No tenei ra ka whakahaerea te panuitanga tuarua o tenei Pire. He maha nga mema Pakeha i tu ki te whai-korero. Ka taka ki waenganui te korero e haere ana ka tu ake ko—

Hone Heke (Mema mo nga Maori o te Tai Tokerau). —Mo te hanganga i etahi rarangi uaua ki roto ki nga Pire whakatikatika i te Ture Penihana, e whakaae ana ahau. He mea tika kia hanga nga huarahi tiaki katoa i nga korero whakawai, i nga korero huna, i nga mahi huna i te oranga me nga taonga o ia tangata e tono ana i te penihana mona. page 59Ko to maha o nga whakatikatika kua whakaaturia ake nei e te honore mema mo Rikatana (Riccarton) me te honore mema mo Waihemo, he whakatikatika no te wa Komititanga i te Pire, a e tika ana kia whakaarohia paitia aua kupu tohu a raua. Ko te kiko nui kei roto i te Pire nei, kei te rarangi 8, a e whakaae ana ahau ki te huarahi korero a te honore mema mo Puruiha (Bruce) i runga i tenei take. E whakaae ana ahau ki nga kupu kua tatu atu ki te Whare a nga kai-korero kua mutu ake nei, e kii nei, ko nga tangata e whiwhi nei ki te taonga ko tona wariu nei he £300, e kore e tika kia tango penihana. Kia peka ake ki waho o enei take, e mahara, ana ahau, he mea tika kia whiri- whiria e te Kawanatanga etahi o nga mema o tenei Whare, te tohu ranei i tetahi atu ropu, hei hunga uiui i nga tikanga penihana e mana nei i etahi atu whenua, me te kohikohi mai i nga tuhituhinga a nga matauranga o etahi atu whenna whakatakoto huarahi pai, mama mo nga ritenga penei, te uiui hoki i nga tangata matauranga o tenei koroni puta atu ki era o nga koroni mo tetahi maramatanga, e taea ai he huarahi mama te hanga, hei riiwhi i tenei e mana nei i naianei. E whakapai ana ahau ki ta Te Atikini (Pirimia kua mate nei) tikanga, me hanga he peeke, ara he puranga motu- hake, hei hoatutanga ma ia tangata, tamaiti i tana kapa ia wiki, hikipene hereni ranei, a me whakamahi taua puranga i raro i nga huarahi inihua, kia tupu ai nga moni e hoatu peratia atu ana e ia tangata, a tae rawa ake nga tau o te tamaiti ki te 65, kua kaha ana moni i hoatu ai ki roto ki taua puranga me nga hua o runga ki te whakawhiwhi i ia ki tetahi penihana nui ke ake i ta te Ture o naianei: A ko te pai tino nui o tenei tikanga, ko te kore o nga moni ake o te koroni e patua, a he mamatanga ake ki te iwi nui, he toe no nga moni e pau ana ki nga utunga penihana hei mahi i etahi atu o nga mahi tika hei painga mo te koroni. Ko te tikanga me timata hohoro tetahi tikanga penei, i te wa e mana tonu ana tenei o nga tikanga, kia timata ai nga iwi tamariki, e kore e tika te waiho mo nga tau 10, 12 ranei e takoto mai nei ka timata. E hiahia ana ahau ki te kukume mai i nga mahara o te Minita ki tetahi kupu i korerotia mai ki au e Mr. Turnbull o Kawhia, i kii ia he maha nga kaumatua me nga kuia Maori kei Kawhia, na te koroheke rawa, e kore e kaha ki te haere ki Raglan ki te wahi e tae ana te Kai-whakawa. Mo enei ahua keehi he mea tika kia whakamana e te Kawanatanga he J. P. tetahi apiha Kawanatanga ranei hei tango hei uiui i nga korero o aua ahua Maori, ka tuku ai nga korero ki te Kai-whakawa kia whiriwhiria nga tono a nga tangata Maori penei te matara i nga takiwa e haerengia ana e nga Kai- whakawa; ki te kore tena, ka taea e te Minita te tono nga Kai-whakawa kia haere ki nga takiwa o nga kaumatua penei, ana ka tae atu ki a ia nga tono. Ko nga raraugi o te ture o tera tau, kei te nui te kaha ki te tiaki i nga korero he a nga tangata, a mo nga kupu mo te taha ki nga Maori a etahi o nga kaikorero kua noho iho nei, maku e kii ake, ko nga huarahi kimi i te nui o o ratou oranga me o ratou taonga, whenua hoki kei te marama, takirua takitoru taenga o nga tono ki te aroaro o te Kai-rehita o nga Tari Kooti Whenua Maori i roto ia takiwa ia takiwa, kimi i nga whenua me nga paanga o nga kaitono.

No te nohanga iho o Hone Heke ka riro ano i nga mema Pakeha te korero. Ka mutu nga mema toko-ono toko-whitu ranei, ka tu ko—

Tame Pa Rata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu). —E te Pika, e tu ake ana ahau ki te whai kupu mo runga mo nga Maori e tango ana i nga penihana kaumatua. I korero te mema mo Ahere (Ashley) 1,550 nga Maori e tango ana i nga penihana kaumatua. Kaati, me ki ake ahau kei te motu anake o Aotearoa te nuinga o ena tangata. Ka motinitia e au kia hanga mai he ritaana hei whakaatu mai i te nui o nga Maori i Te Waipounamu e whiwhi ana i te penihana, engari heoi nga mea e rongona ana e au i naianei e rua tekau ma ono tonu A ki taku mohio hoki e kore era tangata e tono penihana mo ratou me i whakaritea he whenua mo ratou e te Kawanatanga. Ko te ripoata a Tiati Make e ki ana kotahi rawa mano e rima rau nga Maore o Te Waipounamu kaore rawa he eka whenua kotahi i a ratou. I mua o te whakawhiwhinga o te Maori ki te penihana e ata uiuia ana e te Kai-whakawa o te takiwa te ahua o ia page 60tangata kotahi e tono ana kia whakawhiwhia ia ki te penihana, a ko te Tari Kooti Whenua Maori ki te tuku whakamara- matanga atu ki te Kai-whakawa; engari kore rawa he tinihanga o nga tono a aua tangata. I hokona katoatia te motu o Te Waipounamu i nga Maori mo to £2,000, a kei roto i te tiiti hoko e noho ana tetahi rarangi e ki ana ma te Karauna e manaaki aua tangata mate noa, a ka wehea ano hoki he whenua hei oranga mo ratou ina oti te whenua te ruri. Mai o toku taenga mai ki te Whare nei taku mahi tonu tenei he tohe kia wehea atu etahi poraka whenua nunui mo nga Maori whenua-kore o Te Waipounamu. Ki taku whakaaro kaore he take e pouri ai te koroni mo te whiwhinga o ena Maori e rua tekau ma ono e toru tekau ranei i te penihana. I ki te mema honore mo Ashley e rima nga miriona eka kei te toe ki nga iwi Maori i naianei. Kaati, kei te tika pea tena, engari kei nga Maori anake o te motu o Aotearoa tena rima miriona, kaua ia hei mea kei nga Maori o Te Waipounamu tetahi taha o tena rima miriona. No reira, ka tu ake ana te mema ki te whai korero, pera me etahi mema o te Whare nei, e ki nei e wha tekau ma rua rawa mano nga tangata Maori, e he ana tena korero, a me tupato nga mema korero pera, notemea ki taku nei titiro me te mea nei e mea ana etahi mema honore kaore rawa te tangata Maori e tika kia whiwhi i tenei mea i te penihana. Kaati, kei te motu o Aotearoa—a e pouri ana hoki abau mo te korenga o nga mema Maori o Aotearoa i konei hei hapai i te taha ki o ratou iwi mo runga i tenei korero—ke te nuinga o tena rima miriona eka—kei nga ringa o nga tangata takitahi anake, ko te nuinga hoki o nga whenua i Waikato me te Tai Hauauru o tenei motu kua murua katoatia atu i raro i te raupatu, a he maha nga Maori o te motu o Aotearoa kei te noho whenua-kore noa iho i naianei, pera ano me nga Maori o Te Waipounamu. Me mohio te Whare me te koroni katoa ki te ahua o nga iwi Maori o Te Waipounamu e noho nei, i runga i enei korero aku. Ki taku wkakaaro timata atu i Kaikoura tae noa ki Murihiku e rua tekau ma ono anake nga Maori e tango ana i te penihana kaumatua, a ki taku mohio ano hoki e kore pea nga mema e tenei Whare me nga iwi o te koroni e maharahara mo te rironga o ena pauna ruarua nei i a ratou. Ka tautoko ahau i te panuitanga tuarua o te Pire nei, a ka motini hoki ahau apopo kia mahia he ritaana hei whakaatu mai i te kaute tuturu o nga Maori o Te Waipounamu e tango ana i te penihana kaumatua. Tena pea kei te ahua he taku whakahua i a au i ki ra e rua tekau ma ono tonu to ratou tokomaha, notemea tera pea e maha ake i tena; engari he ahakoa, ko te nuinga o nga Maori e whiwhi ana i te penihana kaumatua i naianei kei te motu anake o Aotearoa. Tena pea e tae ki te toru tekau te huinga katoatanga o nga Maori i Te Waipounamu e tango ana i te penihana, a kei te tika taku korero i ki ake ra ahau, mehemea i wehea he whenua mo aua tangata i te tuatahi e kore rawa ratou e tono penihana kaumatua mo ratou. Kua uiuia kua kimihia kua kitea nga ingoa o nga tangata katoa me te maha o nga eka o ia tangata kotahi, no reira kaore he uauatanga i naianei kia rapua he tikanga e whakawhiwhia ai ratou ki te whenua hei oranga mo ratou. Heoi ano hoki to ratou oranga he whenua, kaore o ratou oranga ke atu. Mehemea ka huia katoatia nga eka whenua i a ratou i naianei kia riterite tonu te whiwhi o ia tangata kotahi o nga mano e toru o nga Maori o Te Waipounamu, tena e kitea kaore i neke atu i te toru eka i te tangata kotahi. Otira heoi taku take i tu ake ai ahau he whakaatu ki te Whare i te pouri o toku ngakau mo te whakanuinga rawatanga o enei korero mo te taha ki nga iwi Maori; na kona ahau i whakaaro ai me tu ake ahau ki te tohutohu atu i te itiiti rawa o nga tangata Maori e whiwhi ana i te penihana. Kaore aku korero ke atu, heoi ra ka motini ahau apopo kia hanga mai he ritana hei whakaatu mai i nga eka whenua kei ia tangata Maori kotahi e mau ana.

Ka mutu te mema mo Te Waipounamu, ka riro ano i nga mema Pakeha te korero a mutu noa.

No te tukunga ki te pooti, paahi ana te panuitanga tuarua o te Pire.

No te koata ki te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.