Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1902-1903

Rarangi Moni Mo Nga Mahi Nunui O Te Koroni

Rarangi Moni Mo Nga Mahi Nunui O Te Koroni.

No tenei ra ka korerotia te Rarangi Moni mo nga Mahi Nunui o te Koroni, ara, nga Mahi Reriwe, Rori, Piriti me era atu mahi. He maha nga mema Pakeha i whai-korero mo tenei take, ka mutu ratou ka tu atu ko.

Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau). —E hiahia ana ahau ki te kukume mai i nga mahara o nga Minita ki etahi take maha. Tuatahi, kua korerotia mai ki au te he o te whakapau a nga Kaute Kaunihera i a ratou moni, ko etahi o nga pariha o roto i te Kaute Takiwa he nui ke nei nga taonga o roto i o ratou na takiwa e whakaputaina ana ki waho, penei me te kapia, me nga rakau, me etahi atu taonga. He hua nunui e puta mai ana i runga i enei huarahi ki nga Kaute Kaunihera. Kaati, he maha nga pariha penei kei roto i etahi o nga Takiwa Kaute Kaunihera kahore i te whakawhiwhia e te Kaunihera aua takiwa ki nga wehewehenga tika o nga moni topu a te Kaunihera i nga wa e wehea ai ana moni, hei whakapai i nga rori me nga piriti o aua takiwa. E riro ke ana te nuinga o nga moni i nga takiwa me nga pariha, he iti iho nei nga taonga e whakaputaina ana e aua takiwa i nga pariha kua kiia ake nei e ahau. I penei ai, kei nga whakatoputanga o nga mema o nga takiwa kore taonga nei, ka maha ake o ratou tatau i nga tatau o nga mema o nga takiwa nui nei nga taonga, a i runga i nga mahinga a te Kaunihera ki te wehe i nga moni topu ki nga rori me nga piriti, ka hinga te hunga tokoiti i te hunga tokomaha. He page 80mate tenei e rite ana kia whakatikaia. He huarahi ano tenei e taea ai kia riterite nga whakapaunga moni i roto i nga Takiwa Kaute Kaunihera. He tikanga tino tika ma te Kawanatanga, i nga wa e wehewehe ana ratou i nga moni mo nga rori me nga piriti o nga takiwa katoa o te motu nei, me tono e ratou kia whakaaturia mai ki a ratou i te tuatahi e ia Kaute Kaunihera, kia whakaaturia mai, te nui o nga moni a ia Kaunihera i whakapau ai ki roto ki ia pariha ki ia pariha i roto ia Kaute Kaunihera, me te whakaatu mai ano hoki a ia Kaunihera i te nui o nga taonga e whakaputaina ana e ia pariha e ia pariha, kia mohio ai te Kawanatanga ki te whakariterite i nga moni hei wehewehenga mana mo ia Kaute Kaunihera o nga motu e rua nei, i nga moni hei whakatika i nga wahi e whakatikia hetia ana e te Kaunihera o te Takiwa. Ka taea e enei wehewehenga te mahi i nga wa e paahitia ai nga pukapuka whakatau wehewehenga moni mo nga takiwa katoa o te koroni nei, i roto ia nohoanga o te Paremete. Mo te take o nga rerewe, me apiti ake e ahau ko nga korero a nga kai-korero maha o te takiwa o Akarana kua korero i mua i au nei. He reriwe tino whai tikanga era i raro o Akarana. Tenei, atu i Akarana te Awaroa ahu atu ki raro, me to Kereama Taone, Kawakawa. E tika ana kia whakahohorongia e te Minita mo nga mahi nunui te mahinga o enei reriwe. He nui te puhaehae kei te takoto i waenganui i nga tangata o te takiwa o Whangarei ki o Pewhairangi, pera hoki o Pewhairangi ki o Whangarei. Kaati, ko te huarahi e tatu ai nga manawa o nga taha e rua, ko te whakahaere kaha i te mahi i tetahi pito i tetahi pito, a ko te riterite o nga moni e wehea hei whakapaunga ki tetahi pito ki tetahi pito. Mo te raina reriwe iwituaroa o te motu nei, ko te tikanga, ko te raina tuatahi tonu tena hei whakaarohanga kia oti wawe.

Te Makauana (Mr. McGowan). —I muri iho o to Paeroa – Waihi reriwe?

Hone Heke —Ae, me te raina o Waihi. E hiahia ana ano ahau ki te whai kupu ake mo te ritenga whakamatakitaki - manuwhiri haere mai ki te koroni nei. Kei te pito ki raro o Akarana, he maha noa ona wahi whai korero.

Ko nga korero no mua atu i te wa Pakeha, no muri mai hoki. He korero e hiahiatia e ngahautia nuitia e nga manuwhiri mai o Oropi me Amerika, nui ke atu i to ratou hiahia ki te matakitaki i nga ngahere me era atu taonga ataahua i etahi atu wahi o te koroni. Kahore hoki he ritenga, ahakoa ki etahi ngakau e kore e paingia etahi o nga korero e pa atu ana ki etahi o nga wahi, tera e whai tikanga ki te nui o nga manuwhiri. A i te mea kua noho pai nei nga iwi e rua i runga i te motu nei, ara kua tau te rangimarie, kua kore he take i kore ai e whakangahautia te haere a nga manuwhiri penei ki nga pito ki raro o Akarana. I waho o nga wahi whai korerotanga o raro, ko nga ngahere me etahi atu ahuatanga a te ao i hanga ai hei pai ki te tirohanga kanohi kei reira katoa. Kei hea atu he taonga ataahua ki te kanohi i te titiro ki te tuumu Kauri e tu teitei mai nei i roto i te mano o ona hoa o te ngahere, kei hea atu tona rite i te koroni; nei. Kahore. Nga takiwa katoa o te takutai o te Tai Tokerau, he ataahua ki te kanohi hou. Ahu whakararo atu, ka tae ki Whangaroa, ki au, ko te whangaawa tino ataahua tenei o nga whanga ririki i te koroni nei. Ka korero tatou mo te ataahua o nga whanga i nga takiwa o Wairau, ki au kei runga noa atu a Whangaroa, a ko te wa e whakaputaina nuitia ai tona ataahuatanga hei te wa ahu atu ki te wa o te Kirihimete, ka kitea katoatia te moana me te rangi e ura ana i te whero-ngangana e horahia ana e nga putiputi o te Pohutukawa; kei hea atu he taonga pai, hei whakahohonu i nga ahuatanga pai ki roto ki te hinengaro ki roto hoki ki nga mahara me te manawa o te tangata i tenei? Ka taea e ahau te kii ko te hoa tutahi tenei mo nga ataahuatanga o nga whanga o te Tai Hauauru o te tonga o Te Waipounamu Penei ano te kupu mo Hokianga me Whangape. Kia peke ake ahau ki waho o toku takiwa, he wahi tenei kei te korerotia tonutia e nga Pakeha tarawara me nga iwi haere Pakeha Maori i au i Opotiki, kei nga takiwa ahu atu i Opotiki ki Raukokore i te Tai Rawhiti, e korero ana ahau mo te kino o te awa o Motu i nga wa waipuke. E mahara ana ahau he mea tika kia whai whakaaro te Minita mo nga Mahi Nunui ki te hanea tikanga mo te awa nei, me page 81hanga ranei he piriti, he paneke ranei ma te ia e pana, kia kore ai e taki-tini he aitua.

Ka mutu a Hone Heke ka tu atu ko te Minita mo nga Mahi Nunui, ara, ko Hooro-Teone (Mr. Hall-Jones), ki te whakahoki i nga whai-korero a nga mema. Ka mutu tana, paahitia ana te motini, ara, whakaaetia ana kia uru ki te Komiti Nui o te Whare.

No te rima meneti te paahitanga o te toru karaka i te po ka hiki te Whare.