Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau). —I runga i aku korero mo tenei Pire, ka pera oku mahara me enei kua korerotia ake nei e te honore mema mo Bruce. He iti rawa te wa i au hei tirohanga tikatanga i nga rarangi o te Pire me nga korero i tangohia e te Komiti Motuhake i whakaturia hei uiui i nga ritenga e pa atu ana ki te take o te Peeke o Niu Tireni me nga Whenua Maori i raro i te "Tiaki" i Te Tai Rawhiti. Ko nga whakahe kua tohungia nei e te honore mema nei, e tino tika ana. E tika ana tana kupu e kii nei, kei te tino whakapai, kei te tino whaka-u rawa te rarangi 4 o te Pire nei i te tu o te Peeke ki runga ki nga whenua nei. E whakaae ana ahau, kahore he rarangi i roto i te Pire nei hei whakaahei i te Poari ki te tapatapahi i te whenua, hei tukunga atu ki roto ki te makete o waho. E whakaae ana ahau, ko te rongoa e meatia nei e te Pire nei, ara, te rongoa i maharatia e nga kai hapai i te Pire nei hei whakaora i te mate o nga Maori ne ratou nga whenua, he rongoa hauarea rawa. E rongoa ahua tika ai te Pire nei, me whakatu ko nga tino tangata anake, ko nga tangata tino mohio ki te whakahaere i nga mahi ngaki whenua hei Poari, a ma te pai o te whakahaere, a ma te nuku haere ake o nga wariu o aua whenua e ora ai nga Maori. Mehemea hoki ki te hoki te wariu o aua whenua atu i tenei ra tae noa ki te paunga o nga tau e rua e takoto nei i roto i te Pire nei, hei wa mahinga tikanga hei whakaea i te Peeke, ka mate ano nga Maori, aua atu te mohio o nga mema o te Poari, aua atu te pai o ta ratou whakahaere. He rongoa a-wairua te rongoa nei. Kaati e hiahia ana ahau ki te peka ki waho i te taumata tirotiro a te honore mema mo Bruce mo runga i te Pire nei; otira i mua o taku whakaahuatanga i te huarahi tika hei whainga ma te Kawanatanga mo runga i te take nei, he mea tika kia hoki atu aku korero ki muri, ki page 54te taki haere mai i te timatanga o te ngaki nei, tae mai ki naianei, i runga ano ia i nga whakaaturanga a nga Pukapuka-Paremete e pa atu ana ki te take, me nga rongo korero. I te tau pea ia nei 1882–83 ka timataria te tikanga. Ko te tangata nana na ratou ranei, kahore ahau i te mohio; engari ko tetahi o nga tino tangata i uru nui ki roto ki te whaka-haerenga o te tikanga ko Te Riihi, roia o Turanga. I te hanganga o te Kamupene i huaina nei ko "Ko Te Niu Tireni Kamupene Whakanohonoho," i meatia, ko nga Maori whai whenua o te Takiwa me tuku whenua ki roto ki te Kamupene, me whenua he hea mo ratou ki roto ki te Kamupene, a ko nga Pakeha, e whai hea ai ki roto ki te Kamupene, me kohi moni ratou, koia nei te huarahi hanganga o te Kamupene. Ko te uaua, kahore he huarahi e taea ai te taki nga timatanga me nga mahi a te Kamupene, kaati kau ko enei: Ka tu te Kamupene, a i te tau 1888 ka haere a Te Riihi me Wi Pere ki Ingarangi. Ko te mahi i haere ai raua, he whakaara moni, kia taea ngawaritia ai nga mahi i whakaturia ai te Kamupene —ara te mahi whakanohonoho tangata ki runga ki nga whenua kua takoto, a tera e takoto atu ki roto ki te ringaringa o te Kamupene. He ana ta raua haere. Ko te matauranga kei au mo te tu o te Kamupene tuatahi, ko tenei: Ko te taumahatanga i runga i taua Kamupene i eke ki te £160,000, i runga i te nui o taua taumahatanga, kahore i kaha taua Kamupene ki te whakahaere i ana mahi, ko te tukunga iho, ka tahuri ki te hokohoko i nga whenua i a ia, a ko te nui o te wariu o nga whenua i hokona £102,000, a ko te nama i takoto i te tau 1892 ki runga ki te Kamupene e £58,000. I te 1892 ka whakaturia he kai-tiaki Maori, ko te Minita Maori me Wi Pere, engari kua riro no te Peeke o Niu Tireni te ringa ki runga ki te morehu o nga whenua, a hangaia ana he whakaritenga i waenganui i nga kaitiaki me te Peeke. Kaati, tae mai ki te 1897 kua eke ano te nama o te take nei ki te £120,000, a penei me te kupu a te mema honore mo Bruce i ki ake nei, tae ki a Maehe o tenei tau, kua eke te nama o te take nei ki te £138,000. He korero a he matauranga whai tikanga ki nga mema o tenei Whare, te matauranga ki nga take i eke ai te nama ki tenei taumata tiketike.

Ta Hohepa G. Waari (Sir J. G. Ward). —Me pehea e riro mai ai i a matou i te mea kahore he paanga o te koroni ki tenei take, a heoi ano te paanga, ko te whakaturanga i nga tangata hei tirotiro i nga Kaute; a koia na tetahi o nga tikanga e meatia ana e te Pire nei?

Hone Heke —Kahore ahau e tono ana kia whakatakotoria taua matauranga ki te aroaro o te Whare i naianei; engari he matauranga enei e tino tika ana kia whakamohiotia ki te Whare a muri ake nei.

Ta Hohepa G. Ward (Sir J. G. Ward). —E tino whakaae ana ahau ki tena.

Hone Heke. — Na mo runga i nga korero whakapainga i mahia ki runga ki nga whenua o te take nei, a e whakaaturia nei hoki e etahi Pukapuka Paremete, he tino iti rawa. I tu mai a Mr. Foster ki te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori i te tau, 1897, ki te homai korero mo runga i tetahi pitihana na Ngatiporou, a i roto i ana korero, i kii ia, heoi ano te moni e puta mai ana ki te take nei e £3,300, a ko te nui o nga hipi i roto i te take nei i taua wa e 20,000. I kii hoki ia kotahi e rua ranei poraka kei te riihi ki te Pakeha, a kei te hari mai i te moni £250 ki te £300 i te tau, i runga i tetahi, a he nui iti ake i tetahi. I whakaatu ano hoki ia ka nui te wehi o te Peeke me nga kai-tiaki ki te whakapau moni ki runga ki nga whenua o te take nei mo nga mahi whakapai; na konei ka oho ake ano te patai: He aha oti te take i penei ai te kaha o te tiketike o te nama, i eke ai ki te £138,000? Me huri taku korero i naianei ki nga mea i meatia ki nga Maori i te tononga i a ratou ki a uru ki roto ki te Kamupene. I runga i te maha o nga Maori, a ki taku mahara, kahore tenei e taea te whakarereke, i whakaae ai nga Maori kia uru ki roto ki te Kamupene na te kaha o nga kupu korero whakaatu i nga ora nui mo te Kamupene mehemea ka whakahaerea paitia. He maha nga Maori whai hea ki roto ki te nui o nga Poraka e purutia nei, i whakaae ki te whakatu kai-tiaki hei whakawhiti atu i o ratou whenua ki roto ki te ringa o te Kamupene. Ka-page 55hore he moni i utua ki nga Maori, engari he mea tohu kau tetahi moni iti noa nei, hei whakarite i nga ritenga o te Ture mo runga i nga ritenga whakawhiti whenua Maori. Kaati, mai o taua ra tae mai ki tenei—e korero ana ahau i nga korero tuku mai ki an — he nui noa atu nga Maori whai hea i roto i nga whenua kei roto i te take nei, kore rawa i whiwhi ki tetahi kapa kotahi o te moni nui e mau nei i runga i nga pukapuka nei. Kaati, ka maranga mai tenei aronga tirotiro ki roto ki aku mahara, i te wa ka uru mai ko te Peeke o Niu Tireni te kai-pupuri i nga whenua o te take nei, tahuri tonu atu ia ki te mahi i ana taitara kino, he, kia pai, kia ora ai ana moni, kia pai ai ana punga, a i penei ai te Peeke ki tana kii, kia ora ai ana moni i tuku ai hei whakapai i nga whenua, he utu whakawa, me etahi atu mahi. Ko te takoto o te nuinga o nga taitara a te Peeke ki nga whenua e purutia ana e ia i taua wa, i te takoto he, notemea kahore i whakahaerengia nga hoko i runga i nga ritenga i whakatakotoria e nga ture e mana ana i taua wa; a he aha te tukunga iho? Ka oho ake he tikanga pakiki ma nga Pakeha, a i roto i aua mahi pakiki a ratou, ka haria mai he Pire ki te Whare nei, hei whakamana i nga taitara he nei, nga taitara he a nga Pakeha me te Kamupene. Ka taka te nuinga o nga taitara kikino nei ki roto ki te ringa o te Peeke o Niu Tireni, a i te wa i a ratou, ka tahuri te Peeke ki te hari i aua taitara kikino ki te aroaro o te Kooti Whakamana Taitara Whenua Maori, tono ai kia whakamanaia. I takina ai e ahau enei pekanga korero, hei whakaatu ki nga mema honore: Na te Peeke i kimi he huarahi hei mea e ora ai ana taitara i raro i tetahi Ture a tenei Paremete, no konei ahau i kii ai mehemea kahore nga taitara kikino he nei i whakamanaia, kua kore he maunga ringa mo te Peeke ki runga ki nga whenua o nga tini Maori nei; otira na te Ture a to tatou Paremete i oho ake nei i roto i nga mahi pakiki a nga iwi Pakeha o te Tai Rawhiti, kia paahitia e tenei Whare he ture hei whakaora i nga taitara he nei, a na te ture a to tatou Paremete i mana ai aua taitara kahore nei e tika kia whakamanaia. Me kii ake ahau ko te huarahi kua whakatakotoria i roto i te Pire nei, ehara i te huarahi tika, mehemea ra he pono te hiahia o te Peeke, o te Kawanatanga, o te Whare nei hoki, kia whiwhi painga nga Maori whai hea ki nga whenua e puritia nei o te Peeke. Kua kii ake ra ahau i mua ake nei, heoi ano te mahi a te Pire nei, he whakaroa kau atu i te wa ki te rua tau, kia ahei te Poari i roto i tena wa ki te mahi i etahi mahi e taea ai te nama ki te Peeke te whakaea, a ki te haere tika nga mea katoa i roto i taua rua tau, tera pea e toe mai tetahi wahi iti nei ki nga Maori, ki te kore, ko te mana hoko o te Peeke kua kore e taea te arai. I runga i tenei ahua kahore he wahi i roto i te Pire nei e taea ai te kii, he wahi pai tenei. Kia tahuri ahau ki te whakatakoto ki te aroaro o nga honore mema i taku huarahi. Ki au, ko te tikanga ma te Kawanatanga tonu e hari mai he Pire whakatakoto i etahi ritenga, kia riro ma tetahi o nga Tari a te Kawanatanga e homai he moni, hei horoi atu i te nama ki te Peeke e takoto nei i runga i nga whenua.

Honore Mema.—Na wai tena. Kahore.

Hone Heke. —Ko taku whakaaro tenei. E kii ana ahau koia nei te huarahi tika mo tetahi Pire. E kii ana ahau i tenei huarahi i runga i tetahi take tika. Ehara tenei i te huarahi hou, a maku e tango ake he tohu e hangai tonu ana ki tenei. E tohu ana ahau ki te Peeke o Niu Tireni. Ko te take o te Pire e takoto nei i o tatou aroaro, he take paraiweti. Kaati, ko te Peeke i roto i tetahi wa o tona tuunga i haere mai ki te Whare nei, tono ai kia awhinatia ia. He take paraiweti te Peeke o Niu Tireni i taua wa, a i naianei ano hoki; engari he mohiotanga no te Whare nei ki te nui o te mate e pa.

Ta Hohepa G. Waari. —Ki te korom.

Hone Heke. —Ae "Ki te poroni." Whakaae ana te koroni ki te awhina i te Peeke, kei hinga, ka nama e te Koroni nei e £2,000,000 hei awhina hei whakaora i taua Peeke. Ki taku wananga, kei te rite te mate o nga Maori i naianei ki te mate i pa nei ki te Peeke i te 1894. Ka kii ano ahau he tiaki nui kei runga i nga tuara o te Kawanatanga mo runga i nga mate penei e pa ana ki nga iwi Maori, na tenei Paremete hoki i whakaahei nga taitara he kia whakamanaia, kia takoto page 56ai kei taitara ora, ahakoa i mohio ano te Whare, ko te paahi i nga Pire pera ona aronga, e takahi ana i nga mana, a kei waho ke i te mana o tenei Paremete. I raro i tenei aronga, kua tau he he ki runga ki tenei Paremete. I te mea i mahi he te Paremete, ka tau tena he ki runga ki te Kawanatanga, a i roto i tenei mate nui kua pa nei ki nga Maori o te Tai Rawhiti, e tika ana kia awhina tenei Whare i te huarahi kua takina nei e ahau. E mahara ana ahau, ko nga Maori e whai hea ana ki nga whenua e puritia nei e te Peeke, kahore atu o ratou whenua i waho atu i o ratou hea i roto i enei whenua. Ko te ritenga nui e whakatakotoria ana e ia Kawanatanga mo runga i nga ritenga ture tiaki i nga Maori kei kore whenuatia, ko te whakapumau i te ture tiaki i nga Maori, i runga i a ratou tukunga whenua, ara kia mau tonu mai ano he hea whenua mona e rite ana hei oranga mona, katahi ano ka ahei kia whakaaetia kia puta te hoko o tetahi whenua Maori. Kahore ahau i te mohio mo nga whenua e puritia nei e te Peeke, i takoto ranei nga pukapuka whakawhiti i enei whenua ki te aroaro o te Kooti Whenua Maori, o te Komihana ranei kia uiuia, he whenua atu ano ranei to ia Maori i whakawhiti nei i ona paanga ki enei whenua ki te Kamupene, kahore ranei. He take tena e rite ana kia whakamohiotia ki te Whare a muri ake nei. Na mo runga i nga whakaaro tiaki i kii nei ahau e takoto nei i runga i nga tuara o nga Kawanatanga o te koroni nei, mo runga i nga ritenga tiaki i nga iwi Maori, me whakaatu ake e ahau, ko te whakaaro a te Kuini kua mate nei, i kiia nei e tona reo i roto i te rarangi 3 o te Tiriti o Waitangi, ka tukua mai e ia ki nga Maori o Niu Tireni tana tiaki-hira, ehara i te mea he tiaki anake i nga Maori kei tomokia mai e etahi atu o nga iwi nunui o te ao, engari he nuku atu, e pa katoa ana ki nga ahua tiaki katoa, ki nga tiaki e rite ana, ina paangia nga Maori e nga mate penei me tenei. Kua kiia ake nei e ahau, na tenei Paremete i whakawhiwhi te Kamupene me te Peeke ki tetahi ture, i taea ai e ratou te whakamana a ratou taitara he: Mehemea hoki, kahore, kua kore e taea e ratou a ratou taitara te whakamana, a kua kore he mana o te Peeke o tetahi atu kamupene ranei te pupuri i nga whenua e mau i roto i te Kupu Apiti nei. Ka kaha tenei take anake hei toko i o tatou manawa, kia meatia e tatou he tikanga, kia taea e nga kai-tiaki te nama mai i tetahi o nga Tari o te Kawanatanga he moni, hei utu i te nama ki te Peeke, hei moni whakatekihana i nga Poraka, kia tukua katoatia ai ki te riihi a waiho ma nga moni reti e whakahoki ta te Kawanatanga, te moni tinana, me te moni itarete, kia taea ai kia toe mai te whenua, hei oranga mo nga Maori no ratou, me o ratou uri. Ko taku mahi he whakaatu, mo runga i nga take penei, he mea tino tika, kia tirohia e tenei Whare ano nei he mate no te katoa. Me titiro penei na e tatou—Me hemea ka kore te Poari nei e kaha ki te whakahaere i nga whenua nei i roto i te rua tau kua meatia nei e te Pire nei, hei wa whakamatauranga mona ki te utu i te Peeke, a i te paunga o taua rua tau, ka tango tonu iho te Peeke, ka hokona nga whenua nei—a kua hoatu nei e te Pire nei taua mana ki taua Peeke kia pera ia, ka pehea nga Maori? E tino kii ana ahau, he mahi tino tika ma te Whare nei, me hanga he rarangi pai atu i enei, hei takotoranga mo tetahi huarahi pai atu i tenei i roto i te Pire nei, kia mohiotia ai, ka toe ano te whenua a muri hei oranga mo nga Maori no ratou. Ahakoa kahore enei o nga Maori e whiwhi ki nga kua, e pai ana ka takoto nga whenua hei ora mo nga uri. Heoi ano te huarahi e taea ai e tatou te whakaatu te ngakau whakaaro e korerotia tonutia nei e nga honore mema mo nga Maori. E mohio ana ahau he peka tenei kahore e reka ki nga mema honore, ahakoa, he wa tika tenei hei whakapuakanga i te whakaaro tuturu i roto i te ngakau. Me whai ture hei tiaki i nga whenua, me hanga he tikanga e taea ai e nga Maori te whakapai etahi o nga Poraka o nga whenua, a me whakahaere aua whakapainga i raro i etahi tangata mohio. Mehemea e hiahiatia ana kia puta he pai ki nga Maori no ratou nga whenua, koia nei nga huarahi e taea ai te whakatutuki. Ka pehea te ahua o te tu o nga whenua nei a te paunga o te rua tau, kahore tetahi o tatou e mohio. Kaati, ko te tumanako anake, kia puta tika, ora mai nga whenua, hei ora mo nga Maori no ratou.

Te Pika. —Kua pau te wa ki a koe.

Nepia (Mr. Napier, mema mo te Taone o Akarana). —Kei te whakaaetia nuitia ki taku mahara e katoa, ko te ahua o nga mahi i mahia ki runga ki nga whenua Maori o te Tai Rawhiti, he tino mahi kino, a ko te wa e tuhituhia ai te whakapapa korero o nga mahi a te Kamupene Whenua Maori o te Tai Rawhiti, me nga tinihangatanga maha i riro ai nga whenua Maori, tona wariu nei e tata ana ki te koata miriona pauna, ka man ena tuhituhinga hei tohu i te wahi tino pango i roto i te tipunga ake o Niu Tireni. Kahore ahau e raupatu i te Pire nei, notemea, ahakoa he aha te huarahi e meatia hei whakapuare i nga whenua pai o te Tai Rawhiti kia nohonohoia, e rite ana kia meatia. Kua maha nga tau o te Porowini o Akarana e puritia ana ki muri, i te hereherenga o nga tini whenua pai nei. I te takoto mangere tonu, a i takoto mangere ai, na nga mahi pohehe mahi kino i puta mai i tetahi takiwa—te takiwa, kahore ahau i te po nei e kaha ki te kii. Kahore ahau e hiahia ana ki te hahu ake i nga mea kua taha, te whakaatu ranei i nga tini mahinga hetanga, engari e whakapono ana ahau, e tino tika ana te koroni nei te tomo tonu ki roto ki tenei take i te tekau i te tekau ma rua tau ka taha ake nei, te kii, i runga i nga tikanga hei paniga mo te katoa, a hei painga mo nga iwi e rua, me tango mai enei whenua, a me tuku atu ma tetahi Apiha Kawanatanga e whakahaere. Ko te huarahi kua tohungia nei e te honore mema mo te Takiwa Pooti Maori o te Raki, e Hone Heke, ehara i te huarahi rere tarewa ki te mahara iho i te ohonga whakarere mai ki o tatou aroaro. E tohu ana ia i tenei po, i runga i nga tika mo tana iwi, e tino tika ana tenei Paremete, i runga i te whaka-aheitanga ana i te Peeke kia taea e te Peeke te whakapai te whakamana ana taitara kikino, me te aukati i nga Maori kia kaua e puta he reo, e tika ana te Paremete te tomo ki roto ki tenei take, ki te tiaki kia mutu nga mahi whakapau kino i nga whenua, whakapau kino hoki i nga moni. Ka taea e te Paremete nei taua huarahi te mahi i tenei po, notemea kei te whakamana tenei Whare i aua taitara i naianei. Kei te tino whakamana tenei Paremete i nga taitara katoa nei i tenei po. No konei, ka taea ngawaritia noatia iho te nama he moni i runga i nga whenua nei. (Tera atu te roanga.)

Haere tonu te korero a nga mema Pakeha a mutu noa te Pire. Me titiro aua korero i roto i Hansard.

Ka paahi te panuitanga tuarua, katahi ka komititia te Pire e te Whare, oti tonu atu paahi tonu atu te panuitanga tuatoru.

No te rua meneti ki te tekau ma rua o nga haora i te weherua i te po ka hiki te Whare.