Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1902-1903

Turei, te 30 o nga ra o Hune, 1903

page 2

Turei, te 30 o nga ra o Hune, 1903.

I huihui te Kaunihera i te rua o nga haora o te awatea.

No muri tata tonu iho ka tae mai te Kawana.

Ngarea atu ana te Apiha-Whakataki kia haere ki te tono atu i nga mema o te Whare o Raro kia haere mai ratou ki te Whare Runanga o te Kaunihera.

Haere mai ana nga mema o te Whare o Raro me to ratou Tumuaki.

Whai Korero A Te Kawana.

E nga. Honore Mema o te Runanga. Kaunihera, me nga. Rangatira o te Whare Paremete,—

I taku whai-korerotanga whakamu- tunga ki a koutou tau ana te pouritanga ki runga ki a tatou mahi i te rongo kua pa he mate ki to tatou Ariki ki a Kingi Eruera Na runga i te manaakitanga a te Atua Kaha-rawa kua ora ake to tatou Kingi, a puta ana nga mahi o tona Karaunatanga i te 9 o nga ra o Akuhata kua taha ake nei, i roto i te hari pono me te koa o te ngakau o ona pononga aroha piri pono puta noa i to tatou Emepaea nui whakaharahara.

I taku whakapuakitanga i taku whai korero tuatahi i te whakatuwheratanga o te Paremete i whakaatu ahau i taku whakaaro mehemea ka tupato te whakahaere me te tupono mai nga waimarie- tanga tena e nui rawa te whiwhi o tenei koroni a nga wa e haere mai nei; i ki ahau ka haere ahau ki ia wahi o te koroni, kia mohio ai ahau ki te momonatanga o te whenua, ki nga mahi a ringaringa me nga mahi hokohoko a nga tangata, me te nui me te maha o nga puranga minara.

I roto i te wa e noho ana ahau i waenganui i a koutou kua tae ahau ki ia wahi katoa o tenei koroni nui ataahua, a kua tino whakauria aku mahara whakamihi i kitea ai e ahau i te tuatahi. E koa ana ahau ki te ki atu ko te ora o te iwi i whakamoemititia nei e ahau i taku taenaga tuatahi mai ki to koutou whenua atawhai kei te man tonu, a e mohio ana ahau i tenei ra ko te Koroni o Niu Tireni tetahi o nga koroni tino ora i roto i nga rohe o te Emepaea nui o Piritania.

A te 10 o nga ra o Akuhata e haere mai nei ka pau te wa i whakaritea ai ahau hei Kawana, otiira, i puta he kupu ma aku Kai-tohutohu kia noho ano ahau mo tetahi wa roa atu; a i runga i taku mahara ko te hiahia tenei o te katoa, whakaae ana ahau, a whakaroangia ana e te Kingi Atawhai te wa e tu ai ahau hei Kawana.

Kua whakakitea mai ki ahau e te iwi o Niu Tireni te aroha pono me te piri pono e mohiotia ana tena e homai e te koroni penei rawa te kaha o te piri-pono ki to ratou Kingi me te aroha ki to ratou Emepaea, a nui rawa atu te pai o ta ratou powhiri me ta ratou manaaki i ahau i au e haereere ana puta noa i o ratou rohe katoa.

Tuwhera rawa ake tera tuunga o te Paremete kua tae au ki tawhiti, kua wehe atu ahau i to koutu koroni. Otira me mohio pono koutou ka whakapaua e ahau toku kaha ki te tautoko i te ora mo tenei whenua e arohatia nuitia nei e ahau, ki te tohutohu kia tirohia mai te ahua me te tupu o Niu Tireni, a ki te whakamarama hoki i runga i te whakapaunga o toku kaha, i nga putake nana i arataki te ora me te noho pai o to iwi e tau nei i naianei i roto i nga takutai moana o enei motu.

Ko Niu Tireni, hui atu ki era atu whenua i rawahi o te moana nui i roto i nga rohe e te Emepaea, i tonoa kia tukua atu he tangata hei mangai mo ratou ki nga mahi o te Karaunatanga me te Runanga mo nga Koroni, a i runga i te haerenga o taku tino Kai-tohutohu, o te Raiti Honore Te Hetana, pai ana te whakakiteatanga o Niu Tireni ki reira. Ko nga whakatau i paahitia i taua Runanga me nga kupu tohutohu i oti i reira ka pamamao ona tikanga ki nga iwi katoa; kua tirohia nuitia mai aua mahi a tera ano e whakatakotoria ki o koutou aroaro a tona takiwa.

Kei te mohio nga Mema Honore ko nga ture mo nga takutai o era atu iwi kua kitea e atete ana i nga mahi harihari taonga a nga kaipuke o tenei koroni, apiti atu hoki ki nga mahi hari-hari taonga a Ingarangi. Ki te whakaaro o aku Kai-tohutohu taro ake pea ka tata te wa e tika ai kia whakahangaitia a tatou ture mo aua mahi hei atete i nga iwi nana nga ture e pa kino ana ki Niu Tireni me te Whenua-Matua.

Kua oti te waea hari korero a Inga-page 3rangi whiti noa te Moananui-a-Kiwa tawhio noa te Emepaea, a ko te tere rawa o te haere atu me te hoki mai o te korero, ano he uira e hiko ana, e whakaatu ana i tona whai paingatanga. Ki te kaha ki te totika hoki te whakahaere a te Poari me te whai whakaaro ano ki te whakaemi mahi ma taua waea tera e tutuki ki nga hua i maharatia ka puta i taua mahi. Ki te whakaaro o aku Minita hei pouritanga ngakau te kupu a te Kawanatanga o te Commonwealth o Atareiria e mea nei kia hoatu i runga i tetahi kirimene etahi tikanga ngawari hei painga mo te Eastern Extension Telegraph Company, a e manawapa ana ratou ko tona mutunga iho ka pa he mate ki nga moni o tana waea o te Moananui-a- Kiwa.

Ko te Komiti Whakawa o te Piriwi Kaunihera o Ingarangi, i te whakapuaki- tanga o tana whakatau mo te keehi o nga Whenua Tiaki o Porirna, Wallis me etahi atu versus te Roia-Tianara o te koroni, i whai kupu whakaiti mo nga Kooti o Niu Tireni, a i ata whakahengia i tino whakautua hoki taua kupu e te Tumuaki Kai-Whakawa me era atu Tiati. E tino tumanakohia ana, i runga i te whakaaro ki nga mahi whakahaere whakawa me nga Kooti teitei o te Emepaea, kia kaua rawa e pokanoa te Komiti Whakawa o te Piriwi Kaunihera ki te whakaputa take-kore mai i te kupu whakaiti pera a muri ake nei. E whakaaro ana aku Minita me tino whakatikatika te ture whakatu i te Komiti Whakawa o te Piriwi Kaunihera; a ki te kore e whakatikaia paitia ka ngoikore te whakawhirinaki o te ngakau i roto i nga koroni ki taua kooti whakawa nui e tu mai nei i waenganui pu o te Emepaea.

E koa ana ahau ki te whakaatu ki a koutou nui atu te pai o nga whakaaro o te iwi Maori; a kua karangatia a Mahuta Tawhiao Potatau te Whero-whero hei mema mo te Runanga Kaunihera a kua whakaturia hoki he mema mo te Kaunihera Whiriwhiri. Kua mutu i naianei te tikanga i wehe roa ai etahi o nga iwi Maori i a ratou, a ka ai te mana o Mahuta hei painga mo te koroni, ara, hei whakanohonoho tata i nga whenua o te Rohe Potae ki te tangata. Kei te pai te haere o nga mahi a nga Kaunihera Whe- nua Maori me nga Kaunihera Marae, a kei te puta nga tohu i ia ra i ia ra hei whakaatu kei te tino mohio nga Maori ki nga mea e tika ana hei ako, hei whakapai, hei whakaora i to ratou iwi.

Ahakoa kei te koa aku Kai-tohutohu ki te nui o te tupu haere o te koroni, a i tupu rawa ai na te whakanohonoho puputu i te tangata ki te whenua, otira e whakaaro ana ratou tera e taea te tino whakakaha atu i te mahi whakanohonoho tangata mehemea ka whakaritea he moni tika hei hanga rori ki runga ki nga whenua o te Karauna: ko aua tu rori e hanga tuatahi, i te mea he moni nama nga moni e whakapaua ana ki runga ki aua tu rori.

E whakamoemiti atu ana ahau ki a koutou mo te tino pai rawa o te putanga haeretanga o nga mahi ngaki whenua me nga mahi whakatupu kararehe apiti atu ki nga mahi whakanohonoho whenua katoa.

Tera etahi wahi he kei roto i te Ture Whakanohonoho Whenua ki te Tangata e tika ana kia whakatikatikangia; a ko te Ture i hanga nei hei tango whenua hei tuunga kainga mo nga kai-mahi, kihai i whai mahi, a me whakatikatika.

I runga i te tupu haere me te nui hoki o nga moni e whakapaua ana me te nui haere ano o nga tangata e whakamahia ana ki nga mahi taonga, e tika ana ahau kia ki atu kua pai rawa atu te haere o aua mahi, a he koanga ngakau te tirohanga atu ki mua. Ko te nui o nga koura me nga waro e taea ake ana i te whenua e whakaatu ana kei te ora te ahua o nga mahi maina.

Na te mahanga atu o nga tangata e whiti mai ana i nga tangata e haere atu ana i neke nui ake ai te maha o nga tangata o te koroni i te tau kua taha ake nei. Otira hei awangawangatanga te iti o te whanau tamariki i etahi taone o te koroni. Ko te tikanga kia nui noa ake he tangata mo tenei whenua, a ki te whakaaro o aku Minita mehemea ka heke mai ki konei nga tangata mahi paamu o Ingarangi, ara, kaua e heke hei whakatokomaha ake i nga iwi o nga whenua ke, ka ora ratou ka ora te koroni, a ka u te tu o to tatou Emepaea

Ko te Honore Wiremu Kemara Waaka, C.M.G., i te mea ka tata te pau te whitu o nga tau ona e mahi pono ana, kua page 4whakamutu i tona tu hei Minita mo nga Kura, me tona tuunga hei mema mo te Kaunihera Whiriwhiri, a kua whakaturia ko te Honore Arapata Piti hei Attorney-General, a hei mema hoki mo te Kaunihera Whiriwhiri.

E nga Rangatira o te Whare o Raro,—

Kua ata whiriwhiria nga rarangi moni whakahaere mahi, he mea ata rapu marire i runga i te ngakau tupato me te mahara ano hoki kia whakahaerea paitia nga mahi. I te mea e tupu haere tonu ana te iwi, me te whanui haere tonu o nga tari, me te nui haere hoki o nga mahi whakaputa taonga ka nui haere ano hoki te pau o nga moni. Eriterite haere ana te tupu o nga moni e whakapaua ana me nga moni e puta mai ana ki te Kawanatanga.

Ko nga tangata e noho ana i waho o te koroni nei, a he whenua rahi o ratou i konei kaore i te utu i nga taake e kohia ana e te Tari o te Katimauta, a i te mea kei te haere tonu te whiwhi o te tangata ki te whenua rahi mana, e mahara ana aku Minita e kore ano e pakeke te whakahe ina whakapikia ake te taake mo nga tangata e noho ana i waho atu o te koroni. Ko te taake whenua e whakapikia haeretia nei ina rahi rawa te whenua a te tangata kotahi i runga ano i nga tikanga o te ture e mana nei i naianei, e tika ana kia whakaritea houtia kia hangai tika ai te taunga o taua taake.

Ka tonoa atu kia whakahoutia e koutou he ritenga e taea ai te whakanui ake i te kaha o nga manuao o Niu Tireni me Atareiria, e taea ai hoki te ako pai i nga apiha me nga heramana a Niu Tireni.

Kia taea ai te whakarite he tikanga ahua ngawari e puta pai mai ai etahi o nga taonga e tukuna mai ana i Igarangi, e tika ana kia whakahouia etahi o nga taake mo aua tu taonga: erangi ka waiho ma koutou e rapu e whakarite te huarahi tika e taea ai te mahi he tikanga per a. A i runga ano i te whakaaro ki o tatou ake mahinga taonga tera pea ko era tikanga kua whakaritea nei i Canada e pai mo konei hei tautoko i nga tangata mahi taonga o Igarangi, me te kore tupu ake o te ngakau puhaehae o era atu iwi.

E nga Rangatira Honore o te Runanga Kaunihera, me nga Rangatira O te Whare O Raro,—

I te pootitanga i mua tata ake nei i kitea etahi he o roto o nga tikanga whakahaere pooti, a e mahara ana aku Minita e tika ana i runga i nga ritenga e whakahaerea ana mo te iwi nui me ka whakakorea atu aua he, me waiho kia motuhake ana te takoto o ia takiwa pooti.

Kua kitea i naianei te tika o te whakaritenga moni utu tautoko mo nga tima e harihari nei i nga taonga o tenei koroni ki te pito whaka te Tonga o Awherika, I te mea hoki kua nui haere rawa te mahi tukutuku taonga atu ki taua whenua, i te mea hoki kua kore e whakaaetia kia mauria atu i reira nga kararehe o te Argentine i te mea hoki kua pangia e te mate, tera ano e tupu haere taua tu mahi a tenei koroni, a i roto i enei tau e haere ake nei tera ano e kitea he whenua pai tera a Awherika hei wahi hokonga atu mo nga taonga e tupu ake ana i Niu Tireni nei. E mahara ana hoki aku Minita tera ano e puta ake he painga ki tenei koroni. me ka tukuna atu nga kau me nga hipi o Niu Tireni nei ki nga taone rahi mahi taonga o Ingarangi, a me tautoko ano aua mahi. He mea tika ano ma nga iwi i whanau mai i Ingarangi e whangai atu nga iwi o Ingarangi.

I roto i tenei tau i pai haere ano te mahi whakanohonoho i te iwi ki runga ki nga whenua takoto watea o te Karauna. He nui te whenua kua whakaritea mai hei tono ma nga tangata hiahia ki te whenua riihi ma ratou. Mo runga ia mo nga whenua ngaherehere ka tukuna atu ki a koutou etahi ritenga e taea ai te tuku atu aua whenua ki nga kaitango riihi me te kore utu moni reti mo tetahi wa, a ka whakangawaritia hoki etahi atu tikanga e ahua pakeke ana i te mea hoki kaore i te taea hohorotia i naianei te haere atu te tuku pukapuka atu ranei ki etahi wahi, e whakahaerea ana ano hoki etahi tikanga e taea ai te whakanohonoho i runga i te whenua i nga kaimahi e mahi whakahoahoa ana ratou, me nga turupa kua hoki mai nei i te whawhai.

I roto i tenei tau i nui te whenua i hokona i raro i nga tikanga o te Ture Whakanohonoho Whenua ki te Tangata: kei te kaha tonu te tono a te iwi kia page 5tukuna atu ano he whenua pera, a e tika ana kia manaakitia ana tono. E hara i te mea tika me waiho rawa e nga tamariki a nga tangata mahi paamu o ratou nei kainga, haere rawa atu ai ki wahi ke kimi kainga ai mo ratou, i te mea hoki tera ano nga whenua rahi a te tangata i nga wahi tata ano ki nga kainga o o ratou matua.

Kua pai haere i naianei te tu o nga hoia o te koroni, kei te man touu to ratou tokomaha, a e rongo ana ki nga tohutohu. Kei te whakaarohia ano hoki te tikanga whakatutu tamariki o nga kura kawanatanga, a ma aua ropu tamariki e tautoko nga ropu waranatia. Ka hoki iho i tenei tan nga moni e whakapaua ana mo runga mo te Tari Arai Taua, a kua taea i nainei te rapu nga moni utu mo nga raruraru i puta mai i te whawhai ki Awherika. I runga i tenei ahua o te ture e mana nei, kaore i te taea te tuku penihana, tuku utu ranei ki nga apiha me nga turupa i ahua pangia e te mate, me era o ratou i whara e hara nei i te mea i whara i te whawhai. A ka tukuna atu ki a koutou etahi ritenga hei whakatikatika pera i te ture.

E whakaaro ana aku Minita he mea pai mo te koroni me ka whakaturia he Tari Inihua Ahi ma te Kawanatanga, a mehemea ka tukuna nga tangata e inihua ana kia whiwhi i tetahi wahi o ona hua tera e nui haere te mahi i taua tari.

E mahara ana hoki aku Minita he mea tika kia whakaritea he huarahi e pai ake ai te tuunga o nga tangata tinei ahi, e puta ai hoki he moni tika ki a ratou, kia taea paitia ai e ratou ta ratou mahi.

E pa atu ana he mate ki nga tangata whakatupu taonga i runga i te tuunga o nga huihuinga tangata hokohoko taonga, notemea hoki ko ta ratou mahi he arai atu i etahi atu kaihoko taonga, a na runga na tera mahi a ratou ka hoki iho te utu o nga taonga i tona ritenga tika ano. A e pa ana te mate ki nga tangata e whakapau ana i aua taonga, i te mea hoki e whakapikia ake ana te utu mo aua taonga, a e taea ana e aua huihuinga te hoko utu iti i aua taonga me te hoko atu ki te iwi i runga it te utu nui, a e puta nui atu ana te moni ki a ratou. A e mahara ana aku Minita me mahi he ture hei whakarite tikanga mo nga whare, mo nga kai, me nga kahu mo te iwi nui katoa kia watea ai te katoa ki te hoko i aua taonga.

Kei tenei tau e haere ake nei e tae ai ki te wa i whakaritea hei mutunga mai mo te tuaratanga a te koroni i te Peeke o Niu Tireni, a e tika ana kia mahia ano he ture mo aua putake i tenei tuunga ano o te Paramete. A ka tukuna atu ki a koutou etahi tikanga mo aua putake me te whakaputanga noti peeke ara moni pukapuka.

E mahara ana aku Minita ko nga hohipera mo nga mate porangi kaori i te pai mo nga tamariki me nga koroheke me nga turoro. A he mea tika kia ata rapua tona ahua o aua tu hohipera e mau mai nei.

E kore e roa ka oti te mahi i te whare kura ako mahi-a-ringaringa e hanga mai nei i Rewini, a he mea tika kia ata wehea mariretia nga tamariki o nga kura ako mahi a te Kawanatanga. A e hiahia ana aku Minita kia whakaritea etahi atu whenua kia whakaturia ano hoki etahi atu kura kia taea ai te wehe pera nga tamariki e ako ana i ia mahi i ai mahi: a ka whakaritea ano hoki tetahi kaipuke hei kura akoranga tamariki ki nga mahi heramana.

Ka tukuna atu hoki ki a koutou tetahi Pire hei whakarite tikanga e taea ai te tuku ki te iwi pooti mai ai i ona whakaaro mo runga mo nga tino putake taimaha e tika ana i ia wa i ia wa kia whakataua mariretia, ka tukuna atu hoki he Pire mo nga toa hokohoko taonga me nga tari whakahaere mahi, mo runga hoki mo te tikanga utu kaimahi ina mate i a ia e mahi ana ki te tangata, me te whakarite i nga tautohe e puta ake ana i waenganui i nga kaimahi me o ratou ake rangatira, hei whakatika hoki i nga huarahi e rapua ai nga utu tika mo te whenua; hei whakawhanui hoki i nga tikanga e whakataua ai nga reiti whenua i runga i te utu tika mo te whenua ake haunga atu nga whakapainga o runga o te whenua: hei whakapai ake hoki i te tuunga o nga kaimahi a te Kawanatanga me nga kaiwhakaako o nga kura: hei whakatika hoki i nga meiha me nga weeti o nga taonga o ia ahua, kei a muri tata ake nei ka tukuna atu ki a koutou enei Pire kua whakahuatia ake nei, hui atu hoki ki era atu Pire e kitea ana he mea tika kia mahia.

page 6

A tenei tau e haere ake nei ka tu he whare matakitaki taonga ki St. Louis i Amerika a kua tae mai te tono kia tukuna atu e Niu Tireni ona taonga hei matakitaki ma te tangata. E whakaaro ana aku Minita tera e puta mai he painga i runga i taua mahi: me te mahara ano hoki tera e puta ake he painga ki nga kaimahi paamu, me nga kaiwhakahaere taonga, me era atu mahi pera o tenei koroni me ka whakaturia ki Niu Tireni nei tetahi whare nui whakaharahara matakitaki taonga pera.

E tino hiahia ana ahau kia kaha ta koutou mahi i a koutou mahi taimaha, kia tau ai he painga ki Niu Tireni i runga i te atawhai a Te Atua Kaha-rawa, kia tuturu ai hoki te noho pai me to noho ora o nga iwi o enei moutere.