Wenerei, te 7 o Hepetema, 1904.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Ka whakahaerea etahi mahi a te Whare i te tuatahi, ka mutu, ka tu ake ko—

Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—E te Pika, kaore ahau i mea kia whai korero ahau mo runga i tenei putake e whakahaeretia nei i te aroaro o te Whare, engari i te mea kua roa noa atu te haeretanga o tenei korero i taku i mahara ai i te timatanga, no reira e mea ake ana i roto i taku ngakau e kore pea e he kia whakapuaki atu ahau i naianei i oku nei whakaaro mo runga i tenei take. Tuatahi, e te Pika, ka whakahaere kupu ahau mo runga mo te menemana i motinitia e te honore te riira o te Apitihana mo te motini a te Raiti Honore te Pirimia kia whakaturia he Roiara Komihana hei uiui i te ahuatanga o te mahi whakanohonoho whenua me nga taitara e puritia ai. E mohio ana hoki ahau he tino take nui rawa tenei, a he uaua rawa atu hoki. Ki taku titiro, e te Pika, ko te hiahia o te Apitihana, koia tenei: Ki taku mohio e hiahia ana ratou kia whakawhiwhia nga Kaurana tenata ki te mana hoko i te whirihoura o nga whenua Karauna e riihitia ana e ratou i naianei, kia riro tuturu motuhake i a ratou ake aua whenua. Kaati, e kore e taea e au te whakaae noa ake ki tena tono, engari ki taku mahara ko te mea tika me whakatu taua Roiara Komihana e korerotia nei, a kia mutu tana uiuinga katahi tatou ka whakahaere tikanga mo tena take i muri iho i te whakatakotoranga o te ripoata a te Komihana ki te aroaro o tenei Whare, a ina oti taua ripoata te tirotiro me te whiriwhiri e ia mema kotahi o tenei Whare. Katahi ka tae ki te wa tika hei kiinga ma tenei Whare, ka whakaae ranei ia kaore ranei ia e whakaae kia riro i aua tangata te whirihoura o aua whenua. Kua kite ra pea i naianei nga tangata e riihi ana i nga whenua Karauna e kore ratou e whiwhi i tetahi atu ahua taitara mo aua whenua i tua atu i te riihi, a ki te kore e whakarereketia te tikanga me titiro tonu ratou i nga wa katoa no te Karauna aua whenua. A, i te mea e pena ana, me tino tupato rawa tenei Whare kaua e whakatakotoria he tikanga hou kaore ano i ata whakamaramatia rawatia ki te iwi o te koroni i te tuatahi. E mohio ana ahau kua tukuamai nga pitihana ki tenei Whare a etahi o nga Karauna tenata, e tono mai ana kia hoatu ki a ratou te whirihoura o o ratou whenua, engari, ki taku nei titiro iho ki runga ki tena take, kaore ano i ata whakamaramatia atu ki aua tangata nga taha e rua o tena take. Ko te taha whakahe ki ta ratou pitihana kaore ano i whakamaramatia tikatia atu ki a ratou, no reira kaore ano ratou i mohio ki tetahi whakaaro tika ma ratou e ko tewhea ranei te aronga taitara whenua tino tika hei painga mo ratou me o ratou uri i muri i a ratou. Ko te meatanga kia whakaturia he Roiara Komihana e hara tena i te korero hou. He nui nga tauiratanga mo tena whakaaro, notemea e whakatuturia tonutia ana he Komihana pena i nga korini katoa a Ingarangi, a i Ingarangi ano hoki, mai o namata noa atu tae mai ki tenei ra tonu. I mua atu i te whakaotinga o te ara haerenga o te reriwe iwituaroa o te motu o Aotearoa e page 66te Kawanatanga, i whakaturia he Roiara Komihana, a whakaputaina ana e taua Komihana ana ripoata mo runga mo ia raina kotahi e whakahuahuatia ana, a ata whiriwhiria mariretia ana e te Kawanatanga. No reira ko ahau e ki ana e tino tika ana kia whakaturia he Roiara Komihana hei uiui mo runga mo te take whenua me ia ahua taitara e puritia ai. I whakaturia he Roiara Komihana hei kimi mehemea ko tewhea te raina pai hei haerenga mo te reriwe i Karaihitiati ki Arahura, a i pera ano mo te reriwe i Tanitini ki Whakatipua. Kia oti marire nga ripoata a nga Komihana mo aua raina katoa te ata whiriwhiri marire e te Kawanatanga katahi ano ka whakahaua e te Kawanatanga kia mahia te reriwe. Kore rawa i te marama i a au, i te mea e whiwhi ana tatou i ena tauiratanga hei tohutohu i a tatou, he aha ranei te take a te Apitihana me etahi mema o te "parirau maui" i ki ai i naianei kaore e tika kia whakaturia he Roiara Komihana hei uiui i tenei take whenua, engari me whakaae noa atu kia hoatu te whirihoura hei aha i uiuia ai. Ko ahau e ki ana kaore e tika kia pena te whakahaerenga o tenei take. Me matua takoto marama he kaupapatanga tuturu ki o tatou aroaro katahi ano ka tika kia muua e te riira o te Apetihana tana menemana. E tino whakaae ana ahau kia whakaturia he Roiara Komihana, a ka turaki ahau i te menemana nei. E whakaatu ana ahau i toku whakaaro pono kaore ahau e rite ana ki etahi tangata he kupu ke i tenei ra he kupu ke ano apopo. I ki te mema honore mo te Tai Hauauru i tera po, e whakahe ana ia ki te whakatunga o tenei Roiara Komihana notemea kaore ia e kite ana i tetahi mea pai i roto, a notemea hoki he moumou noa iho i nga moni o te koroni. Ko taku whakautu tenei mo taua korero ana; kaore ano taua honore mema i mohio noa ki nga tikanga i whakahaeretia ai tenei koroni. Mo te taha ki nga mate me nga mamaetanga e kiia mai nei kei te patu i te iwi Maori, e ki ana ahau kaore kau he raupatutanga noatanga o nga whenua Maori; engari i matua ata whakaturia he Komihana hei uiui kia kitea kowai ma nga iwi Maori i hara, a no nga Maori ranei no nga Pakeha ranei te he. Ko te ahua mo te taha ki nga whenua Maori o te Tai Hauauru o Aotearoa e penei ana; na runga tonu na te uiuinga a te Komihana i whakaturia hei whakahaere i te ahuatanga o te raupatutanga o nga whenua Maori o te Tai Hauauru i whakahokia ai etahi wahi whenua ki nga Maori piri pono o te Tai Hauauru, a e puritia mai nei mo ratou i naianei e te Kai-tiaki o te Katoa i runga i nga ritenga tiaki. I roto i te whai-korero a te honore mema o te Tai Hauauru i tera po he maha ana kupu whakahe mo nga whakahaere a tenei Kawanatanga e pa ana ki nga whenua Maori puta noa i te koroni; engari, me mahara ano te mema honore ki tenei ahua nei, koia tonu tetahi o nga tino tangata tautoko kaha rawa atu nei i te Ture Whakahaere i nga Whenua Maori o te tau 1900, me te Ture Kaunihera Marae o taua tau ano. Ko te tangi tuturu tenei a nga rangatira Maori o te motu o Aotearoa kia homai he ture e whai mana ai ratou ki te whakahaere i a ratou tikanga. Ko te tuturu tukunga iho tena o nga hui me nga whakaminenga i tu i ia wahi o te motu nei i raro i tetahi tikanga i karangatia nei i te timatanga ko "Te Kotahitanga." Ko to ratou hiahia he ture motuhake mo ratou, ma ratou ano e whakahaere. Otira kaore tenei Paremete i whakaae ki te hoatu mana motuhake ki te iwi Maori ma ratou ano e whakahaere a ratou mana me nga mea e pa ana ki a ratou kia motuhake atu i te iwi Pakeha. Kaore ratou i kite i tetahi take tika e tangi ai nga Maori mo te mana motuhake mo ratou pena me te iwi o Aerana. Engari ki taku nei titiro iho heoi te wahi o nga mea i inoitia mai nei e ratou i taea ai te hoatu e tenei Whare ko nga Kaunihera i whakaturia i raro i te ture o te tau 1900. Ko te wahi tena i tata ki te mana motuhake i tonoa nei e nga Maori. Engari kaore ano nga iwi Maori i tahuri ki te hapai i aua mana i whakawhiwhia nei ki a ratou i raro i aua ture, a kaore ano i whakamatau noa ka haere mai ki konei whakahe ai, e, kei te he aua Ture. Mehemea e pena ana te mahi a nga Maori i naianei kaua ratou e miharo mehemea ka tahuri te Kawanatanga akuanei ki te whakakore atu i roto i te pukapuka o nga Ture i aua Ture i whakamanaia ai ratou ki te whakahaere i o ratou whenua me a ratou tikanga. Kua rua tekau tau oku e tu ana hei mema mo page 67tenei Whare; a i roto i tena wa roa ka haria mai ana he take e pa ana ki nga iwi Maori o Aotearoa ki roto ki tenei Whare, me te tono mai kia tautokona e au, taku kupu tuturu tenei ki aku hoa mema Maori, "mehemea e whakaaro pono ana koutou he ora mo koutou kei roto i tenei mea ka tautokona e an." Ko ana Ture e rua i whakahengia nei e te honore mema i tera po i tautokona e an i runga i tera ahua, notemea kaore hoki ana Ture i pa ki oku iwi i Te Waipounamu. I ki atu ano ahau ki nga mema Maori o te motu o Aotearoa, "kaore rawa ahau nei e kite ana i tetahi painga kotahi e taea e ena Ture Kaunihera mo to koutou motu," na ratou ke i ki mai ka taea he painga. Tetahi o nga take i tautokona ai e au he kite atu noku kaore i te whakaaro kotahi nga Maori o tenei motu, rereke ana nga hiahia o nga takiwa pootitanga mema e toru o te motu o Aotearoa, ara o te Tai Rawhiti, te Tai Hauauru, me te Tai Tokerau; a mahara ana ahau me tautoko ahau i tetahi tikanga tena e aro hei whakakotahi i a ratou ki runga ki te turanga kotahi. A kua pewhea tenei ahua e kite atu net tatou i naianei? Haere mai ana oga pitihana me nga tangi me nga aue i te takiwa Maori o te Tai Hauauru e tono mai ana ki a tatou kia whakakorea atu aua Ture notemea kaore e pai ana ki a ratou. Kaati, i runga i te mea he Maori hoki ahau, e patai atu ana ahau ki nga honore mema, e pewhea ana toku ahua i naianei ki to ratou nei mahara? Na ratou nei hoki i tono mai kia tautoko ahau i a ratou, a tautoko ana ahau, a i te mea kua whiwhi ratou i aua Ture, kua kore ratou e pai atu ki aua Ture. Me pewhea koia e taea ai e au te awhina i a ratou? Mehemea ka titiro nga honore mema ki nga whaikorero a te honore mema Maori mo te Tai Hauauru i muri mai o te tau 1900 ka kite koutou tana mahi tuturu he whakapai he tautoko i aua Ture, me te whakamihi atu ki te iwi Maori mo to ratou whiwhinga i aua Ture nei ano e whakahe nei ia i naianei. Katahi ia ka haere mai ki konei i naianei ki te tono i tetahi tikanga rereke noa atu; e tono ana kia hanga he ture e whakamana ana i nga Maori ki te hoko, ki te riihi, ki te mokete, ki te whakahaere ke ranei i o ratou whenua i runga i tetahi atu ahua huarahi e pai ana ki a ratou. E tono ana ia i te mana motuhake mo ratou; a ko tewhea ahua mana motuhake koia tana e whai ana? A ka haere ano tana korero ki te whakawehiwehi i te Whare nei me te ki ki te kore e whakaaetia e tenei Whare taua tono ka haria atu e ia ki Ingarangi. Heoi ra, ki taku titiro he whakapau moni noa iho tena mahi, he whakapau taima, he whakapau kaha. E mohio ana hoki tatou i haere a Tawhiao me era atu rangatira Maori ki Ingarangi ki te kawe i tetahi take penei ano te ahua i te tau 1883, i reira tata ranei, a i ta ratou whakatakotoranga atu i o ratou raruraru ki te aroaro o te Kawanatanga o Ingarangi i pewhea koia te whakautu mai ki a ratou? I penei te kupu mai ki a ratou: "hoki atu ki Niu Tireni, whakahokia atu o koutou raruraru ki reira, ma te Kawanatanga o taua koroni e whakaoti o koutou raruraru, no reira me titiro koutou ki a ratou hei whakaora i o koutou mate." Kei te ki atu ahau, e te Pika, ki te honore mema mo te takiwa Maori o te Tai Hauauru me ona iwi, tae noa hoki ki nga iwi Maori katoa o ia pootitanga mema kotahi o te koroni nei, mehemea e hiahia pono ana te iwi Maori ki tetahi tikanga e puta ai he painga ki a ratou me haere mai ki konei whakatakoto marama ai i taua tikanga ki te aroaro o tenei Whare, a kia mau hoki ratou ki taua tikanga kotahi anake. Mehemea ka pena ratou kaore he awangawanga o toku ngakau ka ata whakarongona tikatia ta ratou tono. Engari i te hanga kaore nei ratou e tuturu ana ki tetahi whakaaro kotahi i roto i nga ra e rua nei, a kaore hoki ratou e mohio ana he aha te mea e hiahiatia ana e ratou, ha, e porangi noa iho ana tenei ahua. Kua penei ra toku ahua i naianei, mehemea ka mauria mai he Pire ki tenei Whare hei painga hei mate rauei mo nga iwi Maori o tenei motu, me ata whakaaro marire ahau me kaua pea ahau e pooti mo runga i taua take, me me noho atu ki taua mea.

He Honore Mema.—Tangata kino.

Tame Parata.—Ae pea, he tangata kino pea ahau, engari e korero atu ana ahau ki a koutou i oku nei mahara. Ki te ki atu ahau mehemea ka haria mai tetahi Pire a muri atu nei e pa ana ki te iwi Maori ki te aroaro o tenei Whare, me ata whakaatu marama i roto i taua mea e te page 68mema nana i mau mai ona ritenga katoa kia taea ai e tenei Whare te mohio he aha te tuturutanga o nga mea e hiahiatia ana, a he pewhea te tino tikanga o taua Pire; notemea tae mai ki naianei kaore ano tatou i mohio noa he aha ranei nga mea e maharatia ana e nga Maori kei kona te tino painga me te tino ora mo ratou. Na enei tu mahi a nga Maori o Aotearoa nei i tika ai te mahi a nga mema Pakeha o tenei motu e haere tonu mai nei ki te Kawanatanga i nga wa katoa ki te tono mai kia tangohia atu e te Kawanatanga nga whenua Maori katoa puta noa i te motu i runga i tetahi huarahi e taea ai aua whenua te whakanohoia talatia nei ki te Pakeha. Kei te kite marama noa atu ahau nei ko te mea tika me hohoro tonu te hanga mai he ture, te whakatakoto mai ranei he tikanga e taea ai enei miriona eka whenua Maori e takoto mangere ana i roto i te motu o Aotearoa nei te whakamahi kia whai tikanga ai. I naianei hoki kaore i te mahia e nga Maori, a kaore hoki he painga e puta ana ki nga Pakeha i runga i aua whenua, a e tika ana kia whakatakotoria mai he tikanga e taea ai te mahi, e puare ai hei nohoanga ma te tangata, kia hua ake ai he reweniu ki te koroni i runga i aua whenua. Mehemea e hiahia ana ratou ki a ratou anake o ratou whenua pupuri ai, me wehewehe e ratou ka mahi ai i nga wahi e taea ana e ratou te mahi, a ho nga toenga me tuku ki te riihi ki tetahi atu alma mahi ranei e whai tikanga ai. Mo te taha ki nga wahi i te motu o Aotearoa kaore nei e ahei ana kia mahia hei paamu, kia riihitia ririkitia ranei hei nohoanga pupututanga mo te tangata, me tapatapahi hei rana haerenga taonga era tu whenua, me riihi whenua nui tonu ranei, penei me nga whenua Karauna e whakahaeretia nei. Mehemea ka penetia, ka mutu atu te tangi tuturu a nga mema Pakeha e tawai mai nei ki te iwi Maori he mangere, he aha, me te whakahe mo to ratou whiwhinga i nga whenua kaore nei e whakamahia ana e ratou, me te kaiponu i aua whenua kia kaua e riro atu i nga tangata e tahuri ki te whakamahi i aua whenua hei painga mo ratou me te koroni tahi. I raro i tera tikanga kua tohungia ake ra e au kua kore he take e tawaitia peneitia ai nga iwi Maori. Ko tera anake te huarahi e kite atu ana ahau hei putanga mo te ihu o nga iwi Maori o Aotearoa nei e tupu haere ake ai te tangata me te iwi. E hara tenei i te whakaaro hou naku. Toku whakaaro tuturu tenei e whakapuakina tonutia ana e au i roto i enei tau maha. Ko ahau e tu atu nei he tangata mahi paamu ahau he tangata whakatuputupu taonga, a e mohio pai ana ahau ki taua take. E mahi tonu ana ahau i nga mahi paamu i roto i enei tau e wha tekau kua hori ake nei kaore he mutunga Ka korero atu ano ahau, e te Pika, i taku kupu tuatahi i ki ra ahau ki taku titiro ko tera anake te huarahi e riro mai ai i nga iwi Maori o Aotearoa nei o ratou nei hiahia; a mehemea tera tetahi raugatira Maori tangata whai mana ranei i roto i a ratou e mohio ana ki te whakatakoto marama i tetahi huarahi whakaaro i taea ai te whakatutuki i enei tikanga kua korerotia atu nei e au, ka tautoko ahau i tena tangata; a ki taku mohio ka tautokona ano ia e nga honore mema katoa e hiahia ana kia taea te ora mo te iwi Maori. Tera tetahi whakatauki Maori tawhito no nga wa o nga tupuna ra ano, e penei ana: "He toa taua he toa paheke. He toa mahi kai he toa tu tonu." Me tango e au hei tauira ko taku hoa ko te mema mo Karaihitiati (ko Teira) he toa korero ia, a he toa paheke; ara, he tangata ia meake nei ka nga roatu, kore rawa ia e puta. Kaati, mo tetahi take ano i korerotia e te honore mema o te Tai Hauauru i tera po: I ki ia, tera tetahi tangata kei konei kei Poneke nei i naianei, he mema no tenei Paremete; a ki taku mohio ki ana korero he mema no te Runanga Kaunihera, ara he korero ana ia ki taku mahara mo te honore Mahuta, mema o te Runanga Kaunihera, i ki ra ia ma taua tangata ka taea katoatia enei raruraru te whakaotioti tika. Kaati ko ahau ra hoki ka tino pai rawa atu mehemea ka kite atu ahau i a ia e whakaoti pa i ana i ena raruraru Engari me penei te titiro iho ki runga ki tenei ahua, ko tena tangata ko Mahuta he tangata kotahi noa iho ia; a e maha noa iho nga tangata i roto i taua Runanga Kaunihera e tu nei ko ia tetahi o nga mema; a e mohio ana hoki ahau e korerawa e taea e te mema kotahi noa iho nei kaore nei ona tuara hei tautoko i a ia te kawe i tetahi tikanga whakaaro kia puta. Me tahuri rawa etahi mema tokomaha e nui page 69ana hei tautoko i a ia katahi ano ka taea e ia. Pera ano te ahuatanga o nga mema o tenei Whare. Ahakoa pewhea te marama te tika o te hiahia o tetahi mema Maori kotahi nei, ki te kore te nuinga o nga mema o tenei Whare e huri ki te tautoko i a ia, e whakapau taima noa iho ana ia ki te whakapuaki kupu mo tera raruraru kaore rawa he painga. Ki te kore ia e tautokona ko te aha e pahure i a ia? Mehemea e nui ana nga mea ki te tautoko i a ia katahi pea ka taea e ia te kawe i tona hiahia kia puta. Engari, ko te mahi penei me ta te mema o te Tai Hauauru e mahi nei — hamama noa iho ai te reo ki te korero whakawehiwehi, e, ka penei ahau, ka kero—kaore kau rawa he mea e oti i tena tu ahua. Engari ano te ata korero marine mehemea e hiahia ana te tangata kia whakarongona atu ana kupu. No reira ahau i ki ake ai ka nui taku pai i toku whiwhinga i tenei taima hei korerotanga atu maku i oku take e tahuri ai ahau ki te hoatu i taku pooti hei tautoko i te whakatunga o te Roiara Komihana hei uiui mo runga mo to aronga o te take whenua e korerotia nei. E kore ahau e korero i naianei e pai ana ahau ki te whirihoura ki te riihihoura ranei, taihoa ra ano pea ahau e whakaatu i toku whakaaro mo tena ina tae ki te wa e kawea mai ai te ripoata a te Komihana ki konei. Hei kupu whakamutunga maku, e mihi atu ana ahau ki nga honore mema mo te pai o ta ratou whakarongo mai ki enei kupu aku.

Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—Taku kupu tuatahi e tino whakaae ana ahau kia riihitia nga whenua Karauna a nga ra e takoto ake nei. (Ka haere tonu nga korero, a ka ki,) Me whai kupu ahau mo te taha o tenei take e pa ana ki te iwi Maori, i korerotia nei e te mema Maori o te Tai Hauauru me te mema o Te Waipounamu i tera po a i tenei ra ano hoki. Kaore rawa ahau e marama atu ana ki te tu o te mema o te Tai Hauauru mo runga i tenei take, no te mea i te tau 1899 kawea mai ana e te Kawanatanga he Pire mo runga mo nga whenua Maori. I pera ai ratou na runga na nga korero a etahi Maori tokomaha puta noa i tenei motu; engari i whakahengia taua Pire e tetahi wehenga nui o te iwi Maori o te takiwa pootitanga o te Tai Hauauru me te Tai Rawhiti. I te tau 1899 ka haria mai ano e te Kawanatanga tetahi atu Pire ano, a i roto i tena Pire e noho ana te nuinga o nga tikanga e mau nei i naianei i roto i te "Ture Whakahaere i nga Whenua Maori, 1900"; a i roto i tana whaikorero mo runga i tera Pire i penei te kupu a te mema Maori o te Tai Hauauru:—

"Kaore e kitea e au he kupu e kaha ana ki te whakaatu i te nui rawa o te mihi me te koa o toku ngakau mo te kawenga mai o tenei Pire e te Pirimia ki te Whare nei. Ko tenei Pire he tino mea nui rawa atu e tirohia nuitia ana e nga iwi Maori puta noa i te koroni. He Pire tenei hei whakaora i a ratou…"

Ko te roanga katoatanga atu o te whaikorero a te mema honore he whakapai ki taua Pire, i kawea mai nei e te Kawanatanga i taua tau. E penei ana te whaikorero a te honore mema mo te Pire Whakahaere Whenua Maori o te tau 1900:—

"E tu ake ana ahau ki te whakaatu atu ki te Whare i nga hiahia o te iwi Maori mo runga i te Pire Whakahaere Whenua Maori. Ko nga whakaaro o te iwi Maori mo runga i tenei Pire kua oti te whiriwhiri me te whakatau e ratou i te wa i whakatakotoria atu ai te Pire o te tau 1899 ki to ratou aroaro, a kei te tino whakapai nga Maori puta noa i tenei motu ki nga tikanga o taua Pire. Kua oti i a ratou taua mea te korero me te whiriwhiri, a kua takoto a ratou menemana me a ratou whakatikatika, a kua oti katoa aua menemana te whiriwhiri me te whakatautau haere e te Komiti mo nga Mea Maori, i te mea hoki koia tera te Komiti i tukuna atu ai mana e whiriwhiri te Pire; a kia mohio ai te Whare nei ki te tika o aku kupu e korero atu nei ahau me titiro nga mema honore ki tenei ahua; ara, kaore rawa—otira kei te mohio koutou—kaorerawa he pitihana kia kotahi, he kupu ranei kia kotahi, i tae mai ki tenei Whare i roto i tenei tau hei whakahe mo te Pire. Ko te whakaaro o te iwi Maori puta noa i tenei motu mo tenei Pire e hara i te whakaaro hou, engari he mea tawhito kua maha nei nga tau e hurihurihia ana e te iwi Maori. He maha nga mate e pa ana ki nga whenua Maori, na reira kei te tautoko te iwi Maori i tenei Pire, notemea e kite ana ratou ma page 70tenei Pire ka oti he tikanga e taea ai e ratou te riihi i o ratou whenua i runga i nga huarahi e paingia ana e ratou. Engari me ki atu ahau, e hara enei painga i te mea hei painga mo te iwi Maori anake. Ka whiwhi nga iwi e rua i nga painga o tenei Pire, tae atu ki te koroni katoa."

He pera haere tonu taua whaikorero katoa ana, he whakapai i taua Pire, a i nainaei kua kaha rawa te whakahe a te honore mema ki taua Ture, na ona iwi o Waikato nei ano i whakatakoto te nuinga o ona tikanga i roto i nga hui i karangarangatia kia tu ki reira hei whiriwhiri i taua Ture: He aha i rereke ai ona mahara i naianei? Kaore te honore mema e whakahe ana ki te Ture—e whakahe ke ana ia ki te ahua o te hanganga o te Kaunihera; a kei roto i tetahi pitihana e mahia mai ana i naianei e taua mema honore me era atu tangata o Waikato e penei ana tetahi tikanga: "E hiahia ana matou kia waihotia te Kaunihera Whenua Maori kia tu ana, engari kaore matou e pai ana kia whakaturia he Pakeha hei mema: a kaore matou e pai ana kia whakaturia he apiha Kawanatanga hei Tumuaki. Ko ta matou e hiahiaana he Kaunihera Maori motuhake." Ko tena tetahi o nga whakahe a te honore mema. A he aha hoki tetahi? I te tau 1899 mahara ana ia ka taea e ia te hanga he turanga mo Mahuta hei tumuaki mo nga Kaunihera Whenua Maori me nga Kaunihera Marae puta noa i te motu nei, e kore ahau e whakamiharo mehemea ka tae mai he pitihana pera a taihoa tata ake nei. Mehemea ka tonoa atu te whakaaro o nga iwi Maori o te Tai Hauauru ki taku mohio ka kitea kei te whakahe katoa ratou ki te tikanga e hapainga mai nei e to ratou mema Kei te mohio ahau ki nga whakaaro tuturu o nga Maori o te Tai Hauauru. E mohio ana ahau ki te hiahia o te tumuaki o aua iwi Maori. Ko te tangata nei ko Taingakawa, i whakaturia hei tumuaki mo Mahuta, e mohiotia ana e nga Pakeha nei ko te tama a Wiremu Tamihana—a te tangata whakatu Kingi—e whakahe ana ki te whakaaro a Kaihau kia whakapuaretia noatia nga whenua ki te hoko. Ko ia ke te tino tangata tohu whakaaro i roto o Waikato nei mo runga mo nga hiahia o te iwi. E whakaae ana koia ia ki te hiahia o te mema o te Tai Hauauru, kia whakapuaretia noatia te hoko o nga whenua Maori? Kore rawa atu. Kei te tino pakeke rawa atu ona mahara mo runga i tena take. Kua korerotia e ia ki te iwi nui tonu, a he maha ana korerotanga mai ki ahau, penei na: Kaore is e pai ana kia whakawhiwhia nga Maori ki te mana hoko. E ki ana ia,"Kua nui rawa taku kite i te mahi a nga Maori i nga ra o mua." I whai mana ratou ki te hoko, a kua pau katoa te nuinga o o ratou whenua te hoko e ratou, a i naianei noho whenua kore ana etahi Maori tokomaha i roto o Waikato i runga i tena mahi a ratou. Kaati, ko ahau e ki ana ko nga Pakeha katoa me nga Maori katoa e korero ana kia kaua e whakawhiwhia nga Maori ki te mana ki te hoko i o ratou toenga whenua, ko ena ke nga tangata e korero pono ana e korero tika ana i te huarahi e ora ai te iwi Maori i roto i nga tau e haere mai nei. E mohiotia nuitia ana hoki e te Kawanatanga me te Whare te mahi i mahia e te mema o te Tai Hauauru i te tau 1900. Nana i mea atu ki te Kawanatanga kia tonoa atu he tangata ki te takiwa o Waikato ki te rapu i te kaute o nga tangata whenua kore kei reira e noho ana; a i muri nei ka haria mai taua rarangi ingoa o nga Maori whenua kore ki Poneke nei, ka tukua ki te Kawanatanga, a ka whakatakotoria ki runga ki te teepu o te Whare nei e te Pirimia. Noho ana i roto i taua rarangi nga ingoa o nga tangata e ono rawa mano e rima rau, o nga iwi o Waikato, o Tauranga, me Hauraki, e ki ana he tangata whenua kore ratou. I whenuakoretia ai ratou na runga anake na ta ratou hapai i to ratou mana hoko, haunga hoki etahi i whenua koretia i te murunga atu o o ratou whenua i runga i te raupatu a te Kawanatanga i nga ra o mua Ka marama pea nga honore mema ki te rereke rawa o te tu o te mema o te Tai Hauauru. E tono ana tetahi tono ana kia whakawhiwhia nga Maori ki te mana ki te hoko i o ratou toenga whenua, a e tohe tonu ana hoki kia wehea e te Kawanatanga he whenua Karauna mo aua Maori e ono nei mano e rima rau o tona takiwa i whenua koretia i runga i ta ratou mahi hokohoko i o ratou whenua. Mehemea ka whakawhiwhia ano ratou ki te mana hoko ka haere tonu ta ratou mahi hoko a ka whenua koretia ano ratou a taihoa. He tikanga pai koia tena? Ko ahau e ki atu ana ana kaore; a e page 71hara ano hoki tena i te hiahia pono o te mema o te Tai Hauauru i a ia e ki nei, "Homai ki a matou te mana ki te hoko i o matou whenua mehemea e hiahia ana matou ki te pera." E te Pika, e hara rawa i a ia ake nei tena hiahia, engari he mangai kau ia na tetahi Pakeha, kaore kau atu i tua atu. E tino mohio nui ana tatou ki te he o te hoatutuanga o tena mana kia hoko noa ana nga Maori i o ratou whenua.

Te Heningi (Mr. Jennings).—O ratou whenua takoto noa (surplus lands).

Hone Heke.—Kaore kau ra he whenua takoto noa. Ko nga toenga whenua Maori katoa e toe ana i naianei ka pau katoa hei oranga mo nga Maori. Kua ki ake ra hoki ahau i mua ake nei he nui nga takiwa kua tokomaha haere ake te nui o nga Maori, kaore i te hoki haere ki raro, a ka pewhea te Maori a taihoa mehemea ka whakawhiwhia e koutou ki te mana hoko i o ratou whenua? Tera te roanga atu o ana korero, me titiro i Hansard.

I muri i a ia ka whai korero ano etahi atu mema Pakeha a ka haere tonu te mahi a te Whare, a no te rua tekau ma rima miniti i muri i te paahitanga o te tahi karaka i te ata tu o te Taite ka hiki te Whare.