No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Pire Reiti Whenua Maori.

Ka tae mai taua Pire, he mea tuku mai i runga i te kupu tono mai a te Kawana.

Ka noho Komiti te Whare ki te whiriwhiri i taua kupu.

Ka korero etahi mema, ka mutu, ka tu ake ko.

Tame Parata (mema Maori o Te Waipounamu).—E te Pika, me korero hoki ahau i aku kupu mo runga mo tenei Pire. Ko tenei Pire he mea tawhito. Ko te toru rawa tenei o nga Paremete i homai ai te Pire penei te ahua e taua honore mema nei ano. Kei roto i te Pire a te honore mema ki taku titiro e page 16penei ana, kaore kau rawa he tikanga e hanga ana mo nga poraka whenua Maori he maha nei nga tangata kei roto, me ki tekau nga tangata nona. Ki te tupono kaore i utua nga reiti i utaina ki runga ki taua whenua, kaore he huarahi e wawahia ai taua whenua e wehea ai tetahi wahi e rite ana hei whakaea i ana reiti, no reira ki taku titiro e penei ana te aronga, ki te paahi tenei Pire hei ture ka ahei nga poraka katoa ahakoa pewhea te nui te iti ranei kia maketetia mo nga moni reiti korekore no a iho nei kaore i utua. Ko tena mana ka hoatu ki roto ki nga ringa o nga ropu takiwa. Kati, ko te ahua o tenei Pire e takoto nei e penei kau ana, "ko rarangi nama mea o mea te Ture kua whakakorea kua whakatikaina ranei e tenei Ture," engari kaore e panui ana i aua rarangi, a e hiahia ana ahau kia mohio ahau e pewhea ana aua rarangi. A ahakoa kua oti tenei Pire te whakamaori—a kua tirohia katoatia hoki e au—engari kaore rawa e mohiotia tona aronga ki te kore e matua hurahurangia ia rarangi me ia Ture kotahi e paangia ana e taua Pire me te ata tirotiro i ona ahuatanga katoa. Otira ko te take nui tonu o te Pire nei te mea e whakahengia ana e au. E mea ana te Pire nei me utu nga whenua Maori i te puuru reiti penei ano me nga whenua Pakeha, a tena ano hoki e tonoa kia utu i nga peihara reiti. Kati, kowai te tangata e kaha ki te whakaatu mai ki ahau i tetahi tangata Maori kotahi nei e mohio ana ki te tikanga o tena kupu, "peihara reiti." Kaore rawa nga Maori e mohio ana ki te tikanga o tena kupu Tena hoki ratou e tohe kotahi anake ano te reiti e tonoa ana kia utua e ratou ahakoa pewhea; engari ko tenei Pire e mea ana tena e meatia kia maha atu i te reiti kotahi hei utunga ma ratou mo runga i te piihi whenua kotahi. E te Pika, me titiro tatou ki tenei ahua he mea ano e toru rawa nga ropu takiwa hei whakaaroarohanga mo runga mo te reititanga o nga whenua Maori—ko te Kaute Kaunihera, ko te Paro Kaunihera, me te Rori Poari—me ia ropu kotahi o ena ropu e toru e whai mana katoa ana ki te uta reiti ki runga ki taua piihi whenua kotahi. Kei te tika ano ma te whai moni ka taea ai e ratou te mahi a ratou mahi; engari ko taku e whakahe nei ahau koia tenei; ko nga moni e utua ana e nga Maori mo runga i o ratou whenua kaore e whakapaua ana e nga ropu takiwa hei whakapai i nga whenua o nga Maori nana nei aua reiti i utu. A no te mea e pera ana te ahua i naianei koia ahau i ki ake ai kaore rawa he take tika e whakanukuhia ake ai nga moni reiti hei utu ma nga Maori. Tera pea etahi mema honore e tahuri ano ki te hapai i te kupu tawhito e, "rite tonu te haere o nga Maori me matou i runga i nga rori"; engari me tohu ake e au ko nga tangata o era atu whenua tauiwi ke ka tae mai ana ki tenei motu ka haere i runga i aua rori i mahia nei e nga tangata utu reiti, otira kaore aua tangata iwi ke e utu reiti ana hei whakaora i aua rori. Ko te aronga o te ture e mana nei i naianei ki taku mahara e penei ana, e kore tetahi whenua Maori e taea te hoko hei whakaea i nga reiti kaore i utua, i nga tiute ranei, i tetahi atu mea ranei pera te ahua, ki te kore i matua tukua tena take ki te aroaro o tetahi Komihana Kai-tiaki, o tetahi atu ropu whakawa ranei pera te ahua, hei uiui i nga ahuatanga katoa o taua take: a ma te Komihana Kai-taiki e ata rapu i roto i te wa e uiui ana ia, kia ata marama pai ia i muao tana tahuritanga ki te hanga ota whakahau kia utua nga reiti, kia tangohia ranei te whenua, kia pewheatia ranei, he oranga ke atu ano to te whanau o taua Maori e ekengia ana e tena raruraru, ara he whenua ke atu ano tona e nui ana hei oranga mona i tua atu i te whenua e meatia ana kia tangohia kia hokona hei utu i te reiti. Engari kaore rawa he tikanga pena i roto i tenei Pire e korerotia nei. Kaore kau rawa he kupu penei na: me matua ata marama rawa te ropu whakawa mana e uiui tena take ki ona ahuatanga katoa ka hanga ai i tana ota. Kei te hiahia hoki ahau ki te whakapuaki kupu mo runga mo te wariutanga o nga whenua Maori. Ko te tikanga o tena mahi i naiauei e penei ana; ka mahia noatia atu te wariutanga, kaore he kupu whakaatu ki nga Maori nona te whenua, a kaore rawa ratou e mohio ana kei te wariungia. Tuatahi, kaore nga Maori e mohio ana kua wariungia to ratou whenua, a tuarua, kaore ratou e mohio ana he aha te wariu kua whakanohoia ki runga ki to ratou whenua, kei te noho kuare noa iho ratou. Te whakaatu tua-page 17tahi e tae ake ana ki te Maori nona te whenua, he panui reo Pakeha—he reo e kuaretia ana e ia—kaore kau he whakamaoritanga e piri ana 1 te taha, a me tahuri ia me rapurapu kia mohio ia ki tona tikanga. A te mutunga iho katahi ia ka marama kua oti tona whenua te wariu, a kua tonoa kia utu ia i te moni ki te Paro Kaunihera ki te Kaute Kaunihera ranei, ki tetahi atu ahua ropu takiwa ranei. Kei te tino whakahe rawa atu ahau ki te ahua o te wariutanga o nga whenua. He mea ano kaore rawa te Kai wariu e tae ana kia kite i te whenua, engari e whakanoho noa atu ana i tana moni i mahara ai hei wariu mo taua whenua Kaore cawa ia e hari ana i te tangata nona te whenua, i tetahi atu tangata ranei e mohio ana ki te wariu o nga whenua o taua takiwa, hei hoa mona e ka haere ana ia ki te whakanoho i te wariu o te whenua; koia ahau i ki ake ai me hanga ena ahua raruraru katoa kia takoto tika i mua o te tononga atu kia utu reiti nga Maori. Tenei ano tetahi raruraru, tae rawa atu te pauui a te ropu takiwa ki te Maori kua pahemo ke te wa e ahei ai ia te haere atu ki te whakahe i te wariutanga. Tetahi hoki, e ki ana ahau ko te mea tika me whakaatu ki nga Maori nona nga whenua i mua o te wariutanga o aua whenua, no te mea i runga i tenei tu ahua wariutanga e mau nei i naianei kaore rawa he huarahi e mohio ai ratou he wariu tika ranei tena e whakaekengia atu ana ki runga ki a ratou, tera pea kei te whakapiki he noa atu nei te Kai-wariu i te wariu o taua whenua kia puta ai he painga ki te ropu takiwa. Me whakamahara atu e au ki nga honore mema, i enei tau tata kua hori ake nei maranga ana tetahi aue nui whakaharahara i roto i tenei Whare na nga taha katoa e whakahe ana ki te wariutanga o nga whenua Pakeha E mahara ana ahau ko te mema o Wairarapa tetahi i tino riri rawa atu, me te whakahe i te wariu i whakanohoia e te Kai-wariu a te Kawanatanga ki runga ki nga whenua o tona takiwa pootitanga. A e hara i te mea koia anake ki te whakahe; he maha noa atu nga mema i rite tonu te kaha o te whakahe, a te tukunga iho o tena mahi whakakorea atu ana etahi o nga Kaiwariu, a whakatikaia aua nga wariutanga i roto i etahi takiwa maha o te koroni.

Ka tuaruatia ano e au taku kupu, me tahuri rawa nga mema honore ki te ata whiriwhiri marire i enei korero aku. Kore rawa he take tika e kawea mai ai he Pire penei te ahua, kihai nei i whakaaturia mai ki nga Maori. E rua rawa enei Pire reiti kei te aroaro o te Whare e takoto ana, ko ta te Kawanatanga, me tenei hoki, a e hiahia ana ahau kia mohio ahau ma te whea e aua Pire ka utautaina mai ano he taake ki runga ki a matou ki nga Maori? Akuanei pea kitea rawatia ake kua peneitia te ahua mo matou ka utu reiti matou i raro i ta te Kawanatanga Pire, a ka meatia hoki kia utu ano matou i raro i te Pire a te mema mo Pei o Pereti Ka u tonu ahua ki te whakahe i nga Pire katoa e mea ana kia whakanuia ake nga reiti i runga i nga whenua Maori, ahakoa i toku ake motu, i tenei motu ranei Ko nga mema o nga Kaunihera Maori he tangata pono he tangata marama e mohio ana ki nga mahi tika ma ratou, engari ahakoa tera tukua ana ma tetahi atu ropu ke e whakararuraru nga whenua Maori. Ko nga reiti e utaina atu ana i naianei ki runga ki nga whenua Maori, e meatia aua, i raro i nga ritenga o tekiona 7 o te Ture Reiti o te tau, 1888, kia whakapaungia hei whakapai i aua whenua, engari ki te tono atu te Maori kia peratia ka homai ranei? Kore rawa. Kaore e taea e au te tohu atu i tetahi wa kotahi i rongo ai ahua ki tetahi Maori e ki ana i whakapaingia tona whenua ki nga moni reiti i utua e ia ki nga Kaute Kaunihera. Engari e ki ake ana ahau ko te mea tika me matua akoako nga Maori kia marama marire ai ratou ki nga painga e puta mai ki a ratou, i mua o te meatanga kia hanga he tikanga penei. Na i raro i te Ture o te tau 1882 — te Ture Reiti mo nga Whenua Karauna me nga Whenua Maori—utaina ana he reiti ki runga ki nga whenua Maori, a i whakaarohia hoki whakapaungia ano aua reiti ki runga ano ki aua whenua, hei painga ranei mo aua whenua; a i kiia ano hoki ma te Kawanatanga e utu aua reiti, a kia hokona te whenua, kia riihitia ranei, ina paahitia e te Komihana Kai-tiaki, ka kohikohia ka utua e te Kawanatanga aua moni. He nui nga whenua Maori i nga tini wahi o te koroni i utaina ki te reiti taumaha rawa i tera wa, a kaore rawa nei i wha-page 18kina ki nga Maori nona aua whenua kua peratia. Kati, me tohutohu atu e au ki Whare, tenei. Ko ia Maori e riihi ana i tona whenua ki te Pakeha me matua utu rawa i te tekau pauna i runga i ia rau pauna kotahi i runga i tena riihi; engari ki te riihi whenua te Pakeha e 7s. 6d. anake i te rau pauna hei utu ma te Pakeha; tekau pauna rawa ma te Maori. He aha te take kia tonoa kia utu reiti nga Maori i te mea kei te utu ratou i te tiute tekau rawa pauna i te rau i runga i ena tu ahua, a ko to Pakeha e utu anake ana i te ⅜ o te pauna kotahi i te rau? Ata whakariteritengia koia ena ahua e rua. E tono atu ana ahau ki nga mema honore o tenei Whare kia ata whakaarohia e ratou nga take katoa kua whakaaraarahia nei e an. A e haere ana koia ki whea tena tekau pauna i te rau tiute e utua ana i runga i nga whenua Maori? E riro ana i te koroni, e riro ana i nga ropu takiwa hei oranga mo a ratou Kaumhera, me era atu take e tau ana hei mahi ma ratou. Kati, ko nga whenua Maori katoa kei raro i te here e takoto ana. Kei te ki ake ahau me ata whakaaro marire ki ena take katoa; a mehemea e ki ana nga mema honore kia whakaritengia te iwi Maori kia tu tahi me te iwi Pakeha, kia rite tonu to ratou ahua, [unclear: e aha] te take e peneitia ai ratou? Tenei ano tetahi take e hiahia ana ahua ki te tohutohu atu ki nga mema honore, ara ko te rarangi kei roto i te Tiriti o Waitangi e ki nei ka whakapumautia ki nga Maori o ratou whenua katoa, a ratou ngaherehere, mahinga ika, me era atu ahua. A ahakoa tena, kawea mai ana he Pire penei, e mea ana kia ut aina atu he reiti ki runga ki o ratou whenua. E hara koia i te mea he takahi tena i te mana o taua rarangi o te Titiri o Waitangi? Kia tae ki te panuitanga tuarua o ta te Kawanatanga Pire hei reira ka tino kaha ahau ki te tohutohu atu ki nga mema honore me te Kawanatanga me te koroni katoa i nga mate me nga tukinotanga katoa e hanga ana ki runga ki te iwi Maori. E tono atu ana ahau ki te honore mema mo Pei o Pereti kia unuhia atu e ia tana Pire kia waihotia mai kia kotahi anake te Pire hei whawhaitanga ma tatou—ara ko te Pire i kawea mai nei e te Kawanatanga. E mohio ana ahua i whai-kuputia i roto i te Whai-korero a te Kawana i te tuwheratanga o te Paremete tena e kawea mai e Pire i tenei tuunga o te Paremete e pa ana mo te reititanga o nga whenua Maori. Kati, i te mea e pena ana, e ki ana ahau me unu atu tetahi o enei Pire ki waho.

Ka korero etahi mema Pakeha ka mutu, ka tu ake ko.

Wi Pere (mema Maori mo te Tai Rawhiti) — E te Pika, e kore ahau e tu ki te whakapuaki kupu mo runga i tenei Pire i tenei ahiahi me i kaua tetahi kupu a te honore mema mo Te Hawera. Ki taku whakarongo atu ki a ia, i patai atu ia ki te Minita Maori he aha te take kia utu nga Maori i te hawhe reiti anake — ara i te heipene — i te mea e utu ana nga Pakeha i te puuru reiri ara i te pene tuturu. Ki taku mohio kaore pea i utua e te Minita taua patai: He ahakoa, maku tonu e whakautu i naianei. Ko te take e kore ai e tika kia utu nga Maori i te puuru reiti koia tenei: Ko nga whenua o nga Maori i hokona e te Karauna mana mo te hikipene noa i te eka; a ko etahi mo te kotahi kapa i te eka; a tera pea etahi i tae ki te tinipene i te eka; engari no te hokonga atu a te Kawanatanga i aua whenua ki te Pakeha i muri iho tono ana ratou i te £1, tae atu ki te £5 i te eka mo aua whenua nei ano. Kati, kei te penei te ahua e takoto nei i naianei, ki te hokona e tetahi Maori, me ki 5,000 eka o tona whenua, ki te Karauna mo te utu korekore noa iho, a ka puritia e ia tetahi wahi, me ki 100 pea eka, ki a ia mau ai, katahi ka whaia haeretia e koutou taua tangata mo tera wahi paku noa, mo tena rau eka noa, i puritia ra e ia mona, ka mea koutou kia whakataumahatia ano e koutou tera. He tika te whakaatu a te honore mema Maori mo Te Waipounamu, kei te utu nga Maori i te tiute tekau pauna i te rau pauna i runga i nga tukunga whenua katoa, a ko nga Pakeha e utu anake ana i te 7s. 6d. i te rau pauna. Ko etahi whenua Maori i murua noatia atu kore rawa he utu i hoatu. A ko etahi whenua ano he mea hoatu noa atu e nga Maori ki te Karauna. A ki taku mohio mehemea ka whikangia e au ka taea e au te whakaatu he maha ke nga moni a nga Maori kei roto i nga ringa o te Karauna e pupuri ana, i nga moni a nga Pakeha. page 19Ki taku nei whakaaro kaore rawa e tika kia tonoa kia utu reiti nga Maori kia pahemo marire tetahi rua rau tau toru rau tau ranei e takoto ake nei. E hara tenei i te taima tika hei tononga kia utu ratou; he korero he rawa tena e ka kiia ko te wa tika tenei. E tono atu ana ahau ki nga honore mema kia tirohia te whikanga o nga mea kua tohungia ake ra e au, a ka kite ratou he miriona he miriona nga moni a nga Maori kua utua ki roto ki nga ringaringa o te Kawanatanga, a ahakoa tena, ka hanga noatia tenei raruraru me enei taumahatanga mo tenei take kore tikanga noa iho nei. Titiro hoki ra ki nga whenua Maori nui whakaharahara kei te takiwa o Taranaki, e puritia ana. e whakahaeretia ana e te Kai-tiaki o te Katoa. Tetahi taha nui rawa atu o nga painga e hua mai ana i runga i aua whenua e tangohia ana e te Tari a te Kai-tiaki o te Katoa hei utu i nga raruraru o tana whakahaerenga i aua whenua; a he wahi iti noa iho te wahi e utua ana ki nga Maori nona te whenua. Mehemea pea e penei ana ta koutou e nga mem a honore—"Hei aha ma tatou ena Maori? Patupatua kia mate kia hono te mutu atu te rahurahu oti atu"—ka ki atu ahau, "E pai ana, e marama ana ahau ki tena." Engari ko ta koutou kupu e ki nei—"Mo te aha kia utu te Maori i te neipene anake hei reiti i te mea e utu ana matou i te pene?"—kaore i te tika tena, a ko nga take i kore ai i tika koia tenei, tuatahi, he nui whakaharahara nga whenua Maori kei te Kawanatanga e pupuri ana i naianei; a tuarua ko te mahi he a tenei Whare i nga wa mahamaha noa iho ki te here i nga whenua Maori ki nga ahua here i kore rawa ai i puta he painga ki nga Maori i runga i o ratou whenua. Maku e whakaatu ki te Whare. Kua [unclear: oa] atu ahau i te toru tekau tau e utu ana i te puuru reiti. Tera tetahi rori e tapahi ana i runga i toku whenua e toru maero te roa, a kaore rawa kia whakapaingia kia mahia ranei e te ropu takiwa. Ka puta kau mai ana taua rori i nga whenua o nga Pakeha e hono ana ki toku ka mahue te main—i tetahi pito i tetahi pito. Ko te toru maero o te rori e haere ana i runga i toku whenua kore rawa ratou e tahuri ki te whakapai. A me ki ake hoki ahau ka tae pea ki te £3,000 te huihuinga katoatanga o nga moni reiti kua utua e au i runga i aua whenua katoa oku tae mai ki naianei Ko te ahua tena o nga mahi a te Pakeha. Tona iwi matapiko rawa he Pakeha. Ta ratou mahi tuturu he whakahe kia kaua he rori e mahia i runga i nga whenua Maori. He aha te take? He wehi no ratou kei piki haere te wariu o te whenua Maori e ka mahia te rori. E kore ahau e korero roa mo tenei Pire i tenei ahiahi. Tera ano tona wa e whai takiwa ai ahau ki te korero ina tae ki te kawenga mai o ta te Kawanatanga Pire, a hei reira hoki ahau ka korero roa mo tenei take. Heoi taku kupu i naianei, koia tenei; ki taku mahara he pai rawa kia kotahi anake he Pire ma tatou mo tenei take; a ki taku me waiho ko ta te Kawanatanga he Pire. Ki taku titiro he tino take nui rawa atu tenei; he mea e tika ana kia ata whiriwhiria mariretia i runga i te hiahia kia whakaotia tikatia. He maha nga wahi he e kite iho ana ahau e noho ana i roto i tenei Pire i runga i tona ahua e takoto nei; kaore kau he kupu i roto i te Pire e whakarite ana me pewhea te whiriwhiringa o ia ahua whenua kotahi e ka whakatautaua nga reiti mo runga. Ka tono atu ahau ki te honore me ma nana te Pire kia whakaae mai ia ki taku i a au e ki atu nei he pai rawa me unu atu tana Pire ki waho, waiho ma te Kawanatanga tenet take e whakaoti. E kore hoki e tika kia rua tahi rawa nga hoari hei patu mo te Maori i te taima kotahi—kia kotahi hei wero i te uma, kia kotahi hei tapahi i te tuara. E tono atu ana ahau ki te honore mema nana te Pire me whakaae ia kia waiho ma te Pire a te Kawanatanga e whakaoti tenei take; a ka tono atu hoki ahau ki te Minita Maori kia hohoro te tuku mai i tana Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori kia ahei ai matou te ata whiriwhiri marire i a rarangi kotahi ona ina tae atu ki reira.

Ka haere tonu nga korero a etahi mema Pakeha, a paahi ana te panuitanga tuarua o te Pire.

Ka haere tonu nga mahi o te Whare, a no te tekau miniti ki te tahi karaka i te ata tu o te Paraire ka hiki te Whare.