Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1904-1905

Korero Mo Nga Whenua

Korero Mo Nga Whenua.

Ka mutu te panuitanga tuatahi o etahi Pire me nga whai korero a etahi mema Pakeha, ka tu ake ko—

Hen Are Kaihau (mema mo te Tai Hauauru).— te Pika, e tu ake ana ahau i tenei koko o te Whare i tenei page 59ahiahi ki te whakaatu i oku whakaaro mo runga mo nga take nunui e whiriwhiritia ana e nga mema honore kua mutu ake nei te korero i roto i tenei tipeiti E mihi atu ana ahau, e te Pika, ki te Whare mo te kawenga mai o tenei take ki tona aroaro, a e mihi ana hoki ahau ki ahau nei ano mo toku whiwhinga i tenei wa hei korerotanga atu maku i oku nei mahara mo runga i tenei take, me te tumanako atu hoki o toku ngakau kia hua ake he tino painga nui i runga i tenei korerotenga. Ka whakaatu ahau i naianei i oku nei mahara ki te Whare nei. A, e te Pika, ka whakahaere kupu ahau mo runga mo tera aronga o tenei take e takoto nei i te aroaro o te Whare e pa hangai tonu ana ki runga ki te iwi Maori ki taku titiro; notemea ki taku mahara ko te nuinga o nga tangata Maori puta noa i te motu nei he tangata whai whenua, a ahakoa tena ki taku titiro kaore ratou e whiwhi ana i te whirihoura o o ratou whenua. No reira ki taku mahara e tika ana ahau ki te whakapuaki kupu mo te taha ki nga Maori. Ka wha tekau tau i naianei o te murunga atu o te mana whirihoura i nga iwi Maori o te motu o Aotearoa, timata mai i te wa i murua ai nga whenua Maori i tetahi takiwa o tenei motu i runga i te raupatu. I te tau 1861 ka timata te whawhai tuatahi ki Waitara; a murua katoatia atu ana nga whenua puta noa i taua takiwa i runga i te raupatu, noho rawakore ana nga Maori o reira i runga i taua muru. A e hara ano hoki i te mea ko nga iwi anake o taua takiwa ake, notemea i te tau 1863 kua tae te whawhai ki Waikato. I taua tau, a i runga i tena whawhai, i runga hoki i tetahi Parakarameihana i whakaputaina i te tau 1863 murua ana nga whenua o Waikato i runga i te raupatu. A i muri iho i tera ka whawhai ano i te takiwa ki Tauranga—no te 1864 pea tena ki taku mahara—a ka raupatutia ano, ka murua ano nga whenua a nga Maori, to ratou mana mai i o ratou tupuna tuku iho tuku iho tae mai ki a ratou. No reira, e te Pika, i runga i toku mohio iho, ki te aronga o te takoto o nga tikanga i taua wa, timata mai i aua tau i whakahuatia ake ra e au, tangohia atu ana te whirihoura—ara te tuturu mana motuhake ki o ratou whenua—i nga iwi Maori, a e tu atu nei ahau i konei i tenei po ki te whakaatu atu ki te Whare he mate nui rawa atu tenei kua hanga ki runga ki te iwi Maori. A, i muri i te whakawahanga atu o tena mate ki runga ki a ratou kua utaina atu ano etahi atu here ki runga ki nga Maori o te motu o Aotearoa nei—ara, te murunga tuaruatanga atu i nga Maori i te mana o o ratou whenua. Ko te tangohanga atu tena i nga iwi Maori o taua mea e ki nei koutou he "whirihoura" tona ingoa. Me tino whakamarama atu e au ki te Whare te ritenga o taku kupu e ki nei ahau i tangohia o ratou whenua — i murua. Tuatahi; kaore rawa nga Maori e tukuna ana kia whakahaere ana i o ratou whenua. Kaore ratou e kaha ana ki te mahi hei paamu, ki te whakatupu taonga ranei i runga. Kaore ratou e kaha ana ki te riihi i o ratou whenua, kaore hoki e kaha ana ki te hoko. Kati ra, i runga i ena ahuatanga ka whakaae mai pea te Whare kei te tika taku korero i ahau e ki atu nei e tino tika ana ahau kia whai kupu i tenei po me te whakamarama atu ki nga mema nei i te hira noa iho o nga mate e tangi nei e aue nei te iwi Maori. A e hara i te mea ko tera anake te mate. I runga i te aronga o nga here e tau ana ki runga ki o ratou whenua kaore e taea e nga Maori te whakamahi. a e tupungia haeretia aua e nga taru kikino i naianei, a kua kore e riro mai i nga Maori nga utu tena e riro mai mo o ratou whenua me i kaua tena ahua. Koia ahau i ki ake ai kaha ke noa atu te pa mai o tenei take e whakahaeretia nei i te aroaro o te Whare ki runga ki te iwi Maori i tona pa ki era iwi katoa atu puta noa i te koroni. Kaore e ata kitea ana e au he kupu e kaha ana hei whakaatu i te nui rawa o te koa o toku ngakau mo runga mo taku kitenga ko tenei korenga e whakaae ki te hoatu i te whirihoura ki te iwi Pakeha ka hanga i a ratou kia tu tahi i toku taha, a mehemea ka kite tahi atu ratou me au nei i te ahuatanga o nga mea katoa i runga i te turanga kotahi, tena pea ratou e huri mai hei hoa moku i ahau e tahuri nei ki te kimi i te ora mo nga iwi Maori e mahia peneitia ana. E te Pika, ki taku mahara e tika ana ahau kia ki atu, e hara tenei i te wa tuatahi i homai, e hara ano hoki i te taima tuatahi i whakahuatia ai nga mate o te iwi Maori; page 60engari i mua ake nei kaore ena take i pa hangai ki runga ki nga tinana o nga mema Pakeha, no reira kaore ratou i tahuri mai ki te awhina i a matou. Me ki ake ahau ko taku whakahe e whakahe tahi ana ki te taha Kawanatanga me te taha Apetihana o tenei Whare; notemea na aua taha e rua, i tena, wa i tena wa, i paahi enei ture he e peehi nei i te iwi Maori. A, e te Pika, I korero ai ahau i tena korero he mea naku kia marama ai nga taha e rua o te Whare nei e kore ahau e whakaae—mehemea ka taea e au te arai atu—kia mau tena mahi he mo tetahi miniti kotahi. E kore ahau e mea i tenei po kia korero whakariterite ahau i te nui o nga mahi he a tetahi taha me tetahi taha i mahi ai ki runga ki te iwi Maori. Ka huia tahitia e au nga taha e rua i a au e ki nei ko nga mate me nga taumahatanga e peehi nei i te iwi Maori na tenei Whare katoa i mahi. Kaore ano i pau i au te korero nga mate hei korerotanga atu maku. Tenei ano tetahi. Titiro ki te Ture Rahui o te Tai Hauauru. Kua tangohia atu te maua o nga Maori no ratou nga whenua kua hoatu ki te Kai-tiaki o te Katoa. Kua whakaaturia mai ki ahau i roto i tetahi wahi o A.–3, i nga puruu puka o te Whare, 1883, penei: mai o te tau 1883 kaore kau rawa atu he mana o tetahi Kawanatanga kotahi o Niu Tireni nei ki te tango atu i nga whonua o nga Maori o Niu Tireni. Ki taku mahara ko tera ano tetahi tohu nui e tautoko ana i taku korero i ahau e ki ake nei e tino tika ana ahau ki te whakaatu marama atu i tenei take ki te aroaro o te Whare nei i tenei po. Tenei ano tetahi take hei tohutohu atu maku ki te Whare nei. I roto i tenei tunga ano o te Paremete tera tetahi pitihana kua takoto i te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori, a ko taua pitihana na tetahi wahine e whakaatu ana kua tangohia atu tona whenua i a ia i raro i te Ture o te 1892, a kua tonoa kia utu reiti ia a kua utu reiti hoki ia ki te Kai-tiaki o te Katoa mo tana mahinga i tona whenua ake ano. Kati, kaore pea te Whare e kore te kite i te he o tera mahi. Mo te aha hoki te tangata nona te whenua kia tonoa kia utu reiti mo tona whenua ake ano? He tohu ano tena e tautoko ana i te tika o taku korero e ki nei ahau e tika ana te ki a nga Maori kua tangohia atu i a ratou te whirihoura o o ratou whenua. Ka tohutohu atu ahau ki te Whare i naianei i nga mea katoa e taea ana e au te whakaatu o nga mate e peehi ana i te iwi Maori i roto i enei ra. Ko te ingoa o te kaipitihana i korero ake ra ahau ko Kuini Rangipupu (Mrs. Thompson). Titiro ki nga whenua o nga Maori i heke iho ki a ratou i o ratou tupuna mai o mua iho tae mai ki te wa i a Kuini Wikitoria i mate nei, i whakapumautia hoki ki a ratou i roto i te Tiriti o Waitangi i hanga i te tau 1840. Titiro ki nga koura, ki nga waro, ki nga kapia, ki nga rakau, ki nga harakeke, e riro mai ana i runga i nga whenua Maori i roto i enei ra. E pewhea ana koia te tikanga o ena kohatu utu nui me ena taonga i naianei? Kua murua katoatia atu e te Kawanatanga. Noreira kei te kite marama pea te Whare i te tika o taku korero e ki nei ahau ko matou ko te iwi Maori te iwi e patua kinotia ana e tenei Whare. Kaore rawa e taea e matou te aha te aha. Kaore e taea e matou te hoko i o matou whenua me a matou taonga, te whakahaere pewhea ranei i runga i tetahi atu huarahi e puta mai ai he painga ki a matou. E pewheatia ana koia matou? E hara koia i te mea e noho tahi ana matou i raro i te mana o to tatou Kingi kotahi? Kaore ranei tatou i noho tahi i raro i te mana o to tatou whaea i mate nei, o Kuini Wikitoria? Ki taku mohio e kore koutou e kaha ki te ki mai ki ahau kaore i whakapumautia ki a matou — ae—ka tiakina matou e tena mana. Koinaka koia nga mahi a Ingarangi? E muru atu ana koia a Ingarangi i nga mana o nga tangata ki o ratou whenua me o ratou taonga? Kore rawa. Ko tenei Whare anake te hunga e tahuri ki te mea kia murua atu i a matou o matou whenua o matou taonga me o matou mana. No reira ahau i ki ake ai ki taku titiro ko te wa tika tenei hei korerotanga atu maku i nga tikanga kupu e mohio ana ahau hei korero maku. Ka tahuri ahau ki te hapai i ia ahuatanga katoa e tupono mai ana ki toku ringa hei akiaki atu kia homai ki a matou i nga mana katoa e tika ana kia whiwhi ki a matou. Tenei ano tetahi take. I raro i te Ture Ngawha kua tangohia atu te mana o etahi atu whenua i nga iwi Maori. Katahi te mahi kohuru rawa page 61ko tena. Kaore koutou e tuku ana i nga Maori kia riihi kia whakahaere ranei i o ratou whenua hei painga mo ratou me a ratou whanau. Kua tangohia atu e te Kawanatanga me ona apiha te whakahaeretanga o aua whenua, a he aha te mea i puta mai ki nga Maori? He toru kapa pea i roto i te hereni, a kia pau pea te kotahi tekau tau katahi ka puta mai tena toru kapa. E tino mohio ana ahau e kore rawa nga mema Pakeha e noho noa iho i runga i te mate pena te ahua. I raro i te Ture Taonehipi Maori o te tau 1895 kua tangohia ano e te Kawanatanga te mana o etahi atu o o matou whenua, a kaore nga Maori e tukuna ana ki te hoko ki te riihi ranei i a ratou tekiona i roto i aua taone mo nga moni nui ake i nga mea e riro ana i a ratou i te Kawanatanga. Mai o toku tamarikitanga ake katahi ano ahau ka kite i te mahi he rawa atu i mahia ki runga ki te iwi Maori i raro i ena Ture e rua. E aha ana nga Minita nei? Kei te moe koutou? Koina ranei te mahi tika ma koutou e noho nei i ena nohoanga honore he Minita no te Karauna i raro i a Kingi Eruera? E pena ana koia ta koutou mahi ki tetahi o ona iwi e noho nei i raro i tona mana i roto i tenei koroni? Katahi ano te tikanga porangi rawa atu i kite ai ahau i roto i oku ra katoa i ora ai ahau. Ko te Ture o te tau 1900 te tino mea kino whakaharahara rawa atu nei i hanga ki runga ki te iwi Maori mai o mua iho. Kua murua katoatia atu i a matou o matou whenua katoa i raro i tena Ture. Kua kore rawa matou e tukuna ki te riihi i o matou whenua. Kore rawa matou e tukuna ki te mokete i o matou whenua. A mo te taha ki te hoko, kaore hoki e taea e matou te hoko i o matou whenua. Timata i te tau 1899–1900, ka haere atu aua whenua i a matou ki roto ki nga ringa o nga Kaunihera Whenua Maori. E te Pika, kua roa ahau e korero ana mo runga i tenei take, engari me whakapoto e au aku korero katoa, penei: taku titiro ki enei mahi katoa he tuturu muru atu i nga Maori i te whirihoura o o ratou whenua. Koinei nga mate e peehi nei i te iwi Maori, e tangi nei e aue nei ratou i nga ra katoa; a meake nei puta mai ai he pitihana mahamaha ki tenei Whare. Apopo pea etahi ka kohirihia e au nga pitihana i hainatia e nga tangata e rima e ono ranei mano, tae atu ranei ki te whitu mono tangata, a ka tautoko katoa aua pitihana i taku korero e ki nei ahau kei te whakapuaki pono ahau i te whakaaro a nga Maori mo runga i enei take. E hara i te mea e korero tito ana ahau ki te Whare nei. E korero pono ana ahau e korero hangai atu ana i nga mate e peehi nei i te iwi Maori. He aha te pai oku kia noho puku? Me pewhea e taea ai e au te whakamarama i toku tu ki nga tangata nana ahau i pooti mai ki konei hei whakatakoto atu ki te Whare i nga take e pa hangai tonu ana ki a ratou mehemea ka mangere ahau ki te whakapuaki kupu mo te taha ki a ratou? Engari e korero atu ana ahau ki nga honore mema i nga ahuatanga e kite atu ana ahau. Mo te taha ki te iwi Maori; e ki atu ana ahau ki nga honore mema e kore rawa koutou e tika ki te whakataka atu me te whakarere i te iwi Maori, me te arai atu i a ratou kia kaua rawa e whiwhi i tetahi painga kotahi. E mohio ana hoki ahau i runga ano i toku kite ake puta noa i te whenua nei ki te kaha rawa o te mate o te iwi Maori i raro i nga mahi he kua korerotia ake ra e au. Kei te penei rawa nga pohehetanga o tenei ahua: Tera etahi tangata Maori, he whenua nunui nei o ratou, kaore rawa nei e kaha ana ki te whakahaere i tetahi tikanga kotahi ki runga ki o ratou whenua i runga i nga ture he e here nei i a ratou kia kaua ratou e kaha ki te aha ki te aha. Ko aua tangata he tangata whai wahine he tangata whai tamariki hei whangai hei manaaki ma ratou. Kaore ratou e whiwhi ana i tetahi painga i tetahi oranga i runga i o ratou whenua, no reira haere ana ki te kimi mahi ma o ratou ringaringa kia riro mai ai he kai he kakahu me era atu mea tika ma a ratou wahine me a ratou tamariki. Ki te kore koutou e tuku i te Maori kia whakahaere ana i tona whenua kia hua ake ai he reweniu i runga, me pewhea koutou e tika ai ki te tono kia utu reiti te iwi Maori i runga i nga whenua kaore nei he painga tahi e hua mai ana ki a ratou? A, apopo, atahi ra ranei, ka tae mai tena Pire reiti ki konei. Kei tua tata i te kuaha nei e huna ana, e mohio ana ahau ki ona ahua katoa. A e mohio ana ahau, kia tae mai taua Pire ki konei, ka whakarerea ki rahaki ka page 62wareware noa iho te Whare nei ki te nuinga o enei korero kua whakapuakina nei e au. Kei te tino kaha taku tono atu ki te Kawanatanga nei kia kawea mai he ture tika mo matou. E tino ki atu ana ahau ki a koutou, e kore rawa ahau e mutu te whakaaraara ake i enei take kua korerotia ra e au, ki te aroaro o te Whare, o te Kawanatanga, me te koroni. Ka whakapuaki ahau i etahi kupu ruarua nei maku i naianei mo runga mo tenei Roiara Komihana e kiia mai nei kia whakaturia kei uiui mo runga mo te take o te whirihoura. Ko ahau e ki ana kaore e tika kia whakaturia he Komihana pena. He moumou kau noa iho i nga moni o te koroni. He aha te painga e puta mai i tera mea? Heoi ka haere kau noa iho taua Komihana ki tena wahi ki tena wahi e rupahu ana e whakapau taima ana, a te mutunga iho ka haria mai tana ripoata, a kore rawa e tirotirohia atu e wai tangata. Ko te mea tika, ma nga mema anake o tenei Whare e whakahaere te take penei, ta te mea hoki i pootitia mai ratou ki o ratou turanga hei hanga ture mo runga mo nga take penei te ahua: a ahakoa tena, mea ana koutou, "tukua atu tenei take ma te Roiara Komihana e uiui." E mohio pai ana tatou i roto i nga iwi katoa o te ao nei e hiahia ana ia tangata kia mona tuturu kia mona anake ano tona koti tona weketi me tona whenua. Tera pea e tika kia kiia kia tukua nga whenua ki te riihi me te uru ano te mana hoko ki roto—ara, kia taka tetahi wa e ata wkakaritea ana me tuku nga kai-tango reti kia whiwhi ana i te whirihoura. Engari ko te araitanga rawatanga atu o te tangata i te timatanga tonutanga kia kaua rawa e whiwhi i te whirihoura ahakoa pewhea e tino he ana tera. Ko take o tena ahua e tino mohiotia ana, koia tenei; tera etahi tangata i waimarie ki te moni, ko etahi ano kaore kau he moni. Engari e ahei noa atu ana kia maharatia tenei ahua na, tera pea etahi tangata kaore kau he moni i te timatanga, engari no te riihitanga whenua ma ratou me te ata whakahaere tika i taua whenua kua whiwhi i te moni e nui ana hei hoko i te whirihoura. Kaore ahau e ata mohio ana me tautoko ranei ahau i tewhea taha o tenei take. Engari me titiro atu ano e au i runga i te aronga o tona paanga mai ki runga ki te iwi Maori. Koia ahau i ki ake ai me whakatakoto mai he ture i naianei tonu mo runga i tenei take. He maha nga tau e mate ana matou i raro i tenei mate; engari e rua anake ano pea nga tau o te kiianga kia tangohia atu nga whirihoura a nga Pakeha. Otira, pa kau ana ki nga Pakeha tere tonu ratou ki te kawe mai i tena take ki te aroaro o te Whare. A ahakoa e aue tonu ana nga Maori tau atu tau atu i tena mate, kaore rawa he tikanga i mahia hei whakaora i o ratou mamaetanga. Mehemea ka kaiponuhia nga whirihoura a nga Maori me nga Pakeha tahi, ka pewhea ra aua tangata a tahihoa ake nei puta noa i te koroni? Me tuku koia kia whiwhi etahi tangata i te whirihoura, ka kaiponuhia ki etahi? Katahi te tikanga pohehe ko tena. Kua maha pea nga korero i naianei mo runga i tena take e marama ai te Whare ko te mea tika me kawe mai i tetahi Pire i naianei tonu e tuku mai ana i te mana whirihoura ki nga Pakeha me nga Maori tahi. E tino mohio tuturu ana toku ngakau ko tera anahe te mahi tika. Me pewhea hoki te tangata kua maha nei nga tau e riihi ana i tona whenua? Ka pau nga tau o tona riihi me tango atu koia te Kawanatanga i taua whenua i taua tangata? E utu ana nga tangata i nga taake, i nga reiti, me nga reti mo nga tau maha, a, te mutunga iho peke mai ana te Kawanatanga tangohia atu ana o ratou whenua. Katahi te tino mahi he rawa atu e hiahia ana te Kawanatanga kia utaina atu ki runga ki nga tangata i tenei koroni. Ko koutou ko nga Pakeha katahi nei ano ka rongo i te mamaetanga o tena ahua; katahi ano koutou ka timata atu te peehingia e nga mate e rite ana ki nga mate e patu nei i te iwi Maori i roto i enei tau maha kua hori ake nei. A, e te Pika, i mua o te marangatanga ake o te hau mana e whakaki nga heera o te kaipuke, ara o te Kawanatanga, mo runga i tenei take e whakahaeretia nei e tatou, e tino akiaki atu ana ahau ki te Kawanatanga me ata whiriwhiri marire e ratou tenei ahuatanga, a me hanga rawa e ratou he tikanga hei whakaoti tika i tenei raruraru. Ki te kore ratou e whakaoti tika i enei take, me te whakapai tika i te kaipuke mo te paanga rawatanga mai o te hau ka tukua ohoreretia page 63mai ki runga ki a ratou, akuanei kite rawa ake ai ratou kua pakaru te kaipuke. Engari kaore ahau e pai kia peneitia mai ahau; kaua ahau e whakarerea noatia penei me tetahi poro rakau nei; notemea ki te tupono mai te ra e pakaru ai te kaipuke, tena e tino whai tikanga te poro rakau nei hei awhina i te kaipuke. A ahakoa pakaru te kaipuke ka maanu tonu te poro rakau i runga i te moana kore rawa e mate e totohu e aha; a akuanei pea i te mea kua totohu te kaipuke ka hiahia pea te Kawanatanga ki te piki ki runga i te rakau me te pupuri ki taua rakau hei whakaora i a ratou kei mate i te moana. Me whakamarama atu ano e au ki te Kawanatanga ka ono tau tuturu oku e u tonu ana ki te tautoko i a ratou, a mahara ana ahau tena ratou e tahuri ki te whakaoti i tenei take; engari ki te kore ratou e tahuri, kati ra, ko tona mutunga ano tena kua tohungia ake ra e au, kore rawa e hapa. Kei te pena tahi ahau me era atu mema honore, pena ano hoki me aku korero kua korero ake nei ahau i tenei po, mahia mai e koutou he tare hei whakaoti tika i tenei take. Kati, kia hoki ano ahau whakamuri, mehemea koia tena te ahua ka kaiponuhia te whirihoura kaore e whakaaetia ki te Maori raua ko te Pakeha, kati, e ki atu ana ahau ka peneitia ratou; ka rite ratou ki te kahui hipi i katia ki roto ki te taiepa, a kai ana i nga karaihe o roto i taua taiepa. Akuanei pea ko te hiahia pea tena o te Kawanatanga kia pena te ahua. Koinaka pea te te ahuatanga e hiahiatia ana e te Kawanatanga mo te iwi Maori me nga Pakeha hoki. A ka taka nga tau ka aia atu e ratou nga hipi nei i tetahi taiepa ka whakanohoia ki tetahi, ka tangohia atu i a ratou te taiepa tuatahi i noho ai ratou. Ka pewhea te mutunga iho o tena mahi? Akuanei pea patupatua ai e ratou aua tangata penei me nga hipi e patupatua nei? Kaore; ki taku mahara he tohu tera e marama ai koutou me whakama rawa koutou ki te mea kia tangohia atu te whirahoura i nga Maori Kua whakamaramatia e au ki nga honore mema i tenei po te ahuatanga o te paanga mai o tenei ture e whakahe nei ahau. Kua hangaia matou hei mokai noa iho i runga i enei tu ahua. Koia ahau i ki ake ai whakatangatatia matou kaua e whakamokaitia. Ki te tupono he raruraru pakanga nei ki tenei whenua e hara i te mea ma te Kawanatanga e arai atu te hoa riri, engari ma te iwi ke. No reira ahau i ki ake ai tukua ia tangata kotahi kia whiwhi tahi i nga painga o te koroni. Tenei ano tetahi mea hei tohutohu atu maku. He rereke te whiwhi o te Maori i te whirihoura i te whiwhi o te Pakeha; notemea no nga Maori tuturu ake nei te whirihoura mai o mua iho heke iho i o ratou tupuna tena mana, a kua whakataua hoki no ratou nga whenua i roto i nga Karauna Karaati i whakaputaina mai mo etahi wahi o o ratou whenua. No reira ko te whakapeneitanga i nga Maori he ata tahuri marire tena ki te muru atu i o ratou mana tika. Mo te taha ki nga Pakeha, mehemea e mea ana koutou ka tika ranei kia whakaaetia atu te whirihoura ki a ratou, he rereke noa atu tena. Ka tika kia awangaawanga koutou mo tena, no te mea no te Karauna ke te whenua; a mehemea e ki ana te Karauna me tuku anake ki te riihi nga whenua mo te rua tekau ma tahi tau mo te wha tekau tau ranei, ma te Kawanatanga e whakaoti tena take. Engari kaua e whakaotia hetia e te Karauna. Ko nga whenua katoa i te ringa o te Karauna me whakapuare kia nohonohoia e te tangata. Ko te take; ko etahi o nga whenua o te Karauna he mea muru atu i nga Maori, kaore rawa he kapa kotahi i hoatu ki a ratou. He mahi kino rawa atu tena, a ki taku mohio mehemea ka haria tena take ki te Piriwi Kaunihera ka whakahengia tatatia te Kawanatanga. Kati, kua whakahua ahau i te ingoa o Ingarangi; no reira me haere tonu taku korero; penei: I korero whakatupato ahau ki te Whare i tera po, ki te kore ahau e whiwhi i konei i taku e tono atu nei, kati, e kore ahau e mutu i konei anake. Ka haria rawatia atu e au toku mate ki te wahi e riro mai a i a au te ora e inoitia atu nei e au; e hara i te mea he aha te take, koia tenei te take: E hiahia ana ahau kia tahuri tika mai te Whare ki tenei take me te kite e tika ana kia marama pai nga tikanga e whakahaeretia ana mo matou. Ko tatou ko te iwi Maori raua ko te iwi Pakeha me titiro me whakahaere he tuakana he taina, kaua e whakatangataketia. E pewhea ana koia ta koutou titiro ki te iwi Maori i naianei? E hara hoki ratou i te iwi kino. E whakaae ana koutu rite tonu page 64ratou ki a koutou te pai me te ata noho i raro i te ture: rite tonu te kaha o to ratou mohio ki to koutou. Kati, he aha te take oku i peneitia mai au e koutou, me te mea nei he kuare ahau, me te mea nei kaore matou e kaha ki te whakahaere i o matou whenua me a matou tikanga? Kei te tino koa rawa atu nei ahau mo te aranga ake o tenei take kaore nei hoki e taea e koutou te mohio me pewhea me pewhea ranei. Taku hiahia tenei: E hiahia ana ahau kia kite atu ahau i tetahi o koutou e tu ake ana i tona turanga ki te whakapuaki mai i tetahi tikanga tena e paingia mai e nga taha katoa. Katahi ha ka ingoa rangatira tena tangata? Kei te ki atu ahau mehemea e hiahia ana tetahi honore mema ki te whakaputa i tona ingoa, koinei tonu te taima tika; a e ki atu ana hoki ahau ki taku hoa honore, ki te kai-arahi o te Apetihana, kia Maihe, e kore rawa ia e whiwhi i te tunga mona a muri atu nei penei rawa te kaha o te pai me tenei hei tunga atu mona ki te whakaputa i tona ingoa ki te whakatakoto i tetahi tikanga tena e paingia e nga taha katoa. A e ahua pera ana ano taku kupu atu ki te Pirimia; koia tenei: He tangata ia kua whakaputa rawa i tona ingoa, kua rangona nuitia e te ao katoa; engari me tupato ia me tiaki ia i tena ingoa nui ona i runga i te ata whakahaere tika kia mau tonu ai te titiro whakanui a nga iwi nei ki a ia. Tenei ano tetahi take nui e hiahia ana ahau ki te whakatakoto atu ki te Whare nei; koia tenei: Kua haere mai matou nga Maori nei ki tenei Paremete, pera ano me ta matou haere mai ki tena Paremete ki tera Paremete i mua atu, me te tumanako atu me te whakapono atu tena e mahia mai he tikanga hei whakaora i o matou mate. Kua tukutuku pitihana matou, a e noho mai nei hoki i konei i naianei i Poneke nei nga tangata i tukuna mai hei mangai whakapuaki i nga hiahia o nga iwi Maori o ia wahi o te takiwa e tu nei ahau hei mema. Tetahi hoki, kei konei, kei Poneke nei e noho ana a Mahuta mema o te Whare o Runga, na te Kawanatanga i mau mai ki konei, a whakanohoia ana e ratou ki tena nohoanga hei hoa awhina mo ratou ki te kimi me te whakatakoto i tetahi tikanga e rite ai nga hiahia o te iwi Maori. Kaore au e pai kia pohehe nga honore mema ki te take i noho ai taua tangata ki konei ki Poneke nei; ki te mahara iho o tenei Whare i haere mai koia a Mahuta ki konei ki te aha? I haere mai ia i runga i te whakahau a ona iwi ki te whakatakoto atu ki te aroaro o nga mana i enei mate katoa kua korerotia nei e au i tenei po. A koa ana hoki te Kawanatanga mo tona haeretanga mai ki konei ki te kimi tikanga e taea ai aua raruraru te whakariterite. E te Pika, mehemea ka taea e koe te whakaae kia homai ano tetahi haora kotahi nei moku hei ata whakamaramatanga paitanga atu nei maku i te aronga o enei take ki te aroaro o tenei Whare, ki taku mahara e tika ana kia whakaaetia mai e koe; notemea ko enei take he tino take nunui e tika ana kia ata whakamaramatia rawatia ki nga honore mema. Kua korero roa etahi mema mo runga i enei take, ko etahi i whawha kau noa iho. A e nohonoho ake nei etahi me te tawai mai ki nga mema e korero ana; e mohio pai ana hoki ahau e penei ana te kupu a etahi mema, "He aha te pai o tenei tangata o Kaihau i tu ai ki te korero? Kaore ia e mohio ana ki ana korero." Kati, kua taea pea e au i tenei po te whakamarama atu ki a koutou i te take e noho nei ahau i konei; a kei te whakaatu pono ahau i nga hiahia o oku iwi; a kaore hoki aku hiahia ki te takahi i nga ruuri o tenei Whare. Ko te take tena i haere mai ai a Mahuta me te whakaae kia tu ia i tona turanga e tu nei. Kaore ahau e pai kia mahara mai nga mema i haere mai ia i runga i te whakaaro kia whiwhi ia i te turanga Minita a taihoa ake nei. Ki te tikanga he turanga Minita ano tona turanga e tu nei ia i naianei; inahoki e huaina ana ko te Honore Mahuta; a kua kahititia hoki ia he mema no te Kaunihera Whiri, whiri. Engari, e te Pika, ko tona ingoa ake i roto i ona iwi ake kei runga moa atu i tena. Ko tenei motu katoa e whakanui ana i tona ingoa he kingi no te iwi Maori; a kaore rawa he tangata e kaha ana ki te ki e hara tena i tona turanga tika mai o mua iho, tuku iho he whakatupuranga tuku iho he whakatupuranga tae mai ki tenei ra. Ki te whakahe tetahi tangata ki tena, kati, e rite ana tena tu tangata ki nga tangata mohoao e noho noa atu ana i te ngaherehere a e page 65korero whakaiti ana mo Kingi Eruera hui atu ki te kingi o nga Maori. He aha te take i kore ai tenei tangata i whakarerea i te wa i whakatungia ai ia hei kingi e nga Maori o tenei whenua? Ko te take nona anake te mana nui i taua wa puta noa i tenei whenua. Engari, i naianei, kua rua tahi nga mana; no reira ko nga tangata kore rawa nei e toa ki te whakapuaki kupu i aua ra o mua kua korerotia nei, mehemea ka whakapakari i naianei ki te whakapuaki i o ratou mahara i roto i enei ra, kaore rawa e tika kia whakarangona atu. Otira, akuanei pea kaore pea i te tika kia korero ahau ki nga honore mema mo runga i tenei take; no reira i ruarua noa iho ai aku kupu mo runga mo taua ahua, he mea kia marama ai te Whare heoi kau te take i tae mai ai a Mahuta ki konei ki Poneke nei kia uru tahi atu ia ki te hanga tikanga e whakahaerea tikatia ai ona iwi.

Te Pika.—Kua pau te taima a te honore mema

I muri i a ia ka whai korero ano etahi mema Pakeha a no te tekau ma rima minita ki te tahi karaka i te ata tu o Wenerei ka hiki te Whare.