Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1902-1903

Arapata Te Kuru

Arapata Te Kuru.

Te Auhana (Mr. Houston, mema mo Pei Whairangi). —Ka tu atu, ka hari atu i te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori, ko te aronga o te ripoata, kahore he kupu ma te Komiti mo taua pitihana, a tonoa ana e ia, Kia takoto ki runga ki te teepu.

I panuitia te ripoata e te Karaka.

Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau). —E hiahia ana ahau ki te kukume mad i nga mahara o te Kawanatanga ki runga ki tenei ripoata: Ko ona aronga enei: I whakatakotoria mai tetahi pitihana ki te aroaro o tenei Whare e tetahi whanau, ko Te Kuru te ingoa, ko te inoi o te pitihana, kia whakaarohia he ture, tetahi atu huarahi ranei, kia whakapuaretia ki a ratou kia taea ai he uiuinga ano mo runga i nga ahua katoa e taiawhio ana, e pa atu ana ki to hanganga o te wira i hanga e Rawinia Tukeke, wahine Maori o Porangahau, Haaki Pei. Ko taua wira i takoto ki te aroaro o te Kooti Whenua Maori i Taniwaka, ko Tiati Patara te Kai-wha-kawa, a i nohotahi ki a ia Te Tumuaki o te Kooti Whenua Maori, Tiati Rewi. Ka pau nga korero te korero, whakataua ana e taua Kooti te tika ki nga Maori i whakatete nei i to wira, a ko etahi o nga kupu o te whakatau i kii, i whakapono ia i mahia te Wira e te tupapaku i te wa kua kore rawa he kaha o te tinana e taea page 84ai te hanga e tana tupapaku te wira. Piiratia ana taua whakatau, a takoto ana ki te aroaro o te Kooti Piira Maori i tu ki Hehitingi, ko nga Tiati ko Tiati Make me Te Kanara Ka mutu nga korero, whakataua ana e taua Kooti, he wira tika te wira, ara taupokina ana te whakatau a te Kooti Whenua Maori; a i mua o te mutunga o taua keehi, ka inoia e te taha whakahe i te wira, kia tohungia he keehi e te Kooti Piira Maori ki te Hupirimi Kooti. Ko te keehi i tohungia, kia whakataua, ka taea ranei e te Maori te wira ana whenua i kiia nei e te Karauna karaati he whenua here. I takoto tenei peka o te keehi nei ki te aroaro o te Tumuaki o te Hupirimi Kooti, i whakatau nei ia, i muri o tana whakarongonga ki nga wananga, i kii, ko te ahua o nga tuku e mau i roto i tetahi o nga rarangi o te Karauna karaati mo tetahi o nga poraka mo Manawaangiangi—kei roto nei i te wira, i pa ki nga ahua tuku e toru: I kii, ko te tuku a-hoko e kore e puta—ko te tuku a-riihi mo nga tau nuku atu i te 21 nga tau e kore e puta—e kore ano hoki te mokete e puta—e puta ai tetahi o enei tuku, me matua riro mai te whakaaetanga o te Kawana i te tuatahi. Ko enei ahua tuku kahore i arai i te tuku a-wira, a whakataua ana e ia, ka kaha te tupapaku ki te Wira i aua whenua. Ka pau katoa nga huarahi o te ture i nga kai-tawari, ara te Kooti Whenua Maori me nga Kooti tiketike, ka whakatakotoria mai e ratou he pitihana ki te aroaro o te Whare i tera tau, notemea kua mutu te Paremete, no konei, no tenei tau rawa ka taea e Wi Pere te kokiri taua pitihana ki te Paremete. No tenei tau ka takoto mai taua pitihana ki te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori, i roto i taua Komiti ko te mema mo Nepia tetahi o nga mema, ka kii taua mema honore, e mohio ana ia ki nga ritenga katoa e pa atu ana ki taua take, koia hoki te kai-whakahaere o tetahi taha i te aroaro o te Kooti Piira Maori, a nana te kupu i ki, me ripoata penei te Komiti, i te mea kua mahia taua take e te Hupirimi Kooti, kahore he kupu ma te Komiti. Kahore nga kai-pitihana i te aroaro o te Komiti, kahore hoki nga kai-karo i reira. I runga i te whakamarama a Te Pereiha ka mahara a Wi Pere he tika pea. Pera ano etahi atu o nga mema o te Komiti, i te kuare ki nga ritenga me nga korero o taua take. A. tau ana te ripoata ma te Komiti, ko ta Te Pereiha i tohu ai. Ka rongo nga kaipitihana i muri iho, ka tae mai ki Poneke nei, ka hanga ano i tetahi atu pitihana, ka kiia e tenei o nga pitihana, i te wa i hanga ai te wira nei, kahore te tupapaku i te rite, ara tona tinana me tona matauranga, kahore i te rite, kahore i te kaha, e taea ai e ia te hanga taua wira, a i hanga taua wira i a ia kua he. Ka kokirihia tenei o nga pitihana ki te aroaro o te Whare, a no te Paraire ka taha nei ka takoto ki te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori. Karangatia ana tetahi o nga kai-pitihana ki te aroaro o te Komiti, panuitia ana te pitihana. Ka ki ake ahau, kei te mohio ahau, he kupu tino nui kei roto i te ringaringa o te kaipitihana, a ka tono ahau, kia whakarangona nga korero a te kai-pitihana. Whakaarahia ake ana e te mema mo Nepia tetahi take tauarai hei whakataunga ma te Tiamana o te Komiti, penei na, i te mea kua mahia ano e te Komiti tetahi pitihana e pa atu ana ki taua take, kaua he kupu ma te Komiti. Whakaaetia ana te take tauarai a Te Pereiha e te Tiamana. Ko te mema mo Nepia, i tu tinana ia ki roto ki te Kooti Piira Maori ki te mahi i tenei keehi mo te hunga e hapai ana i te wira. I te whiriwhiringa o te pitihana tuatahi a nga kaipitihana, kahore i whakaaheitia ratou kia whakatakoto mai i a ratou kupu whakamarama hei awhina i nga kupu o ta ratou pitihana. I te whakahaerenga o ta ratou pitihana tuarua kahore ano i hoatu he aheitanga ki a ratou ki te whai kupu mai ki te Komiti, a ki te homai i nga kupu tinana, whai tikanga e pa ana ki te take o te wira. Ko te wikinihi whai tikanga i korero ki te aroaro o te Kooti Piira Maori, a koia tonu i rokohanga ki reira i te wa i mahia ai te wira, ko te tane a te tupapaku, ko Wi Matua. Kua kii ia, i te wa i mahia ai te wira, kahore te tupapaku i te kaha, a kua kuare ke, kua he, a i kii ano ia, ko nga kupu katoa i tatakungia ki a Te Peneha, kaiwhakamaori, a i koretia atu nei e Te Peneha ki te roia nana nei i tuhi te Wira, nana ake aua korero (na Wi Matua), a ehara i te tupapaku. Kua tuhia taua korero, a he mea haina e Wi Matua ki te aroaro o tetahi Tei Pii, ko page 85Hori Hanita, te ingoa, me tetahi kaiwhakamaori, ko Te Pereki. Kahore i whakaaetia e te Komiti kia whakatakotoria taua pukapuka ki te aroaro o te Komiti, i te whiriwhiringa o te pitihana tuarua. Ki au i raro i enei ahuatanga katoa, he mea tino tika, kia whakaturia ano he uiui mo tenei take. Ko taku mahi he kii, he whakaatu mo runga i nga ritenga ture hei whakatutuki i nga inoi o nga pitihana e takoto mai ana ki te aroaro o nga Komiti o tenei Whare—mehemea e peneitia ana e tatou he tikanga mo aua pitihana, ara kahore e whakaaetia ana nga kai-pitihana kia tu ki te apiti korero hei whakamarama i nga take o te pitihana, penei me tenei kua tohungia nei e ahau—a mehemea ka whakaarahia he tauarai me te maha noa o nga korero e kiia nei he tautohe tika, otiia he tino he, hei arai—ka tino uaua rawa te whiwhi o nga take Maori ki nga whiriwhiringa tika, e rite ana mo a ratou take tika, ahakoa pehea te kaha o nga korero tinana e taea te tohu e nga Maori na ratou nga pitihana. Ko te korero kaha me te tohu kaha i roto i tenei keehi, ko te korero tuhituhi a Wi Matua i tuhia nei e ia ki te aroaro o tetahi Tei Pii, tangata tika, a koia nei te pukapuka kahore i whakaaetia kia takoto ki te aroaro o te Komiti mo nga mea Maori. He tikanga tino he nga mahi penei, a ka tono ia ki te Minita mo te Taha Maori, ahakoa kua kore e whakarangona nga kai-pitihana i runga i a ratou pitihana e rua e te Komiti mo nga Mea Maori, ko te tikanga me tu he uiui hei uiui katoa i nga ahuatanga e pa atu ana ki te hanganga o tenei wira. Kei nga kai-pitihana te pukapuka tuhituhi a Wi Matua, tetahi o nga tino wikinihi i roto i tenei keehi. Ma te ropu uiui e ata kimi mehemea he pono taua tuhituhi, he mea aki ranei ia i tuhi ai i taua pukapuka. Ko te tikanga me tango e te Kawanatanga tana mana, a me whakatutonue ia ko te Kai-whakawa Hara o te Takiwa, ko Mr. Turnbull, hei kaiuiui, a me haere ia ki Porangahan uiui ai, i te wa e mau tonu ana te ora te kaha o te tinana, a e marama ana te hinengaro o Wi Matua, kia taea e nga taha e rua, ara e nga roia o nga taha e rua te ata kimi te ahuatanga tika, pono.

Ka mutu a Hone Heke ka tu ake ko Te Pereiha ki te whakahe i ana korero, ka mntu tera ka tu ko Te Herihi ki te whakahe i te roa o te mahi a te Komiti mo nga Mea Maori, ara, i te waiho i nga Maori kia roa e whanga ana i a ratou pitihana kia mahia e te Komiti.

Timi Kara (Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori). —Mo te take kua whakaarahia ake nei e te mema Maori mo te Tai Tokerau mo tetahi pitihana e pa ana ki tetahi wira, kahore ana kupu. Mehemea kei te tika nga take e takina nei e te honore mema, kua maranga mai etahi take nunui kua puta ki te ao marama, a kei te hora aua take i tetahi maramatanga nui ki runga ki te whakatau a te Kooti mo runga i nga whenua me nga take ki nga whenua, a kua tika e hara te Komiti mo nga Mea Maori i te ropu tika hei uiui hei whakahaere i taua take. He take tena e motuhake ana ma nga Kooti o te ture o te koroni nei. Mehemea e hiahia ana te mema honore ki te turaki i tetahi wira, a kei a ia nei etahi korero e whakaatu ana, ko te tangata nana te wira, kua kore ke e mohio, a kua he ke i te wa i mahia ai te wira, ko te huarahi mana ko te whakatete i te wira i runga i aua huarahi, a heoi ano te ropu e taea ai tena te whakaokioki, ko te Hupirimi Kooti anake o te koroni nei. Mehemea i hiahia te honore mema ki te kukume atu i te mahara o te Kawanatanga ki runga ki nga taumata tirotiro nei, kia taea ai e te Kawanatanga te uiui ma roto i tetahi o ona apiha, mehemea he tika kei roto i te korero tuhituhi nei, maku e ki atu, ka meatia e te Kawanatanga i tona wa watea, notemea ka hohoro tonu te Kawanatanga ki te mahi i tetahi tikanga e taea ai te arai nga Maori kia kore e uru ki roto ki nga whawhai whakawa.

Wi Pere (mema mo nga Maori o te Tai Rawhiti). —Kaore ahau i mohio ka patua te pitihana e te Komiti mo nga Mea Maori. Ki taku mahara i taua wa e whakanukuhia ana te pitihana mo tera tuunga o te Paremete, a i kaha taku tohe kia peratia, kia taea ai te tino whiriwhiri nga take katoa kua takina nei i roto i te pitihana. I te whiriwhiringa tuatahi a te Komiti i te pitihana i tu ake te mema mo Nepia ki te whakamarama i ana take mo te pitihana, te mutunga iho whiua ana te pitihana ki waho o te Komiti. No muri iho, ka taka he wa, ka uru mai he pitihana tuarua mo taua take page 86ano, a i tae mai nga tangata ki te tautoko i te pitihana. Na reira ahau i tono ai ki te Tiamana o te Komiti kia nukuhia te pitihana mo tera tau. Ki toku whakaaro me tuku tenei pitihana kia whiriwhiria ano e te Komiti. Ahakoa, e ai ki te korero a te mema mo Nepia, kua whakataua tenei pitihana e te Hupirimi Kooti me to Kooti Piira Maori, he ahakoa, he pai rawa kia ata whiriwhiria ano te pitihana e te Whare nei, notemea pohehe ai ano nga whakatau a te Hupirimi Kooti i etahi taima, na reira he tika noa atu kia tukua ma te Komiti mo nga Mea Maori e whiriwhiri ano.

Heoi mutu ana nga korero mo te ripoata, waiho ana kia takoto i runga i te teepu o te Whare.

Haere tonu nga mahi a te Whare a ka tae ki te—