Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1902-1903

Pire Mo Nga Moni Mo Te Tau

Pire Mo Nga Moni Mo Te Tau.

Ka maha nga mema Pakeha ka korero mo tenei take ka tu ake ko——

Henare Kaihau (mema mo nga Maori o te Tai Hauauru). —I pootitia mai ahau ki konei hei mangai mo tetahi takiwa pootitanga nui rawa atu, a e tono atu ana ahau kia ata whakarongo mai te Whare ki ahau e korero atu nei, ko nga ture katoa e pa ana ki nga whenua Maori he tino take era a e taoro atu ana ki runga ki te iwi Pakeha katoa, na reira e tika ana kia roa aku korero. Ka whakaae nga mema honore, ahakoa pehea te korero, kotahi te mea e pumau tonu, ara, no te whenua te ora o te iwi, koia tera te kaupapa o te ora, ko te whenua. Kaati, ahakoa he nui taku mahi ki te akiaki kia marama te Whare ki taua ahua i era tuunga oku ki te korero, otira tae mai ki tenei wa kaore ano i mahia tetahi ture kia kotahi tera e kaha ki taku nei whakaaro ki te whakaora i te iwi Maori. Kei te mohio hoki koutou nga mema nei he rakau, he kapia, he harakeke, he wuuru, he koura, nga mea e hua ake ana i runga i nga whenua Maori. Na, me whakamahara atu ano ahau ki nga mema honore, ara, i raro i te Tiritiki-Waitangi kua whakaiuturutia ki nga iwi Maori nga mana katoa o o ratou whenua, me a ratou taonga, a e penei ana te rarangi 3 o taua Tiriti.

"Ko te Kuini o Ingarangi ka whakarite ka whakaae ki nga rangatira ki nga hapu, ki nga tangata katoa o Nu Tirani, te tino rangatiratanga o o ratou whenua o ratou kainga me o ratou taonga katoa. Otiia ko nga Rangatira o te Whakaminenga, me nga Rangatira katoa atu, ka tuku ki te Kuini te hokonga o era wahi whenua e pai ai te tangata nona te whenua, ki te ritenga o te utu e whakaritea ai e ratou ko te kai hoko e meatia nei e te Kuini hei kai hoko mana."

A ko ahau e penei ana, na tenei Whare tonu tenei mahi he, i te mea nana i homai i tena wa i tena wa, a nana hoki i paahi nga ture nana i tangotango haere nga mana me nga tika i whakatuturutia nei ki a ratou i raro i te Tiriti-ki-Waitangi e to tatou Kuini nui kua mate ake nei. Koia ahau i ki ake ai ki nga mema o tenei Whare, kaore ratou i te whakahaere tika i te iwi Maori, kaore ratou i te whakahaere pono i o ratou hoa e noho tahi nei i a ratou i nga ra nei. Tetahi, e te Pika, kua tahuri ahau ki nga taha e rua o tenei Whare tono ai mehemea tera e aroha mai, otira kaore ano i kitea e au to ratou aroha, ahakoa taha Kawanatanga, ahakoa taha Apitihana o tenei Whare; a i te mea e pera ana te ahua, me whakamahara atu ano ahau ki te Whare nei ki te kore matou e whiwhi i te ora i tenei Whare tera matou e hari i o matou mate me a matou kereme ki Ingarangi ra ano hi te whenua matua, me te tumanako o matou ngakau tera e tirohia mai e whakaorangia o matou mate. Kei te kite iho ahau, e te Pika, i page 109raro i te Ture Nui o Ingarangi, ara, i runga ra i toku mohio ki taua Ture, he rite tonu te ora e homai ana ki nga pononga katoa o Ingarangi, ahakoa no te hea iwi ratou, ahakoa he aha to ratou kara; a ki te kore matou e whiwhi i taua ora i tenei motu, ka haria e matou o matou mate ki Ingarangi, a katahi pea -ka homai ki a matou te ora me te whakahaere tika e tonoa nei e keremetia nei e matou. E tono atu ana ahau ki te Whare kia ata tirotirohia nga Pire Maori katoa e kawea mai ana ki konei a ia wa i ia wa, a i runga i tenei aronga me tohutohu atu e au ki te Whare nei tenei ahua whakamiharo rawa, mo te taha ki te iwi Maori o enei Motu, e hanga nei kia ture ke mo tetahi wehenga, kia ture ke mo tetahi wehenga o te iwi Maori. E te Pika, ka tumanako atu toku ngakau kia ata whakaarohia e te Whare nei nga kupu katoa e korerotia ake nei e au mo runga i tenei take, a tera e tino tahuri ki te whiriwhiri, me taku tumanako tera ratou e kite kaati ra te homai i nga Pire rereke mo nga Maori. Na, mo te Pire whakamutunga i paahitia nei e tenei Whare e pa ana ki te iwi Maori, me ki atu ahau i whakapaua e au toku nei kaha ki te arai i taua Pire kia kore ai e paahi. I whakapuakina e au, e te Pika, aku kupu whakahe mo taua Pire, engari kaore rawa ahau i arohatia mai i tautokona mai ranei e tetahi taha me tetahi taha o tenei Whare. Kore rawa he tangata i whai taringa mai ki ahau i ahau e whakapuaki ana i nga kupu whakahe a nga tangata e tino paangia nuitia ana e taua Ture. Kaati ka whakaatu ake ahau i naianei i nga ingoa o nga poraka e maharatia aua ka paangia e tenei Pire, timata atu i te taha Hauauru o Akarana. Tuatahi, tera tetahi poraka whenua e iwa tekau mano eka, kua oti katoa te rui ki te karaihe, engari kaore ano kia wehewehea. Kia kotahi tau ki muri ka mutu te riihi e puritia nai nei taua whenua i naianei, a kia kotahi atu pea tau ka whakapuaretia tetahi whitu tekau mano eka o taua whenua kia nohonohoia e te tangata, a kia rua tekau pea mano eka ka puritia hei whenua nohoanga mo nga Maori no ratou taua whenua. Tetahi mea nui tena hei tautoko i taku korero e ki nei ahau kia tika rawa te hanganga o nga ture e pa ana ki nga whenua Maori; kia ahei ai nga whenua te whakahaeretia tikatia hei painga mo te koroni katoa. Tera hoki tetahi atu poraka whenua e tae ana pea ki te rua rau mano eka, taihoa ake nei ka wehewehea, ka whakapuaretia hoki hei whakanohonohoanga ma te tangata. Tera atu ano tetahi ono rau mano eka kei te taha tonga o Waikato e takoto puare ana kia nohonohoia e te tangata; a e ki atu aua ahau ko nga mema nana nei i tautoko taua Pire kore rawa atu nei he whenua i roto i o ratou takiwa ake tena e paangia e te paahitanga o taua Pire. A kei te taha rawhiti o te awa o Waikato tetahi rua rau mano eka atu ano e tika ana hei nohonohoanga ma te tangata. A kaati, e te Pika, ka tuturu marama pea te Whare i ena korero aku, tino tika taku whakahetanga i tena Pire. Kei te taha hauraro-rawhiti o Waikato tera tetahi toru mano eka e watea ana hei nohoanga, a tera atu ano hoki ona rau eka ona mano eka puta noa i nga rohe o Waikato, i tena poraka i tena poraka, e kore e taea e au te whakahua atu nga ingoa i naianei. He hira noa ake nga painga e hua ake ki te koroni i runga i te whakanohonohoanga tangata ki runga ki ena whenua mehemea ki te tika te whakahaere. No reira e whakahe ana ahau ki tenei Pire Maori kua paahitia nei e tenei Whare. Ko tekiona 4 o "Te Ture Whakatikatika i Nga Ture Whenua Maori, 1903," e pa ana ki tekiona 8 o "Te Ture Whakahaere i nga Whenua Maori, 1900," e ki nei kia tokotoru nga mema Maori kia tokowha nga mema Pakeha ka whai korama ai: Kaati i raro i rarangi 4 o tenei Ture o te tau 1903 kua whakakorea atu tena tikanga, a i naianei kia kotahi ano te mema Pakeha kia kotahi mema Maori kua whai korama, a ma raua e whakahaere nga mahi e tika anake ana ma nga mema katoa nei o te Kaunihera e whakahaere. Ko te Tumuaki o te Kaunihera—a he Pakeha hoki tena—e rua ana pooti, ko te mema Maori kotahi ano te pooti; tena ko nga tikanga i whakatakotoria i roto i te Ture tuatahi e whakawhiwhi ana kia rite tonu te mana pooti o nga mema Maori me nga mema Pakeha. A, i raro i tenei Ture hou, katahi nei ka paahitia, kua tangohia atu ano tena mana me tena tika i nga Maori, a e rua rawa pooti a te mema page 110Pakeha o tenei korama, kotahi ano ta te mema Maori. Na, mo te taha ki tekioua 10 o "Te Ture Whakatikatika i nga Ture Whenua Maori, 1903," ko te tikanga o te Ture o te tau 1900 kua whakakorea e tenei tekiona. Ko te wahi i ki nei mehemea kaore i maha atu i te tokorua nga tangata nona tetahi whenua ka whai mana aua tangata ki te tuku atu i tena whenua. He aha koia te take kia whakaaetia tena painga ki nga Maori o waho atu i te Rohe Potae, a ko nga Maori e noho ana i roto i taua takiwa kaore e tukua ana kia whiwhi i tena painga. Kei te pohehe rawa atu tena mahi a te Kawanatanga. Ko tena whenua ko te Rohe Potae e hara rawa i te mea raupatu. Kei te mau tonu taua takiwa i roto i nga ringa o nga uri tuturu o nga tupuna no ratou taua whenua. He aha te take kia utaina enei tikanga he ki runga ki a ratou? Ko te mea tika me whakamutu atu ena tikanga i runga i taua whenua. Tera atu ano etahi whenua i murua hetia e te Karauna. Ko nga mema i omaoma nei ki waho o te Whare i muri o toku timatanga atu ki te korero e kore e tika kia kiia na rat ou i ora ai te koroni. Na nga whenua Maori ke i hua ake ai te ora o tenei koroni. Ko ia ture penei te ahua e hanga ana, he hikoitanga atu ano ki te muru ano i nga whenua. Taku hiahia kia rongo katoa nga mema honore ki aku korero mo runga i tenei take Ki taku mahara he ngenge pea no nga mema honore; kua kite ratou i te he o enei mahi; a kaore ratou e pai ana kia rongo atu ratou i etahi atu korero ano no runga i enei mea, no reira pea ratou i oma atu ai ki waho. Engari ka tono atu ahau ki te Whare a te tau e haere mai nei, a era atu tau hoki, kia rongo mai ki aku korero katoa, me te huri mai hei hoa moku mo runga i enei take, me te hanga mai i etahi rarangi ture pai, marama, tika. A muri atu nei e kore rawa ahau e whakaae kia kawea mai ke Pire ki konei ki te kore e matua whakaaturia mai ki nga mema Maori kia mohiotia ai to ratou whakaaro i te tuatahi. He mea tika koia kia peneitia mai ahau? E whakahe ana ahau ki tenei ahua. E hara hoki ahau i te tangata kore noa iho, he uri ahau i heke iho i tetahi kawai tupuna roa noa atu, a he mangai hoki ahau no tetahi wehenga nui o te iwi Maori, ara, no nga tangata nana ahau i pooti mai ki tenei Whare. He nuku ke noa atu nga pooti i homai moku, i tu ai ahau hei mema, i nga pooti i hoatu mo etahi o nga mema Pakeha o tenei Whare; no reira ahau i ki ake ai ki te kore e whakamanaia tikatia mai oku hiahia ka tino haria e au enei take ki Ingarangi ka whakatakotoria atu ki te aroaro o Kingi Eruera. Heoi kau te take i noho puku ai ahau, i pupuri ai ahau i aku whakaaro pera, i roto i enei tau e ono e noho nei ahau i roto i tenei Whare, he rapu naku i tetahi huarahi e taea ai he ora mo toku iwi. E whakarongo atu ana ahau ki nga korero a te Raiti Honore te Pirimia ki au i tena wa i tena wa. A i runga i te putanga o aua kupu me aua whakaaro a te Pirimia ki au, kite iho ana ahau me penei taku titiro me taku kua whakapuaki ake nei. Ko taua Raiti Honore te Pirimia he tangata e tirohia nuitia ana e whakaponohia ana e nga mema Pakeha o tenei Whare, tae noa ki nga iwi Pakeha o te koroni; no reira mahara ana hoki ahau heoi te mahi tika maku me whakapono atu ano hoki ahau ki ana kupu mai ki a ahau. Kaati ra, kua roa nei ahau e tatari ana, notemea, e ai ki taku kupu i korero ake ra, kua kite atu ahau e pera ana te ahua o tona tu e tu nei ia, mahara ana ahau, kaati, me ata tatari kia mohio ra ano ahau kua kore e mana i a ia tana kupu, katahi ahau ka mohio ki te mahi tikanga maku. Kaati, kia kotahi nei he kupu maku hei whakahoki atu i te korero a te mema honore mo Pei o Pereti mo runga mo te whakatuunga o Mahuta hei mema mo te Runanga Kaunihera. I korero ia kaore rawa he painga o taua whakatuunga o Mahuta, kaore kau he tikanga marama i taea i runga i te whakanohoanga o Mahuta ki roto ki taua Kaunihera. Ko tera korero ana e whakaatu ana he maha nga korero pohehe rawa atu a tenei mea a te tangata. I puta koia a Mahuta ma roto i te hea kura? Kaore he kupu whakahe a taua mema honore ki etahi atu o nga mema Maori o te Runanga Kaunihera, engari na te putanga pea o aua mema i etahi kura kaore nei a Mahuta i puta ma reira. Engari tenei tetahi ahua o Mahuta i tika ai ia kia uru ki taua Kaunihera, he ingoa tona kaore i whaka-page 111whiwhia ki tetahi atu tangata, ara, kua karangatia ko ia te kingi o nga Maori, na reira e tino tika ana ia kia whakanohoia e tenei Kawanatanga, e tetahi atu Kawanatanga ranei, hei mema mo te Runanga Kaunihera. I tahuri ano nga Kawanatanga o mua atu ki te whakamatau i tana mahi engari kaore i taea e ratou. E hara i te mea na tenei Kawanatanga i timata taua mahara, a no reira me whakahe ahau ki te kupu a te mema honore mo Pei o Pereti mo taua tangata, notemea ko taua tangata ko Mahuta he tangata ingoa nui whakaharahara, kaore ano tetahi kupu whakaiti kia eke ki runga ki a ia. Kaati, mo te kupu a te honore mema i korero ai mo taku tahuritanga ki te whakahe ki te Pire mo nga whenua Maori. I whakahe nui tonu ahau i te aroaro o te katoa a i roto hoki i tenei Whare. E hara i te mea e whakahe ana ahau ki tetahi tangata kotahi, mema kotahi ranei, engari ki te Whare katoa. Kei te mohio ano te Whare i te homaitanga o taua Pire kia korerotia i tu taku kotahi, kaore rawa he mema i tu ake ki te tautook i au, ki te whakahe i taua Pire. No reira kaore rawa te mema honore i tika kia korero pera moku me tana i korero ake nei. Ka mutu i konei aku korero, kua roa hoki au e korero ana ki te Whare, a tera atu etahi mema e hiahia ana ki te korero.

Ka mutu nga korero a Henare Kaihau ka riro ma nga mema Pakeha a mutu noa.

Heoi paahitia ana te panuitanga tuatoru o te Pire.