Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1902-1903

Paraire, te 10 o Hurae, 1903

Paraire, te 10 o Hurae, 1903.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Whai-Korero A Te Kawana.

I haere tonu nga korero mo tenei take i te 8 me te 9 o nga ra, no tenei ra ka tu ko te mema Pakeha mo Nepia Taone, koia enei ana korero e pa ana ki te iwi Maori.

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser, mema mo Nepia). — E te Pika, he maha nga take e kore e taea e au te korero i te poto o taku taima; engari tenei tetahi mea e kore rawa ahau e kaha ki te waiho noa iho, i te mea ki taku mahara he tino mea tika tenei kia korerotia e au i mua o taku nohoanga ki raro; ara kia whakapuakina e au etahi kupu maku mo runga mo te whakatuunga o tetahi tangata i mua tata ake nei, i runga i te tikanga rereke, hei mema mo te Kaunihera Whiriwhiri raua ko te Runanga Kaunihera. Me ki atu ahau ki nga mema honore e kore ahau e korero tawai mo te tangata kua noho nei hei mema mo te Kaunihera, engari kaore rawa e taea e au te noho puku mo runga i tena main a te Kawanatanga. Hei kupu tuatahi maku, me ki ake ahau he mahi whakahouhou rawa ta te Kawanatanga i a ia i panui nei i nga kupu i whakaurua nei e ratou ki roto ki te Kahiti o Niu Tireni mo runga mo te whakatuunga o taua tangata. E page 32kore rawa era kupu e puta i te tangata mohio, engari na te tangata e tino kuare ana ki te ahua o te iwi Maori ran a ko te iwi Pakeha. Na aua kupu i perehitia nei ki roto ki te Kahiti kua pa te pouri ki te iwi Maori raua ko te iwi Pakeha, puta noa te koroni nei. Kua rongo tatou ki te honore mema o te takiwa Maori o te Tai Hauauru e ki ana e whakaaetia ana te kingitanga o Mahuta puta noa te koroni, a e tika ana te whakaae atu a te Kawanatanga ko ia te kingi o te iwi Maori. He korero he tenei, he tino kuare rawa atu. Kei roto i nga pukapuka tuhituhinga o nga mahi a te hui nui i tu ki Kohimarama i te tau 1860 me nga korero a Wi Pere, a Hone Heke, me Tame Parata, te whakautu tata mo ena korero teka. Ko ahau e ki ana i runga i te mea he pononga piri pono ahau no te Kingi o Ingarangi, mehemea he Maori ahau ka tu tonu ake ahau apopo ki te whakahe mo te akinga iho o tana kingitanga teka ki runga ki a matou. Tena iana, maharatia iho te ahua o nga korero mo tera tangata me ona koroua i mua atu i a ia. He toto e heke ana. Ko ratou to tatou tino hoa riri, tino ito, i roto i tenei koroni. Ko ratou nga tangata nana i peehi te tupu o te motu o Aotearoa, kaore kau nei o ratou eka whenua kotahi i tenei ra, a he aha te take? Kua murua o ratou whenua e te raupatu mo to ratou tahuritanga ki te whawhai ki a te Kuini. He aha te take i hapainga ai taua tangata ki te nohoanga teitei, ki runga ake i nga iwi Maori me nga iwi Pakeha? Otira ko te tangata rawa tena e whakatungia ana ki runga ki te tihi, kia teitei ake i runga i te Maori raua ko te Pakeha; te tangata i wehe atu nei i a ia kia kaua rawa ia e pa mai ki te iwi Pakeha raua ko te iwi Maori, haunga ia nga tangata ruarua nei e noho ana i roto i tona pa meroiti nei. Te tangata kaore nei e mohiotia ana ko wai taua tangata; te tangata kaore nei ona mana i waho atu o ona rohe ake; te tangata i ki ra te Pirimia i tera po mana e whakatuwhera tetahi rima rau mano eka whenua hei whakanohonoho ki te tangata. He wa ano ka kimi ahau i roto i oku whakaaro, he ata tuturu kuare ranei te Pirimia, he ata korero whakawiri ranei nana, i penei ai te ahua o ana korero me ana kua korero nei mo te taha Maori. Kaore kau he whenua o Mahuta ake; kei a ia etahi mano eka ruarua nei, kei roto i te takiwa o Ngati-Maniapoto, he mea hoatu mona e taua iwi i runga i to ratou aroha ki a ia i te mea he tangata kore whenua ia. Ahakoa ano nga tangata o tona takiwa i noho kupapa, kua whenua koretia i naianei. He whenua ano o ratou i mua, engari kei whea i naianei aua whenua? Kua riro ki roto ki te kupenga a te Kawanatauga. Me titiro nga mema honore ki nga kupu a te mema o te Tai Hauauru, a Henare Kaihau, kei te pukapuka nama 119 o Hansard e mau ana. Kaore ahau e whai taima ki te panui atu, engari ka penei taku kupu ake: I tu ano taua mema i roto i tenei Whare i whakahe ki te Kawanatanga mo ta ratou tahae i nga whenua o nga Maori o Waikato. I penei tana kupu: "Kua homai e koutou he rua hereni, he kotahi hereni i te eka i te mea ka riro noa mai i a matou he £2 i te eka mo aua whenua." Koi nei tona tuturu-tanga, kua hokona katoatia e te Kawanatanga nga whenua i te taha o te Reriwe Iwituaroa o te motu nei mo te 3s. 6d. i te eka, hei aha mana te hamama o nga waha o nga Pakeha mo aua whenua me te whakahua, i te £2 me te £3 mo te eka, apiti atu hoki te tiute Maori. Ae, i taua wa i rongo tatou i taua mema honore e whakahe ana ki te Kawanatanga, a, i naianei i runga i tona tu hei mangai hei kai kawe kupu mai i nga whenua o te kingitanga o Kingi Mahuta, ki ake ana ia me whakamihi atu ki te Kawanatanga mo te kaha rawa o te tika o ta ratou whakahaere i nga take Maori; engari i nga tau e rua kua hori ake nei, i penei tana korero, "katahi ano te Kawanatanga patu kino i te iwi Maori ko te Kawanatanga a Te Hetana." Otira kua takoto te wha rau pauna ma tona ariki; ara, ma tona kingi. E hiahia ana ahau ina tu ake te Pirimia ki te whai-korero ki te Whare me whakamarama e ia mehemea kua whakaae ranei ia ki te hanga i tetahi whare mo Mahuta kia rima rau pauna te utu; a mehemea hoki kua whakaritea kia whakaturia tana hekeretari a Te Rawhiti hei Tumuaki Kaunihera Maori me te £150 i te tau mana; me tana whakaatu mai hoki i te moni kua whakaaetia mo te taina o Mahuta? Kaore ahau e tino ki ana kua oti katoa aua mea te whakaae, engari ko te korero tenei a te Pakeha a page 33te Maori hoki ki ahau. Kua korerotia mai ano hoki ki ahau kaore rawa taua tangata i riro mai ki Poneke hei tautoko i te inatauranga o tenei Kawanatanga mo te rua rau noa iho pauna i te tau. Kaore ano nga mema honore i wareware i tae tnai ano taua tangata ki Poneke nei i nga tau e rua kua taha ake nei, me tana peene, me oua hoa rangatira, me ana pononga, hei manuhiri ma te Kawanatanga: a he aha te take? Hei whakapatipati i a ia kia whakaae atu ia ki te nohoanga mona i te Runanga Kaunihera. Engari kaore i rahi taua whakapatipati. A kua pewhea ratou i naianei? Kua whaka-patia ia i naianei ki te wha rau pauna me te nohonga i roto i te Kaunihera Whiriwhiri. E tono atu ana ahau kia whakaatu mai nga Minita mehemea kaore ranei i te tika te korero, e kiia nei ka hanga he whare mona, a ka hoatu ano hoki he utu tau nui ki tana hekeretari me tona taina? Koina ranei te tangata kia whakaturia ki runga ki te nohoanga honore ki te nohoanga whai mana. Kua mohio katoa i naianei nga Maori piripono i Niu Tireni kei te tuku koha nga mana e tu nei ki te iwi Kariki. Kei whea koia nga Maori piripono i patupatua nei o ratou matua o ratou whaea a ratou tamariki i runga i to ratou kaha ki te tautoko i te Kawanatanga a te Kuini? Kua whakaarohia koia ratou? Kaore, kua whakahaweatia. Kei whea nga mea i tahuri i nga wa katoa ki te hapai i te mana o nga ture o te koroni? Kua takahia noatia iho. Me titiro whakamuri nga mema honore mo enei tau tata e rua e toru. I pewhea iana? Tera etahi iwi mokai kaore i whakaae ki te utu i te taake kuri, a he aha te tukunga iho? Kana-panapa ana nga pukepuke me nga awaawa i te ripa ki raro o Akarona i te peneti raua ko te hoari. Patua atu! Huna iho! A heoi kau te take i whano tata ai te pa o te aitua kino ki aua iwi he kore no etahi rawakore ruarua nei o ratou i kaha, i whakaae ranei, ki te utu i te taake kuri. Kaore he tangata i karangatia ki te Whare o Runga. A i tenei tau hoki whakapakari ana tetahi tangata ki te whakahawea ki te Kaunihera Maori, ara kaore i whakaae ki te tuku i ona whenua kia whakahaerea e taua ropu. Ko te tikanga me whakamoemiti te tangata mo tona whakaaro, otira kihai i peratia taua tangata, engari i tonoa atu te Minita Maori e te Pirimia kia haere atu ia ki taua wahi, me te whakahau penei na, "Tirohia; ki te pakeke taua tangata, haria atu ki te whare herehere." Whakaarohia koia te tino rerenga ketanga o te ahua: Ko Mahuta i whakahe ki te Kawanatanga, me a ratou ture, me a ratou mahi katoa, hui atu hoki ki te nohoanga mona i te Runanga Kaunihera. I ki atu ia, "Hei aha maku koutou, kaore ahau e mohio ana ki a koutou." Kua ngata toku hiahia i aku pononga piripono e noho nei i toku taha, i aku kumara, me aku inanga, me tetahi wai whakaranu a ona takiwa. Ehara te rua rau pauna i te tau i te utu tika ma tenei hanga ma te kingi. A tahia atu e te kingi ratou ko tona iwi te puehu o nga rori o Poneke i o ratou waewae hoki atu ana ki nga kainga o ratou tupuna. A i pewhea i muri iho? Na te mau tonu o te akiaki me te whakapatipati i tae ai ki tona tuunga e tu nei ia. Engari kia poropiti ake ahau; kaore ano ia i tomo noa ki roto ki te hinaki, kaore ano ia i riro noa ki roto ki te hinaki a te Kawanatanga, ka penei ano ia me te mema mo Haaki Pei e kore nei e mau i te hinaki a te Pirimia. Kaore, e te Pika, koia tenei te pohehe o tenei ahua, e kiia ana ka uru a Mahuta ki te Kaunihera Whiriwhiri ka mutu katoa atu i reira tonu nga raruraru o nga whenua; Otira kei te wareware te Kawanatanga ki tenei, o roto i ten a rima rau mano eka e korerotia nei i te Rohe Potae kua riro atu i te Kawanatanga te hawhe. No reira, whakaaturia mai koia ki ahau he aha te painga o enei mahi whakamana-mana whakatiketike i to ratou hari nui me to ratou koa mo te maunga o Mahuta? Tetahi hoki, e kiia ana ka riro mai i a ia a Ngati-Maniapoto. Tena koa, me rere tatou nga mema honore o tenei Whare i te takiwa ka titiro iho ai ki te Whare o te Kawana me tona marae i Akarana i roto i nga wiki tata kua taha ake nei. a ka kite iho tatou he huinga Maori e tu ake ana i reira: kei waeuganui o ratou e tu ana ko te Raiti Honore te Pirimia, me te Minita Maori, me Mahuta; ko Mahuta he mea tohe roa, me te awangawanga o tona ngakau me te rapu whakaaro mona, i whakaae ai ki te nohoanga mona i te Runanga Kaunihera. Ko wai page 34ma anake nga Maori i reira i waho atu o nga tangata o to Mahuta iwi tuturu ake? Kotahi tonu, no Ngati-Maniapoto. Ko era atu o nga tangata o tera iwi kaore i whakaae ki a ia he kingi no ratou, kaore i whakaae kia hapainga ia ki tenei turanga tiketike. Kotahi tonu to Ngati-Maniapoto tangata; a kotahi rawa te haora e tohea ana, me te waiho i te Kawana kia nono tatari ana, kia awangawanga ana, kei kore e tomo atu te kingi. Waiata ana taua tangata kotahi o Ngati-Maniapoto i tana tangi poroporoaki, penei tona ritenga, "I whakaae matou ko koe he rangatira mo matou; i te mea kei a koe nga mana me nga ahuatanga o nga tupuna kua ngaro atu i mua i a koe; no tenei ra ka mohio matou kua hokona e koe to matamuatanga hei utu kai mau." A tuohu haere atu ana a Mahuta, tuohu ana te pane, tupou ana nga pakihiwi, tomo atu ana ia ki roto ki te pararuma o te hunga mate. Ko te pahemotanga tera o te kingitauga o Mahuta. Ko te tangata i mohiotia i mua he rangatira, takahia iho hei mokai ma te Pakeha. Kaati ra, e te Pika, kua ahua taumaha aku kupu mo runga i tenei take, engari he kaha rawa no te pouri i a au mo tenei mahi whakaiti rawa i te iwi Maori o Niu Tereni, me te iwi Pakeha ano hoki. Kua kaha rawa taku whakahaere kupu mo runga mo te whakatakotoranga a te Pirimia i te kau-papatanga o nga ture mo te Maori i te tau 1900; e tika ana taku ki na te Pirimia, notemea e hara i te Minita Maori i a Timi Kara i whakatakoto. I mea ahau kia roa noa atu he korero maku mo runga i tenei take, engari na taku aroha ki te Miuita Maori, e pouri nei tatou katoa kaore e kitea mai ki konei i tenei po i te kaha o tona mate; no reira e kore ahau e korero i naianei; engari hei tona takiwa e haere ake nei ka puta aku kupu. Heoi ra taku kupu i naianei ko taku kupu ano i korero ai i te whakatakotoranga mai o tenei Pire i te tau 1900, ara, kaore e puta he mahi i tenei Pire. I penei aku kupu i taua wa: —

"Kei te hiahia ahau kia man aku korero tino whakahe mo tenei Pire, kaore ahau e kite ana i tetahi painga kotahi i roto i tenei Pire, a e tino mohio ana toku ngakau mehemea ka whakanohoia tenei Pire ki runga ki te pukapuka o nga ture ka pena ano te ahua me era atu ture penei i hanga i mua atu, ka takoto mahi kore noa iho, kaore e taea te whakatutuki ona tikanga, kaore e whai mahi, kaore e aha, a mate noa iho."

Taku poropiti tenei i te tau 1900, a ahakoa kaore i whakaputaina e au taua take i tenei po, engari kei te kaha rawa atu te tautokongia taku whakaaro e te whai-korero a te honore mema Maori o Te Waipounamu, e ki nei ia, kaore he painga o taua ture, kaore i taea e ia he mahi. Kaati ra, kia noho te Minita Maori ki roto ki te Whare nei, ka roa he kupu maku mo runga mo nga ahuatanga katoa o tenei take. Heoi ra, e mihi atu ana ahau ki te Whare mo te pai o tana whakarongo ki aku korero.

Te Paapa (Mr. Barber, mema mo Newtown). — Ko te tino take nui ki ahau i runga atu i nga take katoa ko te whakanohonoho i nga whenua ki te tangata; e kore ahau e whaikupu mo runga i te whakaaro a tena mema a tena mema, engari e whakaatu ana ano hoki ahau i taku whakaaro; ahakoa pewhea te ahua o nga korero a nga mema honore kua mutu ake nei. Mehemea e tika ana nga kupu a te mema nana i motini tenei whai-korero, me te mema nana i tuarua, a i tautokona nei hoki e te mema Maori o te Tai Hauauru,—a he tangata mohio pea hoki ia,—i te mea ko tona takiwa te mea e tino paangia ana,—mehemea ka ai te whakaurunga o Mahuta ki te Kaunihera Whiriwhiri hei whakatuwhera i nga whenua Maori, hei kawe mai kia mahia ana whenua, kaati, he tino tika tena whakaurunga. He nui rawa o tatou takiwa whenua tino pai me era atu wahi whenua tera e taea te whakamahi kia whai tikanga, engari kei te takoto kore painga noa iho i naianei. Nui atu te pai o tenei koroni mo ia ahua mahi paamu, whakapai whenua, whakatupu taonga, kararehe, aha. Na te Atua i hanga kia pai te ahua o nga rangi, me te oneone kia momona, kia whai kai; engari ahakoa pewhea te pai te momona o o tatou whenua. ki te kore e whakamahia e kore e whai painga. No reira e koa ana toku ngakau mehemea ka tupu ake tena ahua i roto i tena tikanga, ara, ka tukua mai kia mahia nga whenua Maori, kia whai hua ai; notemea ki taku whakaaro ka tau taua mahi hei page 35painga ki runga ki nga iwi e rua, te iwi Maori me te iwi Pakeha.

Ka mutu te korero a tenei mema ka riro ma etahi atu mema Pakeha e korero.

No te hawhe-paahi i te tekau ma tahi o nga haora i te po ka hiki te Whare.