Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1904-1905

E nga Mema Honore o te Runanga Kaunihera, me nga Mema o te Whare o nga Mangai o te Iwi,—

E nga Mema Honore o te Runanga Kaunihera, me nga Mema o te Whare o nga Mangai o te Iwi,—

Kua whakaritea tetahi kirimene i waenganui i te Commonwealth o Atareiria me te Eastern Extension Telegraph Company mo tetahi wa poto nei, a i mahara aku Minita he mea tika kia whakahengia taua whakaritenga i te mea hoki e pa kino atu ana ki te Pacific Cable. Na i runga i tenei ahua, kua tau te whakaaro kia tu he hui o nga hunga e pangia ana, kia taea ai te whakarite taua raruraru, kia taea ai te awhina i te waea e haere ana ma nga whenua anake kei raro i te maru o Ingarangi. Ka tu taua hui ki Ranana, a kua whakaturia ko Sir Sandford Fleming hei mangai mo tenei koroni. Kia tae mai te whakatau a taua hui ka tukuna atu kia kite koutou.

E koa ana ahau i te mea kua whaka-ritea he kanataraka e te Federal Steamship Company kia rere a ratou tima i te Tai Hauauru o Ingarangi ki Niu Tireni nei, kei a muri tata ake nei te whaka-aturia atu ai ki a koutou nga tikanga o roto o taua kanataraka. Ma tera hua-rahi e taea ai te whakarite te hiahia nui o enei tau maha kua hori ake nei, ma tera hoki e taea paitia ai te mau atu a tatou tino taonga ki Liverpool, Cardiff, me Glasgow, a kua hoki iho te utu mo te kawenga taonga atu, me te kore tono mai kia utua atu he moni e tenei koroni. Kua nui ke atu i naianei nga taonga e tukuna atu ana ma taua ara. Taria ake nei pea e ahu atu ai aua tima ki Manchester, ma reira e taea ai nga taonga o konei te tuku tika atu ki nga miriona o nga kaimahi o Ingarangi.

page 4

Kei te mohio ra pea koutou kua whaka-turia he Tumuaki Kai-whakahaere mo te Tari Inihua a te Kawanatanga, a e tahuri ngakau nui ana i naianei ki te whaka-haere tupato i aua tu mahi. He maha nga take uaua hei whakariterite, otira e maharatia ana tera ano e taea e taua Tari te mahi i nga mea katoa i hiahiatia ai i te wa i paahitia ai taua Ture i tera tau. I mua tata ake nei i tu tetahi hui, a i tae atu nga rangatira whakahaere o nga kamupane inihua e whakahaere mahi pera ana i tenei koroni, a e ki mai ana aku Minita i whakaritea i reira tetahi tikanga e pa ai he mate ki te Tari Inihua a te Kawanatanga. Kua ata whakaarohia taua tu ahua o taua mahi a ka taea ano te whakarite he tikanga. Otira ko te painga o taua mea kua taea tetahi o nga tino hiahia o te Paramete, i tea mea hoki kua whakahokia iho nga utu inihua i etahi wahi o te koroni.

He mea ano tenei e tika ana kia ata whakaarohia e koutou, ara kia ata tiro-tirohia te ahua o nga hohipera Kawana-tanga me nga hohipera paraiweti, me nga kainga tiaki turoro, me era atu kainga pera me te Costley Home i Akarana. Kei te taea ano i naianei te tirotiro aua kainga e nga A piha a te Kawanatanga, engari kaore he ture hei wkakamana i a ratou kupu tohutohu atu mo nga mea e tika ana kia whakarereketia kia whaka-paia ranei. Ka tonoa atu kia mahia e koutou he ture mo aua putake.

He nui no te matemate o nga tama-riki, me te pouri o te ngakau e puta ana i tera mea, i whakaaro nui ai aku Minita kia mahia etahi tikanga e taea ai te whakaiti haere i te matemate o nga tamariki. He mea tika kia ata rapua he huarahi e taea paitia ai te tiaki i nga turoro katoa, ara o te hunga rawakore o tenei koroni, a he mea tika hoki kia hanga he kainga mo nga tamariki mea kite noaiho me nga wahine whanau tama-riki.

I era atu whenua tawhito kei te whaka-ritea ana he tikanga mo era tu mahi i runga ano i te ngakau pai o nga tangata e aroha nui ana ki o ratou nei iwi, engari i Niu Tireni nei e rereke ana tona ahua, a e mahara ana aku Minita, he mea tika kia tautoko atu te Kawanatanga kia taea ai te rapu he huarahi e puta mai ai tetahi ahua paitanga mo era take. Ka taea ano hoki te whakapuare nga whare o nga kawanatanga taone, me nga hohipera, me nga kainga pera o ia takiwa ina watea mo taua mahi.

Kaore i te tino pai nga huarahi e wha-kahaerea nei mo nga kawanatanga takiwa. He mea tika kia ruarua iho nga mana takiwa, kia piki ake te mana, kia tino tuturu hoki te kaha o te putake mai o nga moni whakahaere i ona mahi. He putake nui enei, a e hiahia ana aku Minita kia whakaritea he huarahi pai he huarahi marama mo nga kawanatanga takiwa a muri tata ake nei.

E mahara ana aku Minita tera e puta he mate ki te koroni me ka waiho ma etahi hunga anake e whakahaere nga putake mai o nga kai o nga tupeka ranei, a e mahara ana ratou he mea tika kia mahia e te Paramete he ture hei whaka-haere tikanga hei arai ranei i nga huihui-nga e tango nei ma ratou anake e whaka-haere aua taonga na reira hoki i pa ai he mate ki te iwi nui. Ka tonoa atu koutou kia mahi ture whakarite tikanga mo aua putake.

Kei te nui pai i naianei nga utu e puta mai ana mo nga tino taonga e tukuna atu ana e tenei koroni. Ko nga moni e puta mai ana mo te pata kaore i tino rite ki to tera tau. Engari me ka tupato te whiriwhiri i nga kau papai, me te rapu i nga karaihe papai, me te whakatupu kai mo te makariri tera ano e puta nui mai te moni me ka mau tonu tona utu o naianei. Kei te nui pai hoki te utu mo te wuuru, me nga hipi me nga kuao hipi.

Kua ahua wehi te hunga mahi pata me te hunga whakatupu witi, oti, me era atu taonga pera, i te mea kua hoki iho te utu i naianei, otira e mahara ana aku Minita tera ano e tino ora tenei koroni i nga ra e haere ake nei.

I tino piki ake i tera tau te nui o nga taonga i utaina atu i tenei koroni, hipa atu i o era atu tau. A i hipa ke atu nga taonga i utaina atu i konei i nga taonga i utaina mai i tawahi. Kei te kaha pai te haere o nga mahi taonga me era atu mahi o te koroni, a i runga i te nui haere o nga moni e puta mai ana i te Tari Katimauta me nga reriwe e mohiotia ana te ora me te kaha o te iwi ki te utu nui i te moni.

page 5

He putake nui tenei te whakanohonoho i te iwi ki runga ki nga whenua o te koroni i runga ano i ona tikanga ngawari e taea paitia ai e ratou. E ki mai ana aku Minita he mea pai kia whakaturia he Komihana hei whiriwhiri i nga ture e pa ana ki nga whenua me ona tikanga e whakaritea ana mo nga tangata e hiahia ana ki te whenua; hei whiriwhiri hoki i te ahua o nga Poari Whenua me a ratou mahi e pa ana ki nga tangata e noho ana i nga whenua a te Karauna; hei whiriwhiri tikanga hoki mo nga whenua e hokona ana me nga whenua riihi; hei rapu hoki i te uauatanga o nga huarahi e whakaritea ana mo nga tangata e hiahia ana ki te nama moni i runga i o ratou paanga ki aua whenua; a kia rapua hoki me ka pewhea ranei te ahuatanga ki te koroni mehemea ka whakarereketia nga ture e mana mai nei. No reira ka tonoa atu kia whakaturia he Komihana pera.

I roto i tenei tau i pai te haere o nga mahi keri koura me nga mahi keri waro. Ko nga koura i taea te keri i tenei tau i hipa ke atu i o nga tau e toru tekau o mua tata ake nei, a e maharatia ana tera ano e nui te puta mai o aua taonga i tenei tau. Na te mea kua rarahi ake nga mihini koko ake i te koura me nga mihini wawahi kowhatu, no reira kua nui ake te koura e taea ake ana. Kei te nui haere tonu te koura e taea ana i Waihi, a he mea pai tenei te kite-nga o te koura i rare iho ara i nga wahi hohonu iho ki raro. E maharatia ana hoki tera e puta nui te koura i Te Teemu i te mea hoki e kitea ana te koura i nga wahi kua houa hohonutia ki raro rapu haere ai.

I tino nui rawa te waro i keria i tenei tau, otira kihai i ea rawa nga tono a te tangata hiahia ki te waro mana. Na i te tononga atu kia whakaritea mai he waro mo nga reriwe, kihai whakaritea mai. Otira ka ea katoa nga hiahia a te taha ki te Kawanatanga i te mea hoki kua whakaritea mai e koutou he rua keringa waro ma te Karauna. Ko te waro e keria mai ana i te rua keringa waro i Seddonville, e ahua ngawari ana tona ahua, otira kei te pai ano hei tahu ahi whakahaere reriwe me era tu mahi. Kua whakamaturia te ahua o te waro o Coal Creek e nga Kai-whakahaere o nga manuao o Ingarangi. Kia mohiotia te ahua o nga mahi e taea ana e nga waro e puta mai ana i nga rua keringa a te Kawanatanga, ka whakaaturia atu kia mohio koutou.

E ahua wehi ana te ngakau i te mea kei te hohoro rawa te tua haere o nga ngaherehere, me te nui haere o te mahi utauta atu i nga rakau ki whenua ke, e kore e roa kua pau nga rakau te tua a ka kore o konei rakau ka tahuri tatou ki te rapu rakau i era atu whenua. He mea tika kia tupato te whakahaere tikanga ma tatou kei pau i te ahi nga ngaherehere o nga takiwa e whakanohoia ana ki te tangata. Me tiaki pai ano nga rakau e tupu mai nei; a me whakatupu ano hoki etahi rakau.

Ka tukuna atu ki a koutou he Pire hei whakahaere tikanga mo te mahi hokohoko waipiro, hei whakarite hou i nga huarahi pooti Mema mo te Paremete, hei whakarite tikanga hoki mo nga pootitanga mo nga Kawanatanga whakahaere takiwa.

Ka tonoa atu hoki kia mahia e koutou he Pire hei whakarite i nga haora mahi o nga tangata e mahi ana i nga whare hanga taonga me nga tari katoa. Ka tukuna atu hoki ki a koutou etahi Pire mo nga mahi reriwe, mo te tuku atu ma te iwi e pooti mai tona whakaaro mo ia putake, mo te whakarite utu mo nga kai-whakaako kua koroheketia, mo nga ropu whakahaere mahi, mo nga kaimahi, mo nga ope tinei ahi, mo nga huarahi e tika ai te whaaki korero i te aroaro o nga kooti, mo nga whanga tuunga kaipuke mo te whakarite tikanga mo nga kaimahi katoa a te Kawanatanga, mo te reiti i nga whenua Maori, mo nga Hohipera me nga Kainga atawhai i nga rawakore.

Ka tonoa atu hoki kia mahia e koutou he Pire hei whakatopu i nga Ture e pa ana ki te wehewehenga o nga tangata marena, me nga Ture whakahaere kura, me nga Ture mo nga tikanga Marena, i runga ano i nga huarahi i whakaritea i roto i "Te Ture Whakatopu Ture, 1892."

E mohio ana ano au ka ngakau nui koutou ki te mahi i enei putake taumaha ka tukuna atu nei ki a koutou, me ta koutou whakaaro nui ki nga mahi e pa ana ki tenei whenua; a e mohio ana au tera koutou e paahi i nga ture e tika ana kia mahia, me ta koutou whakahaere page 6tikanga e noho ngakau koa ai, e ora ai hoki nga iwi katoa o tenei koroni ataahua.

Na, i au e whakatuwhera nei i tenei Paramete, ka inoi atu au ki to tatou Ma-tua i te Rangi kia whakakahangia koutou kia tohungia mai te tika me toku hiahia nui kia ingoa nuitia koutou mo a koutou mahi, kia tau ai he painga ki Niu Tireni, kia puta ai te kororia kia tupu kaha ai hoki te Emepaea o Piritania.