Timi Kara (Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori). —E te Pika, i au ka tono nei kia tukua atu te Pire nei ki te Komiti nui o te Whare, me whakaatu atu e ahau, koia tenei Ko tetahi o nga Pire tino whai tikanga kua tupono mai ki te aroaro o tenei hanga o te Kawanatanga hei whakatakotoranga atu ki te aroaro o te Paremete. I tika ai kia kokirihia he Pire penei ki te Whare kia whaka-turea, na runga na etahi keehi a etahi Maori i whakaara ai mo etahi ota take whenua, i whakaputaina i raro i nga ritenga o "Te Ture Whenua Maori, 1865," a whakapumautia ana aua ota e nga Karauna karaati i whakaputaina mo aua whenua i runga i nga tikanga o taua ture. Kua taka ki tua o te 30 nga tau o te whakataunga o aua whenua. Ahakoa kua turakina aua keehi e te Kooti Piira o te Hupirimi Kooti, he nui nga moni i pau i nga taha katoa i uru ki roto ki te whakawakanga o aua keehi. He nui rawa nga moni a nga Maori i pau i te kawenga i a ratou keehi, a ki taku mahara ake, he nui ano hoki te mate o nga Pakeha i tu ki te karo i nga keehi a nga Maori, notemea he mea tango e ratou ko nga roia tino nunui, a he mea karanga e ratou nga wikinihi mo a ratou keehi i nga wahi mamao, hei kai karo i nga keehi a nga Maori. Kua oho katoa te mauri o nga Pakeha pupuri whenua o te koroni nei i nga keehi whakatete i nga taitara, ara i nga take ki nga whenua e puritia nei e nga Pakeha Kei te ohooho ratou ki o ratou take taitara a kei te pehia e nga taumahatanga maha i whanau ake i roto i aua whakaohonga take whenua. Kei te mohio tatou ko te nuinga o aua keehi, kahore e haria mai ana ki te aroaro o te Hupirimi Kooti i runga i te mohiotanga tera e tika, engari i haria mai ai hei whakaongaonga, whakararuraru i nga Pakeha pupuri whenua i te koroni nei, me te whakaaro kia waimarie mai nga Pakeha te tono kia whakariterite tahi me nga Maori i runga i tetahi ritenga utu moni, hei mutunga mo te hari a nga Maori i nga keehi ki roto ki te Hupirimi Kooti. Ko te ahuatanga kua whakaarahia ake e taua mahi nei ko tenei, he mea tika ranei kia whakaaetia e te iwi i runga i te mea hei pai mo te katoa kia haere tonu tenei mahi—he mea tika ranei kia whakaae te iwi kia waihotia nga Maori o te motu nei kia tomokia haeretia e nga roia mo te take kotahi anake, ara hei whakatupu i tetahi mahi moni ki roto ki nga Kooti o te ture.

Honore Mema. — te mahia koia he mahi pena?

Timi Kara. —Ae, kei te mahia i naianei. Ko taku huarahi titiro tena. Kua hangaia e tatou a tatou ture. Kua whakaturia e tatou a tatou Kooti whakatau i te tika. Kua hangaia e tatou te huarahi atu ki aua Kooti—he tika ano te hanganga—he huarahi tino whanui, he mea kia taea ai te haere e nga tangata katoa i raro i te mana o te Kingi o Ingarangi, na, ahakoa kahore e taea e tatou te arai nga roia i nga wa katoa, etahi atu ranei e hiahia ki te mahi pera, ara te man keehi penei ki roto ki te Hupirimi Kooti, ki au kua tau tenei take ki runga ki te Kawanatanga me te iwi, kia riro ma te iwi nui e hanga tetahi pa whakangungu rakau hei tiaki i nga taitara take whenua o te hunga e pupuri taitara ana i raro i te Karauna, kia kore ai ratou e whakaongaongatia, e whakararurarungia e nga keehi Kooti kua whakaaturia ake nei e ahau Ko te ui, kia pehea te ahua o te pa tiaki hei hanganga ma tatou— me hoatu ranei e tatou tetahi tikanga tiaki tika pumau ki nga Pakeha pupuri whenua, me te whakaaro ano kia whaka- orangia mai nga Maori, kei tomokia e nga roia nga iwi Maori ki reira ngote ai kia pau te manawa, a ki te whakatirengirengi hoki i nga iwi. Ko te huarahi kua maharatia e matou hei otinga mo tetahi tauarai hei whakatutuki i nga pekanga e rua kua takina ake nei e ahau, kei roto i nga kupu o te rarangi 2 nei:—

"2. (1.) Ko nga whenua Maori, etahi atu whenua ranei he mea hoko i nga Maori, kaore e taea te whakahe i roto i nga Kooti o te mana o tetahi ota a te Kooti Whenua Maori, o tetahi Karauna karaati, o tetahi pukapuka taitara ranei i whakaputaina i raro i te mana o te ture, mehemea ia no tua atu o nga tau kotahi tekau o mua tonu ake i te paahitanga o tenei ture i whakaputaina ai page 67taua ota, a kaore hoki e taea te whakahaere i raro i tetahi ota a te Tumuaki Kai-whakawa o te Kooti W henna Maori i whakaputaina e ia i raro i te tekiona toru tekau ina iwa o 'Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894,' e taea ai te pera, me matua whakaae e te Kawana i roto i tona Kaunihera, a ki te kore taua whakaae, ka riro ko tenei ture tonu hei tino arai atu kia kore ai e taea te timata he whakahaere whakawa i roto i nga Kooti, hei whakahe i te mana o aua ota, Karauna karaati, pukapuka taitara ranei, i te mana ranei o te Kooti Whenua Maori ki te hanga i aua ota, i te mana ranei o te Kawana ki te hanga, a ki te whakapuia i aua Karauna karaati."

Kei te whakanoho tatou, i roto i nga kupu o te raraugi nei, i tetahi ture aukati wa Kua ki tatou, atu i tetahi wa, kahore e tika te hari keehi ki roto ki te Kooti bei whakatete i te mana o etahi ota a te Kooti Whenua Maori, Karauna karaati, tetahi atu pukapuka taitara ranei, heoi ano e tika ai, ma te whakaae rawa mai a te Kawana i roto i tona Kaunihera. He mea uaua te kii, tera tetahi atu ropu tika atu i tenei hei tango i tenei turanga, otira i runga i te tirotirohanga haeretanga, kahore e kitea tetahi atu ropu tika, mohio atu i tenei, hei whakatakotoranga atu i a ratou keehi tuatahi. Ki te titiro a-ngakau he ture tino kino tenei; tera e kiia kei te takahi i nga tika i nga maua o te tangata; ae, kei te pera. Otira ka kite tatou kei nga whenua tawhito atu i tenei — he ture aukati wa kei reira, a kei a tatou ano i Niu Tireni nei tetahi ture ahua pera. I runga i te titiro whanui. e okioki ana ki runga ki te Karauna nga taumahatanga tiaki i nga taitara e whakaputaina ana e ia, e tika ana ia ki te tiaki i nga tangata i hoatu ai e ia he taitara, a hei whakatutuki i tenei tiaki ka tika te Karauna, i raro i nga ritenga penei me enei, ara e aro rite ana ki nga ritenga i roto i te Pire nei, te whakatakoto i tetahi tauarai hei aukati i nga tangata, kia kore ai e kaha te hari, te whakaara keehi he, whakatete i nga tangata pupuri taitara whenua. Engari mo nga keehi e tino kitea ana ona he, kua marakerake te kiteatanga o te tinihangatangata, ka tika kia whakaputaina e te Karauna tana whakaetanga kia haere he keehi, kia kore ai he he e mahia. E mohio ana ahau kei te tino koi te titiro a nga Maori mo runga i te take nei, a tera pea e kore ratou e kaha ki te whakawatea i o ratou mahara, i hanga te ture nei hei aukati i a ratou. Engari ka kaha ahau ki te hoatu i taku kupu ki nga mema o te iwi Maori i roto i te Whare nei, kei te puritia e te Kawantanga i roto i o ratou ngakau nga mea hei ora mo te iwi Maori, a kahore te Kawanatanga e whakaae kia awhina ia i nga take hei whakamamae i a ratou. E ara ake ana he ahuatanga i roto i nga whakaminenga katoa, i rite ai kia oho ake te Kawanatanga o te iwi nui, me te koroni, ki te hanga i etahi ritenga hei whakaora i a ratou kei mate i a ratou ano; a kei te mohio iho ahau, ko nga take nunui i roto i te Pire nei, ahakoa kei te aukati mai i nga tika o te iwi Maori i runga ano i ta te Pire e whakaatu nei, ka huri ano te Pire nei ki te tiaki ki te whakaora i a ratou, hei pai ano mo ratou. I runga i toku mohiotanga, kei te takoto nga mea penei i runga i te koroni nei, ko nga tangata i roto i te koroni nei kua tangata whenuatia ki runga ki nga whenua i hokona likatia nei e ratou mo nga tau maha kua taha nei, i raro i nga ture o te whenua nei e mana ana i taua wa, a kahore ano i whakararurarungia ta ratou noho i runga i aua whenua mai ano o reira tae mai ki naianei, kua 30 nei nga tau e noho ana ratou i runga, a no naianei rawa ka whakatetengia o ratou taitara ki nga whenua, kua kumea nei ki roto ki te Hupirimi Kooti, a kua whiua nei kia pau nui a ratou moni i te karohanga i te keehi whakatete ki nga taitara ki o ratou whenua. He ahuatanga tenei kahore e tika kia whakaaetia kia tu mai ki tenei koroni i tenei wa. Ko enei keehi kei te mahi kino ki nga taha katoa, a ehara i te mea kei te whakatirengirengi i o tatou kainoho whenua Pakeha anake. engari kei te whakaohooho ake i nga ngakau o nga Maori, i te mea e hanga ana i tetahi tikanga e tahuri ai ratou ki te ruke i o ratou oranga, a kahore e hoki mai tetahi hua ki a ratou hei whaka-utu I roto i oku takiwa ake, kei te mohio tinana ahau, kei te kohikohi moni nga iwi o reira, kei te whakamoni i nga mea katoa e taea e o ratou ringaringa te whawha; a kei te hoko i o ratou whenua hei mea moni kia taea ai e o ratou roia—a heoi page 68ano te iwi e whiwhi—te hari mai a ratou keehi ki roto ki te Hupirimi Kooti i runga i te tumanako kia waimarie ratou te utua e nga Pakeha, kia mutu te whakahaere i a ratou keehi. Koia nei, kei te whakarawakore nga Maori i a ratou, a kei te hoko i nga whenua morehu e puritia ana e ratou i runga i tetahi tumanako kahore nei e rite—a e whakakahangia nei taua tumanako o ratou e o ratou roia kai-tohutohu—whakaatu, ka taea kia hoki mai nga whenua i hokona nei e o ratou matua me o ratou tupuna i runga i nga hoko pono, i raro i te ra e whiti ana, a i mua atu ano hoki pea i te whanautanga o etahi o nga kai-tawari e mahi nei. Kei te mohio tatou i raro i o tatou tikanga i te tika, kei te puare katoa nga taitara katoa ki nga kokiri; engari, mo te taha ki o tatou iwi Maori, i runga i te mohio iho he iwi ahuareka tenei ki nga mahi whakawa, a he ngawari hoki ki te mea kia hari keehi ratou ki roto ki nga Kooti, ko te tino mea pai, a te tino tikanga aroha e taea e tatou e te ropu mahi ture te hanga, ko te hanga i tetahi aukati tauarai ki mua i a ratou—tetahi aukati e kore e arai i a ratou ki nga tika—aukati kahore e arai i nga huarahi katoa hei putanga atu mo ratou ki te tono a kia whiwhi ki te tika, engari he aukati pai ora hei whakatumu mai, kia kore ai ratou e taea te whakatomo e nga roia, ki te mahi pai ano mo ratou mo nga roia, a ki te hanga mate mo nga Pakeha. Ki taku mahara, hei tika mo te koroni, a hei pai mo te rangimarie me nga tikanga noho whenua, hei tika mo nga Maori, a hei tika mo nga Pakeha pupuri whenua, me paahi e tatou tetahi ture penei me tenei e kokirihia nei e ahau. Ko nga ahuatanga kua whauau ake i roto i te koroni nei i roto i te tekau ma waru marama kua taha nei, nui atu te kino. Kua whakawehingia nga tangata Pakeha whai moni. Kua pana e aua ahuatanga nga tangata hiahia ki te tuku moni mai ki roto ki te koroni. Kua whakaohongia nga mauri katoa o nga Pakeha pupuri whenua i a ratou taitara, a kua kore ratou e mohio he pumautanga ano ranei o ratou ki o ratou whenua kahore ranei.

Te Arena (Mr. J. Allen). —He aha nga keehi nei?

Timi Kara (Mr. Carroll). —He keehi kua haria mai ki te aroaro o te Kooti, whakatete i nga taitara o nga Pakeha ki nga whenua i hokona i mua atu o te toru tekau tau tau kua taha nei. I raro i te ture o te 1865 i mahia e te Kooti Whenua Maori etahi ota whakatau i etahi whenua ki etahi Maori. I runga i aua ota ka whakaputaina he Karauna karaati ki nga Maori no ratou nga whenua, a i muri mai ka hoko nga Maori i aua whenua ki nga Pakeha. Kahore he korero i taua wa mo te he mo te kino ranei o nga hoko. I hoko nga Maori ki nga Pakeha, a i tango atu ratou i nga moni a nga Pakeha i runga i te whakaaro tika. Kua noho nga Pakeha nana nei i hoko aua whenua ki runga ki aua whenua, mai ano o reira tae noa mai ki tenei ra. Kahore i whakatetengia aua taitara, a katahi ano no tera rangi nei, a kei te whakatetengia i runga i etahi pekanga o te ture, e ai ki nga tohutohu mai ki au. Ko te matauranga kua homai ki au, ko te huarahi i whakamaoritia ai te ture i te wa i whakaaetia ai nga taitara, kei te awangawangatia tona tika, a kei te rereke te whakamaoritanga; a na runga i taua ahuatanga kua maharatia, a kua kiia, kua kore he mana o nga ota me nga Karauna karaati i whakaputaina nei mo aua whenua kua kore he mana i raro i te ture.

Te Arena (Mr. J. Allen). —He mea pehea i mohio ai nga Maori ki tenei ahua?

Timi Kara (Mr. Carroll). —Tera pea i tohutohungia peratia ratou. I timata ake taua mahi nei i roto i te keehi a Nireaha Tamakiv. Te Peka (Baker). He keehi tenei i whakaarahia ake hei tuki i te Komihana o nga Whenua Karauna He mea hari atu taua keehi i te hinganga i nga Kooti o te koroni nei, he mea hari ki te Piriwi Kaunihera, a whakataua ana e te Piriwi Kaunihera, kei te puare tonu nga take Maori kia tirotirohia e nga Kooti o konei. I hopukia taua whakatau e nga Maori hei toanga, a he mea whakanui kia tetere, he toanga Maori taua whiwhinga, na konei ka oho katoa ake nga iwi Maori ki te tikawe keehi ki roto ki te parae whakawa. Tau ana taua whiwhinga i te toanga o Tamaki i te keehi kua kiia ake nei ki runga ki nga Maori ano he piwa te kaha, na tenei ka ngawari te huarahi ki nga Maori mo nga roia, te kii atu, Mehemea page 69ka whakamanaia matou e koutou kia whakaarahia he keehi hei tuki i nga Pakeha pupuri whenua, ka taea e matou kia hoki katoa mai nga whenua kua tukua atu nei e koutou, ki te kore ka taea e matou te mahi kia utu moni ratou. Kei te marama tonu ka whiwhi koutou, e toa ko koutou, ko te huarahi hei whainga, ko te keehi a Tamakiv. Baker.

Te Arena (Mr. J. Allen). —Kei te mahi pena koia nga roia?

Timi Kara (Mr. Carroll). —Kei te mahi penei nga roia, a kei te tono ratou ma nga Maori e kimi he paura he mata mo te whawhai, ko te tukunga iho kua whakaaturia ake nei e ahau, ko nga Maori o te koroni nei kei te kohikohi takitahi, kei te kohikohi huihui hoki i etahi moni maha, a kua tukua atu e ratou ki nga roia hei kawe i te whakawa. I nukuhia atu aua keehi nei i te Hupirimi Kooti ki roto ki te Kooti Piira, a hinga ana nga Maori (Kai-tawari) a nui atu nga moni Kooti i utaina ki runga ki a ratou ma ratou e utu. E tika ana ranei kia haere tonu nga mahi pena? E kii ana ahau he take tenei e pa ana ki te iwi nui, a ka tika ma te koroni e hapai, kia hanga he tikanga hei arai a muri nei i nga keehi hanga noa iho whakaongaonga, kia kore ai e taea te pikau ki nga Kooti, a kaati ano te take, ki taku titiro, hei hanga i tetahi mahi motuhake ma nga roia ki roto ki o tatou Kooti o te Ture. Ko te aukati tiaki e takoto nei i roto i te rarangi 2 o te Pire nei, he taiepa kaha, hei arai i nga keehi he kia kaua e ara ake. Ahakoa kei te mohiotia e tatou he rarangi uaua, taumaha, he here kiki, ko te mea hei whakamahaki iho, e mahia ana i runga i te tikanga nui mo te katoa. Ka tukua atu e ahau i naianei te Pire nei ki te Whare, a ka hiahia ahau kia whakaatu nga mema e mohio ana ki nga mahi e mahia ana mo nga take whenua Maori kia korero i o ratou mahara, a ki te kitea i muri o te tautohe korero tika, kahore i te rite nga hiahia i te Pire nei, e whakaae ana ahau ki te whakarereke, ki te whakawhanui atu i ona ritenga kia taea ponotia ai te whakatutuki nga mea e hiahiatia nei kia taea. Ko te mea nui e tumanakohia ana e taku ngakau, a e manawapa ana i au: kia whakaorangia e tatou nga Maori i a ratou ano, a kaua enei keehi e tukua kia haere tonu hei mate mo ratou, hei mate mo nga tikanga whakanohonoho whenua, a hei tikanga whakaongaonga i o tatou Pakeha i hoko tika, pono nei i o ratou whenua, kua whai taitara nei i tenei whenua.

Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau). —E te Pika, kahore he whakaaro i au, kia whakatakoto atu ahau i oku mahara ki te aroaro o nga mema mo runga i nga korero mo tenei Pire, i runga i te titiro tahatahi, otira ka anganui taku whakaatu atu, kei te whakahe ahau ki te Pire nei, a e whakahe ana ahau ki nga whakamatauranga ture penei te ahua. Ko taku whakahe, kahore e ara ake ana i roto i te whakamatauranga a te ture, engari e whakahe ana ahau ki te tikanga whanui e hanga nei e te Pire nei, ka kite nga mema katoa i te tikanga o tenei kupu, ko te tika kua whakawhiwhia nei ki runga ki nga tangata katoa i raro i te Karauna o Ingarangi tenei ka takahia. Kahore ahau e mohio ana ki nga keehi e takoto nei i te aroaro o te Hupirimi Kooti; kahore hoki ahau e mohio ana ki nga tangata e pa atu ana ki aua keehi. Ko te whai a te Pire e takoto nei i o tatou aroaro, he hanga i tetahi aukati tauarai i tetahi wehenga o nga iwi i raro i te Kingi e noho nei i Niu Tireni, kia kaua ratou e ahei e tika hoki ki te mahi i nga tika i nga mana kua tau ki runga ki a ratou i to ratou whiwhinga nei ki aua tika—he tangata katoa nei hoki kei raro i te Karauna o Ingarangi—kia kaua ratou e kaha ki te whakahaere i aua tika i runga i te huarahi e takoto nei mo ratou, ki te hari i etahi keehi e maharatia ana e ratou—i nga keehi ranei kua tohutohungia nei ratou — e tika ana ratou ki te whakaara ake. Ka kii atu ahau ki nga mema honore, he tikanga tino he tenei. E he ana notemea e takahi ana i tetahi o nga ritenga o te Tiriti i mahia nei i waenganui i to tatou Kuini kua mate nei me nga Rangatira Maori o Niu Tireni—ko te Tiriti o Waitangi o te tau 1840 tenei. Ko te koinga o te kupu nei me whakaatu e ahau ki nga mema honore i runga i te panui i nga kupu o te rarangi. Ko te rarangi 3 o te Tiriti o Waitangi e penei ana ona kupu:—

"Hei whakaritenga mai hoki tenei mo page 70te whakaaetanga ki te Kawanatanga o te Kuiui. Ka tiakina e te Kuini o Ingarangi nga tangata Maori katoa o Niu Tireni. Ka tukua ki a ratou nga tikanga katoa rite rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Ingarangi."

"In consideration thereof Her Majesty the Queen of England extends to the Natives of New Zealand her Royal protection, and imparts to them all the rights and privileges of British subjects."

Ko nga ritenga o te rarangi nei he mea whakature e tenei Paremete i te tau 1865, i te paahitanga o "Te Ture Tika Maori, 1865."

Ko te ritenga o taua ture i haria mai ai, kei re whakamaramatia e nga kupu i roto i tona Whakaupoko, ko nga kupu enei:—

"I te mea kua whakaarahia ake he awaugawangatanga—kei te tika ranei nga tangata o te iwi Maori, he tangata ata whanau ake i roto i te mana o te Kuini—a kei te mana ranei nga Kooti Ture o te koroni o Niu Tireni o te Kuini ki runga ki nga keehi katoa e pa atu ana ki te tinana me nga taonga o te iwi Maori, a e tika ana kia tere te whakawatea atu aua awangawangatanga."

Ko te tekiona 3 o taua Ture kei te kii—Me panui atu e ahau ko nga kupu whakamarama o te taha o te rarangi: "Ko nga Kooti katoa o te ture kua kiia e whai mana ana ki runga ki te tinana me nga taonga o te iwi Maori."

He Mema Honore. —Korerotia to raro iho.

Hone Heke. —Ko to muri iho tekiona (5) kei te whakapumau i te koinga o taku korero. Kei te taki atu ahau ki nga mema honore i nga kupu i whakapumautia ai nga kiko o roto i te rarangi 3 o te Tiriti o Waitangi, ko taua whakapumautanga he mea whakau, i te paahitanga o "Te Ture Tika Maori, 1865." Ka kii ano ahau ko nga ture penei nga mahi me tenei e takoto nei, kei te tino he, a kei te takahi i nga tohutohu i whakaputaina e te Kingi ki tana upoko i te koroni nei. I roto i nga tohutohu i wbakaputaina e te Kingi ki tana upoko i te koroni nei koia tenei ko tetahi o nga rarangi:—

"Kahore te Kawana e tika ki te whakaae i runga i to matou ingoa, ki nga Pire i raro i enei aronga:—

"Ki tetahi Pire ko ona ritenga nei ki te titiro iho kei te taupapatu ki nga kupu kii ritenga whakataunga a matou i hoatu ki roto ki tetahi Tiriti."

Ko te wa i whakaputaina ai nga kupu tohutohu nei, no te 20 o nga ra o Maehe, 1892. Ko te rarangi 3 o te Tiriti o Waitangi kei te hangai tonu ki runga ki te take o nga tika o te tangata i raro i te Karauna o Ingarangi, a kei te tino marama nga ritenga o ona kupu. I runga i tenei whakaaturanga—ka he katoa nga ture e mahia ana hei aukati, hei arai, hei tango atu ranei i nga mana me nga tika i hipokina nei ki runga ki nga tangata katoa i raro i te Kingi, e tetahi Ture o te Paremete e tetahi Tiriti ranei—kei te takahi hoki i nga tohutohu kua whakaaturia ake nei e ahau. Koia nei te take, e te Pika, i kokirihia ai e ahau tetahi rarangi ki roto ki te Pire nei, kia whakatarewatia tona wa e mana ai, kia riro mai ra ano te whakaaetanga ake o te Kingi. I te wa i kerorotia ai te Pire nei i te aroaro o te Komiti Motuhake i whakaturia nei hei whiriwhiri i ona rarangi. Me whakaatu ake e ahau ki te Whare, koia nei te huarahi i whaia e tenei Paremete i te tau 1862. I taua tau ka haria mai he Pire ko "Te Ture Whenua Maori, 1862," ko tetahi o nga mahi a taua Pire he whakarereke he whakatikatika i tetahi wahi o te Tiriti kua panuitia atu nei e ahau ki te Whare, ko te wahi i whakatikatikaia ko te rarangi whakawhiwhi ki a te Kuini anake te mana hoko i nga whenua Maori, mehemea ka hiahia nga Maori ki te hoko i o ratou whenua. Ka mohio nga inema o tera Kawanatanga e kore taua Pire e taea te whakaae e te upoko o te Kuini i te koroni nei, na reira ka whaona ki roto ki taua Pire he rarangi whakatarewa i tona mananga kia riro mai ra ano te whakaaetanga o te Kuini. Tukuna ana ki Ingarangi, no reira ka homai te whakaaetanga a te Kuini I kite ahau he kaha ano te kupu i homai nei e te Pirimia-Riiwhi i te aroaro o te Komiti Motuhake, i ki nei ia, kahore nga ahuatanga o te wa o te tau 1862 i te takoto mai i naianei, no reira ia i kii ai kia kaua e whakaaetia kia whakatarewatia te mananga o te ture nei, kia riro mai ra ano te whakaaetanga o te Kingi. Otiia, ko taku whakautu mo taua kupu ko tenei, page 71kahore nga tikanga me nga huarahi whiriwhiri i te Pire nei me te tikanga nui e whaia ana e taua Pire kia ture e tika kia whakaarohia kia whiriwhiria i raro i nga ahuatanga o te wa—te ahua o te noho o nga iwi, me etahi atu aronga pera—engari me whiriwhiri te Pire i runga i te take e whaia ana kia mau, e whaia ana kia patua. Kua whakaatu ake nei ahau, kei te tango te Pire nei i nga mana me nga tika o te tangata Maori i whakawhiwhia mai nei ki a ia e tana urunga ki raro i te Karauna o Ingarangi i raro i nga ritenga o te Tiriti, a i te whakapumautanga i muri mai e te ture o te Paremete o te tau 1865. E kite ana ahau, ka paahitia e te Whare te Pire nei, engari ka tono atu ano ahau ki te Pirimia-Riiwhi me nga mema o te Whare, he mea tino tika kia whakaurua ki roto ki te Pire nei tetahi rarangi whakatarewa i tona mananga kia homai ra ano e te Kingi tona ake whakaaetanga, kia whai ai i raro i te huarahi i meatia i te tau 1862. E tino tika ana hoki kia ahei nga iwi Maori, a kia whai wa ratou ki te whakatakoto i a ratou whakahe ki te aroaro o te upoko o te Kingi i konei mo nga Pire penei te ahua. He tono tika tenei, a kahori ahau e tono ana i runga i taku hiahia kia araia e ahau te Pire, e mohio ake ana hoki ahau kahore tena e taea. Ka taku hiahia kia mohio te Whare e he ana te Pire nei, a kia mohio hoki nga mema honore ki nga take i ki ai ahau e he ana i tu ai ahau ki te korero. Kua meatia e te Pire nei kia araia nga Maori kia kaua e ahei te whakaara keehi ki roto ki te Hupirimi Kooti, i runga i tana mohio e tika ana ia ki te whakaara keehi hei whakatete i te taitara (take) whenua. Kaati, kia whakaatu ake ano ahau i tetahi koinga kupu, hei whakamarama i taku tohu, me ki atu ahau ki a koe, e te Pika—kei te mohio koe, kei te mohio hoki nga mema tawhito o te Whare nei — i timataria tetahi tono pakiki ki taku mahara i te tau 1870--he tono ture tenei, a no te tau 1892–93 ka tinana nga tono pakiki nei. He korero whakaatu tenei naku i etahi whakahaerenga hoko whenua maha i whakahaerengia e nga Pakeha i roto o te Tai Rawhiti o tenei motu, a ki etahi atu takiwa hoki o te koroni nei, i timataria aua whakahaere hoko i runga i te matauranga iho o nga Pakeha, kahore ratou e tika ki te whakahaere hoko, i te mea kei te araia e te ture nga mahi pera. Ko nga pukapuka hoko nei, kahore i haere i runga i nga ritenga o te ture i whakatakoto ai mo aua ahua, tahuri ana nga Pakeha ki te whakahaere hoko, aua atu nga here i utaina nei ki runga ki te taitara o te whenua, kia kore ai nga hoko e puta, haere tonu nga hoko a te Pakeha. Tena, he aha te tukunga iho o aua hoko he? Timata tonu atu nga Pakeha ki te mahi ki runga ki aua whenua—timata tonu atu hoki ki te tono pakiki. Ko te mahi he whakamatau i nga tau katoa kia haria mai e ia Kawanatanga he ture hei whakamana i nga tini hoko he i mahia e ratou. Ko te ture tuatahi i paahitia hei Whakamana Taitara Whenua Maori no te tau 1892, ko tetahi no te tau 1893, i muri o tena ka rere ko nga ture whakatikatika. Ka whakamanaia katoatia nga hoko he katoa a nga Pakeha i raro i "Te Ture Whakamana Taitara Whenua Maori, 1893." He mea tika kia korerotia ake e ahau etahi wahi o nga rarangi o nga whakatau a te Kooti Whakamana Taitara nei: He rarangi tenei e pa ana ki te whakatau mo Hangaroa-Matawai No. 2 Block, kei roto i te Kaute Takiwa o Cook i te Tai Rawhiti, i runga i te tono a Thomas William Porter, o Turanga. Koia nei nga kupu o te rarangi tuatahi,—

"Tenei kua kiia ko nga kanataraka (whakaritenga hoko) kua whakaaturia e te pukapuka tuku e mau i runga nei kahore i te mana, a kahore hoki e taea kia meatia kia whakamana, ki te kore e awhinatia e tenei Kooti honore, ko te take he kanataraka (hoko) kahore i mahia i runga i ta te ture i whakatakoto ai i mea ai i taua wa," tera ake.

Koia nei te momo ture kua whakaaetia e tenei Whare kia paahitia. Ahakoa i marama i a tatou ture me tuhi katoa ia tangata ia tangata ki te tiiti hoko, a he whenua kahore i watea mo te hoko notemea i herea aua whenua kia kore te hoko e puta, hei aha ma etahi Pakeha, whakatomo tonu atu ki te whakahaere hoko ma ratou, te tukunga iho, kahore i taea e ratou te mahi kia whai mana a ratou taitara, no konei ka timata ki te pakiki ki nga Kawanatanga katoa e uru page 72mai ana, ka whakapaua katoatia to ratou kaha ki runga ki ia Kawanatanga, te tukunga iho, i te tau 1892, a i te 1893 ka tutuki te hiahia a o ratou ngakau. Ko ta Ta Hori Kerei mahi tonu he whakahe he turaki i nga Pire katoa e haria mai ana ki tenei Whare hei whakamana i aua taitara kikino, he, a i te wa i a ia e tu tonu ana hei mema mo tenei Whare, kahore aua ahua ture i paahi.

Timi Kara (Mr. Carroll). —Ko te mahi a tenei he karo i nga taitara tika kei werohia.

Hone Heke. —Kaati ra, waiho mai ki au. Kahore koe e tika te kii he taitara tika enei. Ma nga Kooti ke o te ture e kii tena kupu, he taitara tika ranei kahore ranei. I tohu ai ahau i enei aronga me enei keehi, he whakaatu ake mehemea nei kei te tahatahi te huarahi mai o te ture e mahia nei. Inahoki, ka tupono he Pakeha nga hunga kei a ratou etahi taitara kikino kore mana, kua akina te Whare nei kia hanga he ture hei meatanga i aua taitara kikino hei taitara ora pai. Kua tae mai nei tenei ki nga Maori e mahi nei i rare i nga mana me nga tika kua hipokina nei ki runga ki a ratou pera ano me etahi katoa atu o nga tangata i raro i te Kingi, ka hiahia ratou ki te whakatete i te tika o nga taitara e puritia nei e nga Pakeha i naianei, kua akina tonutia ki te aroaro o aua Maori ko te tu Pire e takoto nei i o tatou aroaro. Ka kii ano ahau—e tino he ana. Me kii ake ano ahau, kahore tenei whakahe aku e whanau ake ana i roto i te kino ki te Pakeha, a kahore hoki e tahatahi ana, notemea kahore ahau e mohio ana ki nga Maori i nga keehi e korerotia nei, kahore hoki ahau e mohio ana ki nga roia e haere nei i waenganui i nga Maori. Ko te huarahi nui o taku whakahe ko te takahi nui o te Pire nei i nga tikanga nunui i kaupapatia ai nga tika o nga Maori tae atu ki nga Pakeha. Me whakaatu ake hoki ahau i raro i "Te Ture Whenua Maori, 1865," ko te huarahi a nga Kooti Whenua Maori, he hoatu kia tekau nga tangata ki roto ki nga Karauna karaati whenua. Ko te matauranga i takoto, ehara i te mea mo taua tekau anake te whenua, engari mo ratou me etahi atu. Otiia i muri o te whakaputanga o nga Karauna karaati ki aua tekau Maori, tahuri tonu atu ratou ki te hoko i te whenua ki te Pakeha. Haere ana tena tikanga, a taea noatia te wa i uru ai te mohiotanga ki te Paremete he maha nga he e takoto ana i aua whakataunga, hei tohu i te mohiotanga o te Paremete ki aua he, ka haria mai he Pire i te tau 1886, e mohiotia ana ki tenei karangatanga ko "Te Ture Whakapumau Take Tika, 1886" He ture tenei hei whakaahei i nga Maori e ki ana he take tika o ratou ki nga whenua i Karauna karaatitia ki te hunga kotahi tekau kia tu ki te aroaro o te Kooti Whenua Maori whakaatu ai i o ratou take, a kia whakaurua ratou ki roto ki te whenua me nga hunga tuatahi.

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser). —Kahore tena i pa ki nga poraka kua hokona ketia nei nga paanga.

Hone Heke. —Kahore; I mohio te Paremete—a e mahara ake ana ahau i tika te Paremete—kahore ia i whakaae kia whakakorikoria nga take o nga Pakeha i hoko nei i etahi o nga paanga o nga Maori (te hunga 10), a i oti i a ia te ata tarai he rarangi hei tiaki i aua ahuatanga. Tenei ano tetahi tapepatanga o nga Kawanatanga—kaati, me kii ake na te kuare o nga Pakeha e noho ana i te koroni nei i taua wa, a kahore ano i mohio noa ki nga ritenga Maori, ko tetahi mate nui tenei i puta i roto i taua kuaretauga o ratou, e korero ake ana ahau mo te whakaturanga ki konei o te tikanga Pakeha nei o te "tiota tenata" hei take pupuri whenua. Kaati, kua pa katoa mai enei mate ki runga ki a matou, a he maha nga keehi i haria ki te Hupirimi Kooti i Akarana hei whakamatau i te tika o taua ture mo etahi whenua i nga takiwa o te Tai Rawhiti, i te takiwa o Tauranga, whakataua ana e te Kooti kahore he kaha o nga Maori. Kia ui ake ahau, e tika ana ranei tatou ki te paahi ture penei te ahua? Kahore ranei he ropu tiaki i te tika i te he o nga keehi e whakaarahia ake ana e etahi o nga tangata i raro i te Kingi; whakatete i nga taitara whenua Maori? Ko taku, he ropu tika ano o tatou hei kawenga i nga keehi penei kia whiriwhiria Kia huri ake he kupu maku ki nga ritenga o te Pire nei, kei te whakatakoto kia riro ma te Kawana i roto i tona Kaunihera koia ra he ropu page 73hei whakaae kia ahei te haere o tetahi keehi ki roto ki te Hupirimi Kooti kia keehitia etahi taitara, tera e whakaarahia e etahi Maori. Kei te kaha te takoto o te mahara ki roto ki te nui o te tangata ehara te Kawana i roto i tona Kaunihera i te ropu tika hei whakahaere i te mana uiui e tohungia nei e te Pire nei. Ko te mohiotanga huihui katoa o nga tangata katoa o te koroni nei he ropu tena e taea ana te wero atu e waho nei, no reira kahore e tika, a kahore hoki e pai tena ropu. Ko te Hupirimi Kooti anake te ropu tika hei kimihanga i nga tika i nga he o nga iwi, hei kimi hoki i te tika i te he o nga taitara a wai Maori, a e tika ana nga Maori kia puta tonu ki roto ki te Hupirimi Kooti, heoi nei ano hoki te ropu tiaki tika i runga i te Motu nei. Hei kupu mutunga, ka tono atu ano ahau ki te Pirimia-Riiwhi ki te Kawauatanga hoki me whakatarewa te mananga o te Pire nei a me tuku atu ki Ingarangi kia riro ma te Kingi tonu e homai tana whakaaetanga, Pera ano me te Ture i tukua ki lngarangi i te tau 1862, i te mea e tango ana i nga tika i nga mana o nga tangata Maori i raro i te Kingi, a kei te takahi hoki i te rarangi Tiriti. Kua whakamaramatia a kua hoatu katoatia atu e ahau aku take whakahe i mua ake nei. He tikanga tino nui mehemea ka whakaaetia e te Kawanatanga tenei kupu: kia ahei ai he wa mo nga Maori e mohio ana he take tika o ratou hei whakatetenga ki etahi taitara i te koroni nei, kia ahei ratou te whai kupu ki nga roia totika kia whakaaturia mai he kupu mo te ahua o a ratou take, a ki te kiia e nga roia kahore o ratou take i kaha, kaati waiho, mehemea ka tomo atu ano te Maori ki roto ki nga Kooti i muri o te kupu whakaatu, kahore a ratou keehi, a ki te hinga, e pai ana nana ano tana kimihanga.

Ka mutu nga korero a te mema honore mo te Tai Tokerau, katahi ka tu ake ko Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser), ko te mema Pakeha tenei mo te Taone o Nepia, he roa tana whai-korero, he tautoko anake i te Pire. Ka mutu ia ka tu ki runga ko te Kai-riiwhi o te Pirimia, ara, ko Te Waari (Sir J. G. Ward), ko Te Heretene (Mr. Haselden), mema mo te takiwa ki Patea, ko Pirani (Mr. Pirani) mema mo Pamutana, takiwa ki Oroua, ko Te Akitini (Mr. Atkinson) tetahi o nga mema mo te Taone o Poneke, ko Tamihana (Mr. R. Thompson), mema te Takiwa ki Whangarei me Kaipara. He tautoko katoa ta enei i te Pire. Katahi ka tu ko—

Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu). — He torutoru nei aku kupu mo tenei Pire notemea kaore ano ahau i tino marama ko wai ra te tangata nga tangata ranei nana i mea kia whakaurua tenei Pire ki te Whare nei, na te iwi Maori ranei na te iwi Pakeha ranei i tohe ki te Kawanatanga kia whakaurua mai ki konei tenei Pire. Na, he kupu tenei mo te whai mana mo te kore mana ranei o nga taitara, ara, kaore ano i ata whakaaturia mai ki au te huarahi i puta ai enei raruraru e pane i ki nga whenua o Aotearoa. Tena pea e putake mai ana i roto i nga kereme a nga Pakeha mo nga whenua Maori, te take i penei ai he kore kaore i tika te whakahaere me te whakatau a te Kooti Whenua Maori, ara, te ata kimi i nga tangata tino tika ki te whenua; otira kaore nga Maori i titiro ki taua ahua, a hokona ake e ratou nga whenua ki nga Pakeha, a kaore hoki nga Pakeha i tupato, ara, i ata tatari kia kitea nga tangata e tino whai take ana ki te whenua, heoi tona tukunga iho puta ana he raruraru. Na i raro i tenei Pire e meatia ana kia araia nga Maori kia kore ai e whai mana ki te hari keehi ki te aroaro o nga Kooti whakahaere i te ture. He tika pea tena ano etahi keehi he mea whakakiikii e nga roia nanakia; otira tena ano etahi keehi tika,bonâ fide, e tino tika ana kia mauria atu ki roto ki nga kooti kia whakawakia, a ki te paahitia e tatou tenei Pire tena pea e araia pohehetia e tatou etahi tangata kua paangia e te mate, a te mutunga iho e kore ratou e kaha ki te whakaara i tetahi keehi ma ratou ki roto ki nga kooti. Engari kei te nuku ke atu i toku te matau o nga mema Maori mo te motu o Aotearoa nei ki nga take i pa ai enei raruraru ki nga whenua o tenei motu; otira ki taku titiro ki nga korero a te Kai-riiwhi o te Pirimia i whakaputa ai i te po nei, kaore kau he take e awangawanga ai nga Maori mo tenei Pire. E tino mohio ana ahau e kore te Kawanatanga e whakahaere i tetahi mahi e pa ai he mate ki te iwi Maori, Ko nga Pire mo nga Maori e homai ana e nga Kawanaatanga ki tenei Whare e homai ana i page 74runga i te whakaaro hei painga ana mea mo nga Maori, otira na te aha ra, tona mautunga iho, kitea rawa ake kua waiho aua ture hei mate mo nga Maori. Ko nga roia ki te kimi i nga rarangi ngehe o te ture, a ka kitea ka whakapeautia hei mate mo nga Maori. Kotahi te mea kei te whakapouri i au, ara, ko te korenga kaore i whakapaua nga korero katoa mo te Pire nei i tona taenga ki te aroaro o te Komiti whiriwhiri o te Whare nei, pera me nga Pire e pa ana ki nga iwi Pakeha, tena ko te Pire nei e rua ano ona ra e mahia ana e taua Komiti. Ki taku me mene katoa nga korero mo te Pire nei ki te aroaro o taua Komiti. He kupu torutoru nei enei naku mo nga Maori o Te Waipounamu, ara, mo a ratou wira tupapaku Kua tono nga iwi o toku takiwa pooti kia whakaurua he Pire ki roto ki tenei Whare hei arai i nga iwi Maori o Te Waipounamu kia kore ai ratou e whai mana ki te hanga wira. Kua maha a ratou pitihana i tuku mai ai mo tenei mea, a e hiahia ana ahau kia mohio au ki te take i kore ai e whakamanaia e te Kawanatanga a ratou tono, i kore at e homai he Pire hei whakarite i o ratou hiahia, penei me te Pire nei e whakarite nei i nga hiahia o nga tangata o te motu o Aotearoa nei. Ko etahi o nga whenua Maori o Te Waipounamu kei te takoto here nga Karauna karaati, a e kore e taea aua here te wewete, a tena ano etahi whenua Maori kei reira ano e takoto ana e taea ana te wewete o nga here o runga ina tonoa ki te Kawana. Kua tono nga Maori ki te Kawanatanga kia whakaaetia ratou kia hoko kia mokete ranei i o ratou whenua ki te Tari tuku moni nama a te Kawanatanga, otira kaore te Kawanatanga e whakaae. Mehemea na nga Pakeha nga tono ki te Kawanatanga mo nga wira, ka tere tonu te whakaae a te Kawanatanga, na te mea na te Maori na reira ka whakaroaiua. He nui nga raruraru kua puta ki nga Maori o Te Waipounamu i runga i nga wira tupapaku, ko te hiahia o nga Maori o reira kaua e whai mana te wira, engari me riro te whenua i te uri tata o te tupapaku. Kua maha aku tononga ki te Kawanatanga kia whakaaetia mai o matou hiahia mo tenei take, kaore e whakaae ki taku tono. Ki te waahi te Whare mo te Pire e korerotia nei e tatou, ka pooti ahau ki te taha turaki i te Pire, notemea ki taku whakaaro ka pa he mate ki nga Maori i tenei Pire. Ki te paahi te Pire nei hei ture ka taoro ona tikanga ki runga ki nga motu e rua hei mate mo nga Maori. Hei kupu whakamutunga maku, ka nui toku pouri mo to kaika o te whakahaere o tenei Pire i roto i te Whare nei.

Wi Pere (mema mo nga Maori o te Tai Rawhiti). —I nga ra timatanga o tenei tuunga o te Paremete, i hoatu e au he motini maku ki runga ki te Ota Pepa o tenei Whare, a i penei te kupu i roto i taua motini aku, ara, me whiriwhiri kia toko-wha nga tangata — kia toko-rua nga Maori kia toko-rua nga Pakeha—ka whakatu ai i a ratou hei Kooti a ma ratou e whiriwhiri e whakatau ko e hea nga keehi e tika ana kia haria ki te aroaro o nga Kooti, otira i roto i te Pire e takoto nei i te aroaro o te Whare nei kua meatia ma te Kawana i roto i tona Kaunihera e whiriwhiri aua keehi. Kaore aku whakahe mo te Kawana me tona Kaunihera. engari ki taku whakaaro e rua nga mema o te Kawanatanga e kore e ahei ki te noho i roto i te Kaunihera ina uru ki reira, ki te aroaro o te Kawana, nga tu keehi e huaina nei i roto i te Pire nei. Mo te Minita mo nga Mea Maori me te Minita mo nga Maina enei korero aku, notemea ko nga whenua e paangia ana e tenei Pire kei te motu anake o Aotearoa nei, a kei tenei motu nga iwi na ratou raua i pooti, na reira i nga wa pootitanga mema ka riro o raua whakaaro i te taha Pakeha, a e kore raua e kaha ki te tautoko i te taha Maori Otira e kore e pa enei kupu aku ki nga Minita i whiriwhiria mai i roto i nga mema o Te Waipounamu. Engari ki taku whakaaro ki te riro ma te Kawana i roto i tona Kaunihera e whiriwhiri tena e roa te oti o aua tu keehi, i te nui o era atu mahi a te Kawanatanga hei whakahaere mana, kore noa iho e whai taima ki te mahi i aua keehi; a kei te rite tahi o maua whakaaro ko te mema Maori mo te Takiwa Pooti Whaka-te-Tonga, ara, Te Waipounamu. Tenei ano tetahi mea kei te awangawanga i au, ara, ko tenei, tena pea e tupono he keehi ko te Kawanatanga tonu te hunga i mahi he; a tona kitenga iho ko ia te mea e mate, ka rukea atu taua keehi ki rahaki, koia tenei te take i kite ai ahau tena e page 75he ina riro ma te Kawana me tona Kaunihera e whiriwhiri aua tu keehi, notemea ko nga Minita tonu hoki te Kaunihera o te Kawana Na, ka tono ahau me whakauru he menemana ki roto ki te Pire, penei na, ina tupono he keehi e pa ana ki te Kawanatanga me whakatu tetahi atu hunga o waho atu i te Kawanatanga hei kooti whiriwhiri i taua keehi, engari ka tupono he keehi e pa ana ki nga Pakeha paraiwete, pai noa atu au kia riro ena tu keehi ma te Kawana ratou ko tana Kaunihera e whiriwhiri. Ko tetahi hiahia oku, ina paahitia tenei Pire hei ture, me tere tonu te whakahaere o ana mahi kia wawe ai te mutu i roto i nga tau e rua o nga raruraru katoa e pa ana ki nga whenuai hokona e nga Pakeha i nga Maori. I korero a Te Pereiha te mema mo te Taone o Nepia, mo nga taitara o nga whenua i hokona e nga Maori o Nepia me Haaki Pei ki nga Pakeha, ara, i nui tona ahua manawapa kei whakakorikoria aua taitara; na e mohio ana te Whare kei Nepia te iwi nana taua mema honore i pooti hei mema mo tenei Whare, na reira, a tona wa, ki te tu ia hei Minita mo te Kawanatanga, tena ia e tahuri ki te hanga tikanga e mutu ai nga keehi whakatete i nga taitara whenua o tona takiwa, notemea he maha nga taitara whenua o reira e tautohetia ana i roto i nga tan maha noa atu kua hori nei, na te Ture Kooti Whenua Maori o te tau 1865 te take i raruraru ai aua whenua, ara, na te hoatutanga e te Kooti kia tekau tonu nga tangata Maori mo roto i te taitara kotahi, ara kihai te kooti i whai i to te Maori tikanga ka hoatu i te hapu katoa ki roto ki te taitara o te whenua. Na te Pakeha taua Ture i hanga i ki kia tekau tonu nga tangata mo roto i te poraka kotahi, Na Te Penetana (Judge Fenton) taua Ture; a i te tau 1886, i te wa i karangatia ai a Te Penetana ki te aroaro o te Whare nei kia korero i ona whakaaro mo nga Pire Whenua Maori e mahia ana e te Whare i taua wa, ka patai ahau ki a ia i te take i hanga ai e ia he ture kia kaua e nuku atu i te tekau nga tangata mo roto i te taitara mo nga whenua Maori. Ka utua mai e ia, ko te take i whakaurua ai aua tangata kotahi tekau hei kai-tiaki ratou mo te whenua o te iwi. Katahi ahau ka patai ki a ia i te take i kore ai e pera he kupu ki roto ki te Karauna karaati, ka utua mai e ia, e tika ana, he ture kino taua ture i mahia ra e ia. Na, no te Kooti Whenua Maori tetahi he, he kore nona e whakamarama i te ture ki nga Maori, na reira e ahua whakatika aua auo ahau ki te manawapa o te mema honore mo Nepia i a ia e porahu nei kia tere te tino tau o nga taitara o nga whenua i hokona e nga Pakeha i nga Maori o Haaki Pei. Ki taku whakaaro he tino keehi kaha ta te iwi Maori mo nga ture kikino i paahitia e te Kawanatanga i riro ai nga whenua o te Maori. Kei te whakamoemiti atu ahau ki te Kawanatanga mo tana whakaurunga mai i tenei Pire ki te Whare nei, otira kaua hoki ratou e mangere ki te whakahaere i nga mahi ma tenei Pire ina paahitia hei ture, engari me kaha me tere te mahi a oti noa a tino tau rawa nga taitara katoa o nga whenua i hokona e nga Maori ki nga Pakeha. Ko te tangata nana te take o tenei Pire i whakaurua ai ki tenei Whare he roia. Ko te mahi a taua tangata he haereere i roto i nga iwi Maori tono ai kia hoatu nga keehi mo o ratou whenua ki a ia mana e whakahaere, me tana tono moni hoki kia hoatu hei whakahaere i aua keehi Kaore he titiro a taua roia ki te ahua o te keehi, nana ka ngehe nana ka kaha ranei te keehi he rite katoa ki a ia, heoi ano tana ko ia kia whiwhi i te moni. Kei te mohio tonu ahau ki te waiho taua tu mahi a taua roia kia haere ana, te mutunga iho ko nga Maori e mate, ara, Ka pau huhuakore noa iho a ratou moni, haunga hoki te iwi Pakeha he iwi mohio ia ki te tiaki i ana mini kei pau i nga roia Mo te taha ki te Kawana me tona Kaunihera, e korerotia nei ma taua hunga e whiriwhiri e whakatau nga keehi tika hei hari ki roto ki te Hupirimi Kooti, kei te marama noa atu toku whakaaro mo tena, notemea hoki ki te he te whakatau a te Kawana me tona Kaunihera i tetahi keehi ka ahei noa atu nga Maori na ratou te keehi ki te tuku pitihana mai ki te Whare nei kia whakaorangia to ratou mate, kaore rawa hoki tenei Whare e tutaki i ona kuwaha ki te tangata. Kaore ahau e whakatika ana ki nga korero a te mema honore mo Nepia i korero ai mo tenei Pire. Heoi ta te Pire nei he tutaki i te huarahi kia kore ai e taea nga keehi hanga noa iho te

hari atu ki roto ki nga Kooti, a he whakatakoto tikanga e riro ai ma te Kawana me tona Kaunihera e whiriwhiri e whakatau nga keehi e marama ana e tika ana kia kawea ki roto ki nga Kooti.

Ka mutu nga whai-korero a nga mema Maori kotahi te mema Pakeha i tu ki te korero, ka mutu ia ka tu ko te Minita Maori ki te whakautu i nga whai-korero a nga mema.

Te mutunga o tana, ka tukuna te motini kia paahitia te Pire.

Heoi whakaaetia ana. Kaore to Whare i pooti.

No te tekau ma rima meneti te paahitanga o te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.