana i te kainga o te tane. E hara i te mea ko ia anake tana wahine. E toru e wha atu nga wahine a taua tangata—ki te tikanga penei ano me te maha o nga mema Maori o tenei Whare te maha o nga wahine a taua tangata nei. A ka taka nga tau, ka whanau te tamaiti a te wahine ra. No ko ahau ko Kaihau nei taua wahine, mo runga ra i te ritenga o taku paki e korero nei. Ka mea atu te wahine ra ki tana tane kia tikina he wai mo te tamaiti, e mate wai ana hoki. Kaore rawa te tane i whakaae ki te tiki wai hei inu ma te tamaiti, ahakoa pewhea te nui o te tangi, a ahakoa mo tana tamaiti tuturu ake taua wai, a e tika noa atu ana kia hoatu hei inu mana. Katahi ka pouri te wahiue ra, whakatika ake ana haere atu ana, ka mahue tona kainga. Tona kaiarahi I a ia i haere ra he kuri, he tino kuri mohio, whai whakaaro A i a ia e haere ana ka tae ki tetahi awa ka whakawhiti atu ki tetahi taha. No te taenga ki tetahi taha katahi ka tahuri whakamuri ka titiro mai ki tenei taha ka kite ia i tana tane—ara ko te Minita Maori tera i runga i te ritenga o tenei korero aku—e tu ana i tenei taha. Ka maranga ake te reo o te tangata ra ki te tangi atu ki page 76tana wahine "a kui e hoki mai ki a au." Katahi ka karakia te wahine ra a tutu ana te ngaru o te awa; katahi ka whakautu atu, "kaore, e koro kaore, hoki atu koe i kona, e kore koe e whiti i te awa nei, ka mate koe i nga ngaru nunui e tu nei, hoki atu, ka ngenge koe i te whainga mai I taku hika mokai." Na kua ahiahi, a ka pouri haere, katahi ka panipania e te wahine ra nga waewae o tana kuri ki te kokowai, katahi ka tuku atu i te kuri kia haere atu i mua a ka whai haere te wahine ra i muri i nga takahanga whero o nga waewae o tana kuri e mau haere ana i runga i nga kohatu. Kati ra me tupato te Kawanatanga i runga i tena korero kei penatia hoki ratou. Tenei ano tetahi korero aku e rite ana mo te Minita Maori. Mahara ana matou i mua e tiaki ana te Kawanatanga i te ora me te painga mo te iwi Maori, engari kua mohio matou i naianei e rereke ana. Kaore he painga tahi e puta ana ki nga Maori i runga i a ratou whakahaere. Ko te ahua o nga Maori e rite ana ki te pii heihei he rakiraki nei to ratou whaea whangai, a ka oma atu ana nga pii heihei ki raro i nga parirau o to ratou whaea whangai i runga i te mahara ka mahana ratou ka pai ka ora ki reira, engari kaore rawa to ratou whaea i mahara kia ratou, rere atu ana ki roto ki te wai, me te hari atu i a ratou ki reira mate mate atu ai.

Te Honore Timi Kara.—Kei te huri kiko pea to korero, ki taku mahara. Ko nga pii heihei ke e rere atu ana ki roto ki te wai, waiho atu to ratou whaea rakiraki kia noho i uta tangi kau atu ai.

Henare Kaihau.—Ki taku mohio kua marama i a au te whakaatu atu, e tino tika ana kia hanga he ture hei whakakore atu i enei mate kua tino kitea nei kei te patu i nga iwi Maori. Kua tae ra pea hoki i naianei ki te wa tika e whakarerea atu ai tena korero pohehe e kaore nga Maori e mohio ki te whakahaere i a ratou nei mahi. Kua tae mai tenei ki te wa tika e waihotiaatu ai ki nga Maori anake ano te whakahaeretanga o o ratou whenua. Mo te taha ki te Rohe Potae. Ko te nuinga o nga Maori o reira he hawhe kaihe, a e tino mohio ana ahau neke atu pea te mohiotanga o te nuinga o ena hawhe kaihe i etahi o nga mema o tenei Whare me te kaha ki te whakahaere i a ratou mahi me nga mea katoa e pa ana ki a ratou. He aha koia te whakamatauria ai, tukua ki aua tangata te mana whakahaere o a ratou mea, a me titiro me tatari kia kitea ka pewhea te tukunga iho o tena tikanga? I mahara hoki ahau i te tunga o tena Minita ki runga ki te turanga Minita katahi ka rapua tikatia te ora mo te iwi Maori. He hawhe Maori nei hoki ia. Engari, me ki ake ahau, ahakoa he pera taua honore mema, ki taku titiro ki te ahua o ana mahi me te mea nei e wehi rawa atu ana ia ki tana Kawanatanga. Engari he aha te take i maharahara ai te honore mema nei? Me pewhea koia e taea ai te honore mema nei te whakahe mo runga mo te whakahaere tika ki nga iwi e rua nei? Kaore kau he tangata kaha ke atu i taua honore Minita nei hei mahi i tera mahi. Kei te ki atu ahau ko te wa tika tenei e tahuri ai te Kawanatanga ki te hanga i tetahi Pire hei whakarite i nga inoi me nga tono e mau nei i roto i enei pitihana i tukua mai e aua Maori e whia ranei mano tangata. E kore ahau e whakaae kia whakaroangia a muri atu, notemea e mohio pai ana ahau mehemea ka waihotia atu mo tenei tau e haere mai nei kua mutu tenei Paremete, a ka hapaingamai ano tenei take hei take e tahuri ai ano ahau ki te awhina i te Kawanatanga. E ki atu ana ahau me kawe mai i tenei tunga ano o te Paremete. E hara i te mea hei painga mo nga Maori anake tena mea engari hei painga mo te koroni nui katoa. E ki atu ana ahau ma kona ka taea te whakaea i tetahi wahi nui o nga moni e namaia tonutia ana e tenei Whare. E takoto mai nei te moni nama hei utu ma tenei koroni neke atu i te rima tekau miriona pauna, a kua wehi tatou ka pewhea ranei to tatou ahua a nga ra e haere mai nei. Ina hoki kei Toku ahua awangawanga noa iho nga iwi o te koroni nei mo te taha ki taua moni nama; no reira e tino tika ana kia hanga mai he Pire penei me taku i ki atu nei kia mahia mai i tenei tunga ano o te Paremete. Patua atu, whakakorengia atu nga ture katoa e pa ana ki te iwi Maori mai o te timatanga ra ano tae mai nei ki naianei; a ka kite koutou hei painga nui tena mo te koroni katoa.

Te Honore Timi Kara (the Hon. Mr. Carroll), (Minita Maori).—Kua ata page 77whakarongo marire ahau ki te whai korero a te mema o te Tai Hauauru, me nga whai korero a nga mea i tu ake i mua atu i a ia, engari kaore rawa ahau nei e kite ana i tetahi take tika kia kotahi nei e whakaaetia ai te menemana a te honore mema mo Nepia—ara, kia whakahokia atu tenei ripoata ki te Komiti mo nga Mea Maori i runga i te mahara kia whakawhanuitia kia whanui ai te uiuinga kia uru atu ai nga paanga katoa o nga Maori i roto i nga whenua Rahui o te Tai Hauauru. Me ki ake ahau ko nga pitihana i whakahaerea e te Komiti mo nga Mea Maori kaore e whakaara ana i tena take katoa, engari e whakaatu ana i nga mate o aua kai-pitihana tokorua anake ano. Ka aua kai-pitihana he wahine tino mohio, he hawhekaihe—ara, he Pakeha ki te tikanga—a i tino marama pai rawa te whakatakotoranga atu o a raua keehi ki te aroaro o te Komiti Tera te roanga atu o ana korero, me titiro i Hansard.

Haere tonu nga mahi a te Whare, a no te tekau miniti ki te tahi karaka i te ata tu o te Paraire ka hiki te Whare.