Henare Kaihau (mema mo nga Maori o te Tai Hauauru). —Ka patai ahau ki te Minita no nga mea Maori, Mehemea kua whakaturia ranei e te Kawanatanga he apiha, i runga i tana kupu whakaae pera i whakapuakina i tera tau, hei kohikohi, hei whiriwhiri, i nga ingoa o nga Maori whenua-kore o te koroni, i murua nei o ratou whenua i runga i te raupatu i te mutunga o te whawhai ki Waikato? Ko te take o tenei patai he whakapuaki i te tangi me te whakahe a nga iwi i mate i te murunga o o ratou whenua i muri i te whawhai ki Waikato; a e tohu ana hoki taku patai i tino puta te kupu whakaae a te Kawanatanga i tera tuunga o te Paremete, ae, ka tukuna atu he apiha hei kohikohi hei wehewehe i nga ingoa o nga Maori puta noa i nga wahi katoa o te Motu o Aotearoa kua whenua-kore i runga i taua raupatu. Kaati, he tatari page 42tonu taku mahi mai o te mutunga o tera tuunga o te Paremete a tae mai ki naianei, a kaore nei ano kia whakamanaia e te Kawanatanga taua kupu a ratou, kaore nei ano kia whakaturia he apiha hei mahi i taua mahi. E penei ana taku kupu, mehemea e tino whakaaro pono ana te Kawanatanga kia whakahokia he whenua ki nga Maori whenua-kore, kaati, kei te tino kaha taku ki atu heoi ano te mahi tuatahi ma ratou me whakamana ta ratou kupu, me whakatu taua apiha kua kiia ake nei e au. Ka tino kaha taku ki atu ki te Kawanatanga me whakamana rawa nga kupu whakaae pera te ahua. Ka nui rawa te whakahe tonu me te tangi o nga iwi nei mo te kore kaore te Kawanatanga e whakatutuki i ana kupu whakaaetanga penei. Heoi, kei te tumanako tonu ahau tera e whakatutukitia e te Kawanatanga tana kupu whakaae.

Timi Kara (Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori). —Ki taku mohio tena e rite tata te hiahia o te mema honore mehemea ka tahuri mai ia ki te awhina i te Kawanatanga ki te hapai i nga Kaunihera i whakaturia i raro i te Ture Kaunihera Maori hei huarahi e kitea ai nga tangata e noho whenua-kore ana me nga whenua hoki kei te watea hei tuku ma te Kawanatanga ki nga Maori whenua-kore. He tika te kupu e kiia mai nei kua whakaarohia paitia e te Kawanatanga aua pitihana katoa ki tenei Whare a nga tangata e ki nei i pa he mate ki a ratou i runga i a tatou Ture Raupatu, a i puta ano he kupu ma te Kawanatanga e whakaae ana ratou kia whakaturia tetahi Kooti hei uiui hei whiriwhiri, puta noa i te koroni, i nga tangata whenua-kore, kia kitea kei te whea takiwa e noho ana, a he aha te take i whenua-koretia ai, a mehemea hoki he whenua kei te watea e taea ai te whakaora to ratou mate. Kei te man tonu te Kawanatanga ki tenei whakaaro, a ka whakaotia e ia tenei take i runga i nga huarahi marama e taea ana. Otira kauaka pea e tonoa atu he apiha hei uiui, engari ko te tino Kooti pai pea mana e mahi e whakatutuki ko nga Kaunihera Maori. A i naianei hoki i te mea kua oti te whakatutu aua Kaunihera puta noa i te koroni, ka tika kia huri mai ratou ki te awhina i te Kawanatanga mo runga i tenei take, a ka nui atu toku koa ki te hapai i nga mana whakahaere o nga Kaunihera puta noa i te koroni hei whakatutuki i tenei take.

Te Herihi (Mr. Herries, mema mo Pei o Pereti). — Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mea Maori, E pewhea ana te whakaaro o te Kawanatanga mo runga mo te pitihana a Emily Maria Fulloon (Mrs. Buckworth), i te mea hoki he maha nga tukunga atu ki te Kawanatanga me te ki atu kia whakaarohia paitia? I pataingia ano tetahi patai i tera tuunga o te Paremete mo runga mo te pitihana a taua wahine. Ka maha nga taenga o taua pitihana ki te aroaro o nga Whare e rua, a kua puta nga ripoata kia whakaarohia paitia e te Kawanatanga. I puta hoki te kupu whakahoki mai a te Minita i tera tau, utu mai i taku patai ki a ia i taua wa, i penei tana kupu, ara:—

"Ki taku ake whakaaro he take tika tenei hei uiuinga, a tera ahau e tono ki te Kawanatanga kia whiriwhiria ano e te Kawanatanga tenei kereme. Kua oti i au te wkakaatu i taku whakahokinga i tetahi patai o mua atu i tenei, ara, tera e whakahaua e te Kawanatanga kia mahia he ripoata mo etahi o nga pitihana a nga Maori o Aotearoa nei, ma tetahi tangata matau taua ripoata e mahi, a tera ahau e whai kupu ina tonoa kia uiuia tenei take a taua wa"

Kaati kei te noho tumanako ahau kia ki mai te Minita ina tu ake ia ki te whakautu i tenei patai aku, tera e whakaaetia e ia kia whakaturia he uiuinga mo taua kereme.

Timi Kara (Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori). — Ka marama pea te mema honore ki te uaua o tenei tu ahua take hei whakahaeretanga ma te Kawanatanga. Ka nui etahi atu keehi penei ano te ahua me tenei e whakaarahia mai nei e te mema honore, a e pa ana hoki ki tenei take nui, ara, te murunga o nga whenua a nga iwi i runga i te raupatu a te Karauna. Mo te taha ki nga take o te kereme nei, kei te whakaae atu ahau e kaha ana, a e tika ana hoki kia ata whiriwhiria, engari e ahua ngakau kore ana te Kawanatanga ki te whakaoti wehewehe, ara takitahi, i enei tu ahua take, he pai rawa kia kotahi ano te whakahaerenga page 43mo enei tu ahua keehi katoa. Ka ahua pera ano taku whakautu ki te patai a te mema honore nei me taku whakahoki mo te patai a te mema o te Tai Hauauru. He maha nga Maori kei te noho mate penei ano me taua Mrs. Buckworth; ara, i murua hetia atu o ratou whenua i raro i te raupatu, kaore rawa i tirotirohia. I runga i tenei keehi, akakoa kua puta he whakaoranga ma te Kawanatanga ki tona whaea, e kereme ana a Mrs. Buckworth kaore i kapi ona take tika i taua whakaora a te Kawanatanga. Kei te tika ano pea hoki kia tirotirohia taua kereme, engari me ata waiho kia rite ra ano i te Kawanatanga tetahi tikanga whanui hei whakaoti i nga keehi katoa penei te ahua. He nui noa atu nga whenua i te takiwa o te Pei o Pereti i murua i runga i te raupatu i te wa o te whawhai, a he maha hoki nga kereme kua ara i runga i taua ahua, a kaore ahau e kite ana i tetahi take e kore ai e tika kia hurihia atu ma nga Kaunihera Maori e uiui aua kereme a taihoa tata ake nei.

Te Herihi (Mr. Herries). — Ka whakahaua ranei e te Minita kia peratia?

Timi Kara (Mr. Carroll). —Ae.

Henare Kaihau (mema mo nga Maori o te Tai Hauauru). — Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mea Maori, Mehemea ka whakatikaia e te Kawanatanga nga rohe o te Kaunihera Whenua Maori o te takiwa o Waikato kia uru ai ki roto ki aua rohe etahi poraka whenua e takoto nei i naianei i roto i nga rohe Kaunihera o Maniapoto, o Tuwharetoa, o Waiariki, me Tokerau, hei whakarite i te tino hiahia o nga iwi Maori no ratou aua poraka whenua? Ka nui te awangawanga me te pouri o nga iwi Maori o te ripa ki raro o te motu nei mo runga i tenei take. He maha nga iwi me nga hapu kua mahue o ratou whenua ki waho o te rohe Kaunihera i panuitia ki roto ki te Kahiti o te marama o Hurae kua taha ake nei. Ara, etahi o nga iwi o Kawhia, etahi wehenga o Ngati-Maniapoto, etahi o nga iwi o Tauranga, me etahi o nga iwi o te pito ki te Hauraro o Akarana. Mehemea ki te kore e whakamanaia o ratou hiahia mo runga i tenei take e kore ano hoki te Kawanatanga e tika kia tumanako tera nga iwi Maori o aua takiwa e awhina e tautoko i nga Kaunihera whakahaere whenua kia puta ana mahi? Tetahi take nui rawa tenei hei ata whakaarohanga ma te Kawanatanga, a ko te mea tika me whakamana e te Kawanatanga te hiahia o aua iwi mo runga mo te whakatikatikanga o taua rohe Kaunihera.

Timi Kara (Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori). — Ki taku whakaaro e kore e tika i naianei kia whakarereketia aua rohe. Kua oti hoki te whakarite me te panui ki roto ki te Kahiti Ka tu he pootitanga mema mo nga Kaunihera Whenua Maori i ia toru tau, a hei reira ka ahei te Kawana ki te titiro me te whiriwhiri mehemea e tika ana kia whakatikaina nga rohe. Mehemea ka kitea e tika ana kia whakarereketia te takoto o nga rohe ka whai mana te Kawana ki te whakarereke a taua wa; engari mehemea ka whakamana nga tono penei kia whakatikatikaia nga rohe i nga wa katoa, ka riro tena hei puru haere i nga mahi a te Kaunihera a kore noa iho e whai painga. Mo te rua o nga take nei, ara, mo te kupu ra, he aha te Kawanatanga te tahuri ai ki te whakamana i te hiahia o nga iwi kia awhinatia ai nga mahi kia puta ai nga tikanga, me ki atu ahau, ko te Kawanatanga te tangata tika hei whakaoti i era tu take, pai atu tana whakaoti i era tu take i ta te tangata e whai paanga ana ki nga whenua, notemea ka taea e te Kawanatanga te ata whiriwhiri marire nga hiahia o tena wehenga o tena wehenga o nga iwi Maori. Mehemea e kotahi ana te whakaaro o nga iwi Maori ki runga anake ki te huarahi o te tikanga e tonoa mai nei e te mema honore, katahi ka ngawari noa iho te whakarite i tena hiahia; otira kei te mohio noa atu te mema honore kei te takato ke noa atu nga hiahia o tena wehenga o tena wehenga o nga iwi Maori mo runga mo aua rohe e korerotia nei. Ka tau hei painga mo te katoa te waihotanga ma te Kawanatanga, ma te tangata kaore nei ona paanga kia kotahi ki nga whenua, e whakaoti enei tu take, notemea heoi ano tana e hiahia ana ko te painga mo te katoa. Waiho kia tae ano ki te takiwa pootitanga, a hei reira mehemea ka kitea e ahei ana kia whakatikaia nga rohe kia rereke te takoto, ka tino whakaae te Kawana-page 44tanga ki te awhina i te kupu a te mema honore.

Hone Heke (Mema mo nga Maori te Tai Tokerau). —Ka patai ki te Minita mo nga Poutapeta, Mehemea kei te marama ranei ia ki te huarahi e taea ai e ia te whakatu tetahi terewhone ki Mangamuka, notemea ko te terewhone tata ki taua wahi kei Rangiahua noa atu, e tae ana ki te rua tekau ki te rua tekau ma rima ranei maero te tawhiti? Ko te huarahi ki taua wahi, kei reira nei taua terewhone. tetahi huarahi kino i nga marama o te hotoke. He nui nga tangata e noho ana i nga taha e rua o te awa o Mangamuka, a he tino painga nui mo aua tangata hui atu hoki ki nga Maori mehemea ka whakaaetia e te Minita tenei tono.

Ta Hohepa G. Te Waari (Sir J. G. Ward, Minita mo nga Poutapeta). — Ka tae ki te £475, nga moni e pau i te hanganga i taua raina, a ki te mahara iho e kore e neke atu i te £5 i te tau nga moni e hua mai. No reira, i runga i tenei ahua, e pouri ana ahua ki te ki atu, e kore e taea e au te whakaae kia hanga taua raina.

Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu) —Ka patai ahua ki te Minita mo nga Whenua, Mehemea ka tahuri te Kawanatanga i tenei tuunga o te Paremete ki te whakanoho i tetahi moni kia £200 ki runga ki te rarangi moni apiti hei mahi i te rori atu i Puketiraki Reriwe teihana tae atu ki te puna wai e karangatia nei ko te "Kuri" te ingoa kei te take o Puketiraki maunga, kia hono atu ai ki tera wahi o te rori i Sea-cliff ki Dunedin kua oti nei te mahi me te whakatakoto ki te kohatu, ma te Tari o nga Whenua me nga Ruri i Dunedin e mahi? Ko taua rori e korerotia nei e haerengia nuitia ana e nga wakena o Sea-cliff, a pakaru noa iho i aua wakena a kore rawa e puta te tangata ki te kore e hanga tetahi tikanga penei me tenei e tohungia atu nei e taku patai. Ka tino kaha taku kupu atu ki te Minita kei a ia e tiaki ana te Whare Porangi mana e utu tetahi taha o te moni whakapai i taua rori, notemea kaore e taea te tono kia utu reiti te Whare Porangi; otira e haerengia ana e ratou taua rori, a pakuru noa iho i a ratou, a kore rawa nga tangata o taua takiwa e puta ina haere ma taua rori E tono atu ana ahau ki taua Minita kia korero raua ko te Minita mo nga Whenua ka whakariterite ai mo tenei take.

Te Takana (Mr. Duncan, Minita mo nga Whenua). — Kua noho noa atu tetahi £50 ki runga ki te rarangi moni a kaore nei ano i whakapaungia.

Tame Parata. — Kaore he painga o tena £50; ko te aha e pahure i tena moni, kore rawa e oti, heoi he rite tonu te pai mehemea ka porowhiua noatia atu ki te moana tena £50.

Te Takana (Mr. Duncan). — Ka tonoa e au kia hanga mai he ripoata mo runga i tenei mea kia kitea mehemea tera ranei e taea tetahi tikanga mo tenei take.

Hone Heke (mema mo nga Maori o teTai Tokerau.) — Ka patai ahau ki te Minita mo nga Whenua, Mehemea ka whakanohoia e ia he moni ki runga ki te rarangi moni o nga mahi nunui hei whakapai i tetahi wahi o te rori i Mangamuka ki Peria—ara, timata atu i te piriti i Mangamuka tae atu ki te kainga Maori i Mangamuka—kia puta ai nga paki, nga kaata, me era atu mea porotiti i taua rori?

Te Takana (Mr. Duncan, Minita mo nga Whenua). — Kaore ano i wehea he moni hei mahi i te rori i whakahuatia ake nei te ingoa, a, i runga i te whakaaro ake ki te nui rawa o nga tono tino whaitikanga kua whakamana e te Kawanatanga, e kore e whakanohoia he moni mo taua rori ki runga ki te rarangi moni mo tenei tau.

Te Herihi (Mr. Herries, mema mo Pei o Pereti). —Tera e kite nga mema honore he Pire ngawari noaiho tenei, a i tenei wa o te ahiahi, kahore au e whakaroa i te Whare ki nga whakamarama. Ko te whai a te Pire, he whaka-ahei i nga Ropu Takiwa (Kaunihera Pakeha) ki te kohi i nga reiti i nga Maori. Ko te rarangi tuatahi o te Pire, he rarangi hei whakakore i tetahi wahanga rarangi kua kitea nei i naianei, he wahanga rarangi page 45kino, a ki taku mahara ahakoa ano ko te Minita Maori, ka whakaae kia whakakorea taua rarangi i roto i te ture e mana nei. Ko taua rarangi e kii ana kia hawhe reiti ano he reiti hei utunga ma nga Maori me nga hawhe-kaihe, a kaua ratou e utu i nga reiti motuhake e whakataua ana. Ki au nei he tikanga pohehe te tikanga kii, ko te Maori me te hawhe-kaihe i hoko whenua mai nei i te Pakeha, kaati ano he reiti mana e utu ai, he hawhe reiti ki nga Ropu Takiwa. Ko taua tikanga ki taku, kahore i te rite ki nga tikanga o te wa e haerengia nei i naianei. Kei te rite tonu te haere me te whakamahia o nga rori e te tangata Maori ki ta te Pakeha, no reira kahore he tikanga kaha hei meatanga kia kaua ratou e utu i nga reiti pera me a nga Pakeha e utu nei. Ko te rarangi tuarua, he rarangi hei horoi i te tikanga i roto i te ture e mana nei, me haere rawa ki te aroaro o te Kooti Whenua Maori i raro i nga ritenga o te Ture o te 1894, i mua o te taeatanga kia hokona nga whenua Maori hei utu i nga reiti. Kei te waiho tonu e au i te mana o te Minita i roto i te ture o te 1896. Ka ahei tonu te Minita ki te kii, e tika ana ranei kia hokona te whenua, me tango ranei i te huarahi tuarua e takoto nei i roto i te ture o te 1896, ka kitea kei te takoto ano he tiaki e rite ana mo nga Maori. Ko te tikanga nui ia e whaia ana, kia taea te kohi nga reiti. Tera e kiia, ki te utu nga Maori i nga reiti katoa e whakataua ana ki runga ki o ratou whenua, penei me nga whenua Pakeha, he mea tika kia whai reo ratou ki roto ki nga Kaunihera, a me whiwhi ratou ki te pooti. Kahore au i te kite i roto i te Ture Takiwa me te Ture Reiti e arai ana i a ratou kia kaua ratou e whakanohoia ki runga ki te rouru. Mehemea kei runga ratou i te rouru whakatau wariu, ka noho ano ratou ki runga ki te rouru pooti. E tumanako ana au kia whakaae nga mema kia paahitia te korero tanga tuarua, a kia tae te Pire ki roto ki te Komiti nui o te Whare, ka whanui atu aku whakamarama mo ia rarangi mehemea ka hiahiatia.

Te Whiira (Mr. Field, mema mo Otaki). —Ko au te mema e tino tika ana ki te aki i tetahi Pire penei i roto i te Whare. Ki taku mohio noku te takiwa e paangia nuitia ana e nga mate i raro i nga ture reiti mo runga i te take whenua Maori, i etahi atu takiwa o te koroni. Ko taku mahi he kauhau, me rite tonu he tikanga mo nga Maori me nga Pakeha, a kaati ano, no tenei tau ka inoi au ki te Kawanatanga kia haria mai he Pire hei whakatutuki i taua whakaaro. I roto i te whakautu a te Minita mo nga Mea Maori ki au, i kii ia, kei te tino whakaae ia ki nga aronga take i whakaaturia e ahau, engari i kite ia i etahi uauatanga kei mua i taua take. Ahakoa ra, kua whakaae ia, ka hohoro te haria mai o tetahi Pire. Penei me te kupu kua kiia ake nei e te mema mo te Pei o Pereti, kahore e taea e tetahi o nga mema noa iho te hari mai he Pire i tenei wa o te Paremete, engari ka tumanako au hei tetahi wa tonu o muri tonu iho i te puaretanga o tera Paremete, me hari mai e te Kawanatanga tetahi Pire penei me tenei e takoto nei i te aroaro o te Whare hei horoi atu i enei ritenga he. Ko te ture e mana nei i naianei, kei te kii, kaati ano he reiti hei utunga ma nga Maori, ko te hawhe o nga reiti e whakataua ana ki runga ki nga whenua Pakeha, a kaua ratou e utu i nga reiti motuhake e whakataua ana ki runga ki nga whenua Pakeha, otiia kei te tino kii, i roto i tetahi takiwa motuhake e meatia ana kia namaia he moni, a kia whakataua he reiti motuhake hei utu i taua nama, heoi ano nga tangata hei utu i nga reiti motuhake, hei utu i te nama, ko nga Pakeha anake. Mehemea ka hoko tetahi Pakeha i tana whenua ki tetahi Maori, kua watea taua whenua i nga reiti, a kua tau te nuinga o te taumahatanga o nga utunga reiti ki runga ki nga Pakeha e mau tonu ki o ratou whenua i roto i te takiwa E tino tumanako ana au kia tere tonu i te puaretanga o te Paremete a tera tau, me hari mai he Pire e te Kawanatanga, hei whakataha atu i nga ahuatanga e takoto nei i naianei.

Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau). —Ki au kei te tino kaha nga mahara i roto i nga uma o nga Pakeha mo runga i take reiti, ara mo tona ahua e pa nei ki runga ki nga whenua o nga Maori. Kei te maharatia e nga Pakeha, he mea tika kia reititia nga whenua takoto noa a nga Maori, a ko te Pire e takoto nei i te aroaro o te Whare nei, kei te whai i runga i taua huarahi.

Te Herihi (Mr. Herries). — Kahore.

Hone Heke. —Ki au kei te pera. Ko te rarangi 2 o te Pire a te mema honore nei kei te pera, i te mea e whai ana kia horoia atu te wahanga (11) o te tekiona 2 o "Te Ture Reiti, 1894" Ko te tekiona 68 o "Te Ture Reiti, 1894," kei te whaia ano hoki e te Pire a te mema honore nei kia horoia—ko tetahi tena o nga rarangi tiaki i nga whenua o te Maori, i runga i era kupu o taua rarangi e kii nei—e kore e tika kia hokona tetahi whenua Maori mo te reiti, kia homai ra ano e te Komihana tana whakaaetanga i te tuatahi. Tenei tetahi mahara whanui kei roto i nga manawa o nga mema, a kei roto hoki i nga mahara o te iwi Pakeha nui tonu—kahore nga whenua o nga Maori e utu reiti ana, e utu taake ana hoki. I au ka whakautu nei i enei mahara o nga mema me nga iwi Pakeha, me hari mai e ahau he tohu korero hei whakautu, a hei whakaatu hoki kei te he taua mahara. Ko te tohu me tango e ahau ko te hokonga mai e te Karauna i nga Maori i Waimarino Poraka. Tuatahi he mea here taua whenua kia kaua e taea te hoko e nga Maori ki tetahi atu tangata i waho atu i te Karauna—ko te here na te ture o tenei Paremete—me ui ake ahau, he aha te take i herea ai? He arai kia kore ai e taea e nga Maori te utu whakataetae i roto i te makete nui o waho, a hei whakawhiwhinga i te koroni, koia ra te take i utaina ai he here ki runga ki taua whenua—ko te huarahi i tokona ai nga Kawanatanga ki te pera, he mea kia mama ai nga moni hei utunga ma te Karauna, hei pai mo te koroni. He tika, he utu mama te utu i riro ai i te Karauna te whenua, a hei pai hoki mo te koroni, engari i huri ki nga Maori te pehanga, te mate. Na te aha i whiu te utu o taua whenua ki raro? Na nga here i utaina atu nei e nga ture. Ko te utu huihui i utua e te Karauna i te hokonga mai e ia o Waimarino Poraka, e 2s. 6d. tona wawahanga i te eka. Ko te nui o nga eka o taua Poraka, e 400,000, a ko te moni huihui i hokona mai ai e te Kawanatanga taua whenua i nga Maori e £50,000. Me whakaatu ake e ahau, he maha nga taonga utu nui kei runga i taua Poraka, mo nga ngahere totara tenei. Ko te nui o te takiwa i whakataua kei te turia e te rakau totara 15,000 nga eka, mehemea ka tangohia he kaupapa whika, me kii kia 15 nga rakau totara i te eka i runga i te takiwa o te 15,000 eka, a me kii he utu mo te rakau kotahi, kia £1 i te rakau, ka eke te moni mo nga rakau ki te £300,000, ko te whiwhinga o te koroni i raro i tenei tohu e £250,000, haunga hoki te whenua, kei a ia tonu. Koia nei tetahi o nga huarahi e utu ana te Maori i nga reiti me nga taake ki te puranga moni topu o te koroni. He maha nga tohu e taea e ahau te hoatu, hei whakaatu ki nga mema honore kei te utu nga Maori i nga reiti me nga taake i runga i nga huarahi taumaha. Kia huri ahau ki te taha whakararo o Akarana. I nga tau maha kua taha nei, a i enei tau tata ano, ko te nuinga o nga whenua kauri a nga Maori o era takiwa, i riro katoa i te Karauna te hoko, i raro i nga utu whakahoki ki raro, i runga i nga here i meatia e tenei Whare Kaati kua hokohokona e te Poari whenua Karauna o Akarana nga ngahere rakau kauri mo te 1s. i te rau a mo te 1s. 6d. i te rau. Ko nga hua katoa i runga i nga pehanga o nga utu i hokona ai nga whenua nei, haere katoa ki te koroni, a ko te mate ki nga Maori no ratou nga whenua. Mo nga rakau anake enei utu e takina nei e ahau, ka takoto tonu te whenua ki te Karauna. E mahara ana ahau, kua nui enei tohu, hei matauranga mo nga mema Pakeha, kei te utu nga Maori i te reiti raua ko te taake, a he utu taumaha. I te tau 1882 ka maharatia e te Paremete he mea tika kia whiua tetahi tikanga taake ki runga ki nga whenua Maori, a he mea penei te whakamahinga: I raro i te Ture Pane Kuini ka whakataua he tiuti ki runga ki nga whenua Maori i hokona i riihitia ranei. Ko te tiuti, he £10, i roto i ia £100, i runga i te wariu o te whenua. No te paahitanga ano o "Te Ture Whakahaere i nga Whenua Maori, 1900," katahi ano ka whakakorea taua tiuti taumaha, engari mo nga whakahaerenga whenua i waho atu i te Ture Kaunihera Whenua Maori, kei te mau tonu taua tiuti mo nga riihi me nga hoko a nga Maori. Ka tonoa tonutia e te Tari Pane Kuini kia utua te £10 i roto ia £100.

He Mema Honore. — Kowai kei te utu i te 10 paiheneti? Ko nga Maori ranei?

Hone Heke. — Ko te kai-tango i te whenua te tangata utu; engari ko te wariu ara ko te nui o te moni reti mo te whenua e riihitia ana, ko te nui ranei o te utu hoko i te whenua, e patua iho ana ki raro, i runga i te nui o te tiuti i utua e te kai-tango i te riihi, i te hoko ranei. He aha te nui o te tiuti pane kuini e utua ana e nga Pakeha mo nga riihi me nga hoko whenua? 15s. ano hereni i roto i te £100. He tohu ano tenei ki nga mema honore, kei te utu ano nga iwi Maori i te reiti me te taake i raro i tenei o nga tikanga. Kahore ahau e tino whakahe ki nga Maori kia utu reiti, engari mehemea e homai ana nga awhina mahi ki nga Maori, penei me nga awhina Pakeha e awhinatia nei i raro i te Ture Tuku Moni ki nga Tangata Noho Whenua, kia taea ai nga whenua o nga Maori te whakapai, me etahi atu o nga tikanga e rite ana, katahi pea ka ahua marama i au. Ki taku mahara, e tika ana kia whai mahara te Kawanatanga me nga mema honore o te Whare ki te ahua o nga uauatanga mo runga i nga tikanga penei, e nohoia nei e nga Maori. Ko te huarahi tika hei whainga ma nga mema o te Whare, me hanga he tikanga e taea ai e nga Maori kua wehewehe nei ki ia tangata tana poraka tana poraka, a ki nga Maori hoki kua whaka-kaporeihana nei i a ratou, he moni te tango mai i raro i te Ture Tuku Moni ki nga Tangata Noho Whenua, i te Tari whakahaere i taua Ture, tetahi atu Tari ranei, kia taea ai o ratou whenua te whakamahi te whakapai, me nga tikanga ngaki kia taea. Me whakaatu ake ahau, kahore e taea e te Maori te tango mai he moni i te Tari Tuku Moni ki ngaTangata Noho Whenua, kahore ano hoki e homai e te Kaitiaki mo te Katoa, kahore e penei te whiwhi o nga Maori i aua Tari, i te whiwhi o nga Pakeha. E homai ai he moni ki te Maori e tetahi o nga Tari nei mo nga mahi whakapai whenua, ngaki whenua, me whai whenua riihi te Maori nana te tono, a me tuku atu nga moni reti o nga whenua o taua Maori ki tetahi o nga tari nei, mana e kohi ia wa ia wa e utua ai, katahi ano ka homai he moni: Engari kia rite ano te whenua e meatia ana hei punga mo nga moni e tonoa ana, ki runga ki ta te Tari e whakaae ai. I puritia ai nga moni reti o etahi atu o nga whenua o te Maori ra, he mea kia ea tonu ai nga moni itarete (hua) i runga i te moni matua i tangohia mai. He uauatanga nunui enei kei te aroaro o nga Maori e tu ana, na konei ahau i tono ai, he mea tika kia hanga he huarahi e taea ngawaritia ai e te Maori pupuri whenua he moni mana, hei whakapai i tana whenua, hei ngaki, hei tango taonga, me era atu mea e rite ana mo nga mea e ora ai te tangata, penei ano me nga tangata Pakeha e awhinatia nei e nga Tari kua tohungia ake nei e ahau. Ko te ahuwhenuatanga o te tangata Maori kei te whakaaturia haeretia e a ratou mahi. Ko taua kupu ano mo etahi wahanga hapu. Te tino kahanga o tenei mahi o te ahuwhenua kei te Pei o Pereti. Me tango ia Ngaiterangi o Tauranga, Ngatiawa o Whakatane, Te Whakatohea o Opotiki, Te Whanau-a-Apanui o Te Kaha, me Ngatiporou o Te Tai Rawhiti, kei te kaha katoa nga tangata takitahi, me nga hapu ki te whakamahi i o ratou whenua, a heoi ano te mea nana i kore ai e tino whanui rawa nga whenua e mahia, na te kore huarahi hei awhina i nga mahi whakatuputupu. Ko nga Maori o Tauranga Opotiki me Te Kaha nga iwi mahi nui i te kaanga i runga i te motu nei. Ka tumanako ake ahau kia whai whakaaro nga mema honore me te Kawanatanga ki nga iwi Maori, i runga i nga huarahi awhina kua tohungia nei e ahau, kia whiwhi ai nga Maori ahuwhenua ki te moni hei awhina i ana mahi whenua, hei ora mo ratou, a kia taea ngawaritia ai e ratou nga reiti e whakataua nei ki runga ki o ratou whenua, penei me etahi e utu nei.

Wi Pere (mema mo nga Maori o te Tai Rawhiti). — E tono atu ana ahau ki te mema honore nana te Pire nei kia kaua e whakahaerengia tana Pire i naianei, notemea no naia tata nei i oti ai te whakamaori o te Pire, a kaore ano ahau i whai taima ki te ata korero i taua mea kia marama ai ahau ki ona ritenga. Ki taku whakaaro kaore e tika kia haere tenei Pire. Kaore hoki ona painga. Ko te Ture Reiti e pa ana ki runga ki te iwi Maori i naianei kaore ano i whakahaerengia tikatia. Kaore ano hoki nga Kaunihera Maori i timata noa te mahi, a, ki taku nei whakaaro waiho kia timata ra ano nga mahi a nga Kaunihera, waiho kia riro ma page 48ratou aua whenua Maori e whakahaere, katahi ano ka tika kia tonoa kia utu reiti aua whenua, no te mea ka riro ma nga Kaunihera e whakahaere e whakamahi e whakanohonoho ki te tangata kia hua ai he painga ki runga. Kei te mau tonu ahau ki taku korero e ki nei ahau kaore e tika kia utu nga Maori i nga tino reiti e utua ana e nga Pakeha. He pewhea koia te ahua o nga whenua e toe ana ki nga Maori i naianei? Ko nga tino wahi kino o te motu nei. Ki te tikanga, i roto i te wha miriona eka e toe ana ki nga Maori i naianei, he korekore rawa nga wahi pai. Titiro hoki ki te takiwa o te mema honore nana te Pire nei. Ko nga whenua pai katoa o nga Maori o tena takiwa kua riro katoa i te Pakeha, ko nga wahi kikino anake e toe ana ki nga Maori. Ko nga iwi Maori o te takiwa ki Whakatane e rite ana ki te parera e kau noa ana i roto i te wai. Ko nga whenua papai katoa e tika ana hei mahinga kei te Pakeha anake e reti ana, a kei te utu reiti hoki e noho nei. Ko etahi o nga Maori o taua takiwa kaore ano i whiwhi i tetahi pea puutu kotahi i runga i o ratou whenua. Ki taku mohio kua kite pea te mema nana te Pire he maha nga Maori o taua takiwa e haere waewae kau noa iho ana, ko te take kaore kau o ratou whenua e whiwhi hereni ai ratou, heoi ano te oranga o nga Maori o taua takiwa ko nga moni utu ra e riro ana i a ratou e ka haere ana ki te kowhaki kaanga i na paamu a nga Pakeha. Tera tetahi wahi kei te takiwa o te mema honore ko Te Kaha te ingoa. Ko nga wahi whenua katoa o taua wahi e taea ana te mahi kei te mahia e nga Maori, me a ratou taonga, ara, hoiho, kau, poaka, hipi, tae noa hoki ki nga tikaokao, he mea here nga waewae ki te taura tau atu tau atu. He nui nga moni e pau ana i ia tau i ia tau ki te hoko taura hei here i a ratou kararehe, a he taima ano ina tae ki te wa e hokohokona ai aua kau, hoihi, poaka, hipi, aha, kaore e ea ana nga moni i pau ki te hoko taura hei here i a ratou i nga moni e riro mai ana i nga anki ina hokona. E tae ana pea ki te £50 pauna i te tau nga moni e hua mai ana ki etahi o taua iwi ahu whenua i runga i to ratou kaha ki te mahi, a ko taua moni auake pea te oranga o tana wahine me a raua tamariki, kaore rawa e toe he toenga hei tuku atu mana ki te peeke. Tena ko nga Pakeha mahi paamu e kore pea e neke atu i te hawhe o nga moni e hua mai ana ki a ratou i runga i a ratou paamu nga mea e pau ana i te tau, ko te hawhe e toe ana, tukuna atu ana ki roto ki te peeke takoto ai. Titiro ki tenei iwi ki te Arawa. E noho nei heoi kau to ratou oranga ko nga moni utu ra e utua ana e te Kawanatanga ki nga mea o ratou e uru ana ki nga mahi whakato rakau i te takiwa o Rotorua; me nga mea e haere ana ki te arahirahi i nga Pakeha ki te matakitaki i nga whenua ngawha e whiwhi ana i tetahi moni korekore nei i roto i te tau roa; ko aua turihi ki te hoatu hei utu mo ta ratou mahi. Ko aua iwi mate nei, he taewa anake ta ratou kai. He waimarie te rua kainga miti i te wiki kotahi. Heoi te mea tika, pai, ki toku whakaaro, kua oti nga Kaunihera Whakahaere Whenua Maori te whakatutu, a ko te mea tika me hohoro tonu te Whare ki te pooti moni i naianei tonu me te whakahau atu i nga kai-ruri kia haere ki runga ki nga whenua roherohe ai, kia ahei te whakanohonoho ki te tangata a enei ra tata e takoto ake nei. Ki taku mahara me whakama rawa te honore mema ki te kawe mai i te Pire penei te ahua me tenei e takoto nei i te aroaro o te Whare. Kei te mohio ia ki nga mate me nga tukinotanga e patu nei i te iwi Maori i te tau i te tau, a ka mea ia kia utaina atu ano tetahi atu taumahatanga kino ki runga ki a ratou. Na runga na te huhua noa iho o nga tini Ture kua paahitia e te Whare nei, e here ana e arai ana i nga mahi katoa e puta ai he painga i runga i nga whenua Maori, heoi te mea e taea ana e nga Maori he noho kau mai i roto i te pohehetanga titiro atu ai ki aua Ture. Heoi ano te Ture pai o nga Ture kikino mahamaha noa iho i paahitia e tenei Whare e pa ana ki nga whenua Maori ko te Ture e whakamana ana i te Karauna ki te hoko, notemea e ahei ana i taua Ture kia hokona e te Karauna nga whenua, kohuru tata i nga iwi Maori, patu horo tonu i te ra e whiti ana, mate rawa, oti atu. Kaore ano tenei Whare i paahi noa i tetahi Ture pai e ora ai te iwi Maori, whakatakoto i tetahi huarahi e taea ai e ratou te hanga tikanga e ora ai ratou, no reira e korero pohehe noa iho ana nga mema e ki nei me penei te Maori me pera page 49ka ora ratou, ki te meatia ranei te mea ka ora nga Maori. Heoi ano te ora mo te Maori me here rawa ona whenua kia kore rawa ai e taea te hoko ahakoa pewhea. Heoi ano nga tukuunga whenua e tika ana kia whakaaetia ko nga riihi anake, me te rahui ano i nga wahi whenua e tika ana hei mahinga kai ma ratou. Ko te Ture tuatahi tonu i paahitia e te Whare, nana i whakatakoto te huarahi tera e taea te ora mo te Maori a nga ra e takoto ake nei, ko te Ture Whakahaere Whenua Maori o te tau 1900. Katahi rawa ano te Ture a te Kawanatanga i paahi ai hei whakamutu atu i nga mate me nga kino i utaina e te Kawanatanga me nga Pakeha o te koroni ki runga ki te iwi Maori, a kei te tumanako atu te ngakau kia whakatikaia taua Ture a tona wa, kia tino pai ai ki runga ki nga Maori. A nei ke te mate, kei te arai i nga mahi a nga Kaunihera Maori, he kore no te Kawanatanga e tere ki te homai moni hei whakatutuki i nga ritenga o taua Ture. Kei toku nei takiwa e toru rawa rau mano eka whenua kua oti te tuku atu ki raro ki te whakahaere a te Kaunihera. Kei roto tonu aua whenua kei te ringa o te Kaunihera i naianei hei whakahaere mana; engari kaore he moni a te Kaunihera, no reira kaore e taea e ia te whakahaere kia hua ai he painga. Mehemea i tahuri te mema o Pei o Pereti ki te hapai i tenei take e korerotia nei e au ko ahau ko Wi Pere tona hoa tautoko, a mehemea ka homai he moni ki nga Kaunihera kia timata ai ta ratou mahi ki te whakahaere i nga whenua, kia hua ai he painga i runga, katahi ano pea ka tika kia kiia me utu reiti ratou. Ka tono hangai tonu atu ahau ki te mema honore kia tukua e ia tenei Pire ki raro.

Te Herihi (Mr. Hemes). —Ki te whakaaetia kia puta te panuitanga tuarua, kaati i tera, notemea e kore e taea e au te whakahaere tonu i te Pire, i te mea kua tangohia e te Kawanatanga nga ra katoa e toe nei ki nga paraiweti mema.

Wi Pere. —Ae ra; engari i ki te Minita mo nga Mea Maori, mehemea ka whakaae te mema nana te Pire ki te tuku i tana Pire ki raro i tenei tuunga o te Whare, ka tangohia e te Kawanatanga mana e whiri whiri e whakahaere a te tau e haere mai nei. Ko ahau kaore ahau e hiahia ana kia tahuri atu te Kawanatanga ki te hapai i te Pire pena te ahua. Tukua nga Kaunihera kia mahi ana i a ratou mahi kia oti ra ano tetahi mahi i a ratou katahi ano pea ka tika kia whakaarohia he Pire penei. Kaore rawa e mutu ana te tohe a nga iwi Pakeha ki te Kawanatanga kia hanga mai he Pire hei whakangaro i te iwi Maori kia ngaro rawa atu i te ao nei. I enei ra tata hoki meatia ana kia tangohia noatia te whenua o tetahi wahine Maori, te tukunga iho kei te aroaro o te Hupirimi Kooti taua keehi e takoto ana i naianei. Ahakoa e kiia ana kua mutu te tango i nga whenua Maori, engari kei te tangohia tonutia i naianei, kaore ano i mutu. Kiia mai ana kei te tangohia i raro i te Ture Whakanohonoho Tangata ki te Whenua. E patai atu ana ahau i whakaae ano ranei nga Maori kia tangohia atu o ratou whenua i raro i tena Ture Whakanohonoho Tangata ki te Whenua? Ki taku mahara kua ngata pea te puku o te Tari i naianei, kua nui nga whenua Maori, nga moana, nga awa, nga aha, kua riro i a ia i naianei. E wha anake pea hoki nga miriona eka kei te toe ki nga iwi Maori i naianei, a kaati pea me waiho mai ena toenga paku kia toe mai ki a ratou kaua e whakararurarungia. E korerotia ana ki nga Maori ko te Ture i paahitia i te mea o nga tau kei kona te ora mo ratou, engari kei nga tau o muri mai ka paahitia ano ho Ture hei muru atu i nga painga katoa tena e hua mai i raro i te Ture o mua atu. Ka nui te he o tenei mahi a nga mema honore e noho nei ki te akiaki atu ki te Kawanatanga kia whakatakotorianga tikanga penei. Engari kei te mohio atu ahau ki te take, he mahi pati pooti taua mahi. Mehemea hei painga mo te iwi Pakeha tena mahi, he aha ratou te hanga mai ai i etahi ture e pa anake ana mo o ratou whenua anake, waiho atu o nga Maori kia takoto ana? Ka tono atu ano ahau ki te mema nana te Pire nei kia tukua tana Pire ki raro, hei aha, waiho noa iho. Ko te nuinga hoki o nga whenua kei te takiwa o te mema honore he pungapunga kau noa iho.

Henare Kaihau (mema mo nga Maori o te Tai Hauauru). —Kaore e maha aku nei kupu. He nui taku koa mo te tuponotanga mai o tenei take hei tuunga ake moku ki te korero, i te kawenga mai o page 50tenei Pire ki te aroaro o te Whare e te mema honore nei. Kaore aku korero whakahe pewhea ranei ki nga mahara o te mema honore i kawea roai ai e ia te Pire nei, notemea ki taku whakaaro e hiahia ana ia kia whakaturia te iwi Maori kia tu tahi i te taha o te iwi Pakeha i runga i te turanga kotahi, a kaore hoki he he o tena whakaaro. Otira mehemea e kotahi ana te whakaaro a nga mema katoa mo runga i tena kaua e timatangia i waenganui te whakahaere, penei me te Pire nei, engari me hoki atu ki mua ki tona timatanga tika. E rite tahi ana to mana mohio ko te mema nana nei te Pire he nui atu nga mate me nga he e takoto nei i runga i nga whenua Maori puta noa i te koroni. I timata mai en a he me ena raruraru i te wa o te Tiriti o Waitangi ra ano, a mehemea e whakaarohia ana kia whakatikaia ana he i naianei me timata mai i reira rawa ra ano te whakatika. Titiro hoki ki te maha noa iho o nga Ture e pa ana ki nga whenua Maori e takoto nei. Tera tetahi takiwa whenua nui whakaharahara kei toku nei takiwa e takoto ana kaore e ekengia e aua Ture; a tenei hoki tetahi mate kino kei ko atu i tena e tau ana ki runga ki taua whenua; mai o te timatanga kaore ano kia pa atu te ringa o te tangata ra waho ki runga ki taua whenua—kaiponuhia ana e te Karauna ki a ia anake te mana ki te hoko mo ana moni i pai ai—me ki pea, mo te kotahi hikipene i te eka. Me pewhea koia e tika ai te ki ka rite tonu te tu o te Maori raua ko te Pakeha i runga i tenei Pire, mehemea ka waiho aua Ture e korero nei ahau kia mana ana? Ko te take tena e kore ai ahau e kaha ki te tautoko i te Pire a taku hoa a te mema honore nana nei te Pire. Na te Kawanatanga tonu o te koroni aua mate i hanga. Ko te Kawanatanga te he, a me tahuri rawa te Kawanatanga ki te whakaora i ana mate. Nui atu taku koa i taku rongonga atu i te kupu a te honore Minita mo nga Mea Maori i mua tata ake nei e ki ana ka ata whakaarohia paitia e te Kawanatanga tenei take, a, kua kite hoki ia kua tata haere mai te wa tika hei whakaritenga kia tu tahi te Maori raua ko te Pakeha. Engari kei te tino mohio noa atu te Minita mo nga Mea Maori ki enei mate me enei he e takoto nei i runga i nga whenua Maori. Me tino tupato rawa te Minita ki ana tikanga e whakahaere ai mo runga mo nga whenua Maori, notemea he mema Maori etahi o nga mema o tenei Whare; a ki te kore e tirohia o ratou mate me a ratou aue; ki te kore e homai he ora mo ratou e te Kawanatanga me pewhea te Kawanatanga e mea ai kia huri atu aua mema Maori ki te tautoko i a ratou? Ko te mahi tika tena ma ia Kawanatanga kotahi o Niu Tireni he awhina he tiaki he whakaora i te iwi Maori. E takoto nei hoki te kupu whakahau a te Kuini ki a ratou kia tiakina e ratou nga iwi Maori e noho nei i raro i tona mana. Engari kua kite ahau kaore te Kawanatanga e ata whakaaro tika ana i te ora mo nga iwi Maori; tenei atu ano tetahi mate hou kua utaina ki runga ki nga iwi Maori, ko te Ture Kaunihera Whakahaere Whenua Maori. Kia whia nga tau ki to koutou whakaaro e takoto ana nga whenua Mauri i raro i te whakahaere a aua Kaunihera? Ki taku nei whakaaro e kore rawa e hoki mai i roto i te kotahi mano tau. Awhea koia hoki mai ai nga whenua ki nga Maori no ratou aua whenua? Kaati, i te mea e mahia ana ena tu tikanga he aha rawa koia te pai i kiia ai kia whakaturia nga iwi Maori kia tu tahi i te taha o te iwi Pakeha. Ka nui taku hiahia kia korerorero tahi maua ko te mema nana nei tenei Pire, kia ki atu ahau ki a ia kia hui tahi maua ki te akiaki atu ki te Whare kia whakaae mai ratou, ae, e tino tika ana taku tohe e tohe nei kia whakatikaia aua Ture e whakahe nei ahau. Ki taku mohio he mea tika kia hanga e te Kawanatanga he Pire hei whakamutu rawa atu i nga ahua reiti katoa kia kaua rawa e pa mai ki runga ki nga whenua Maori. I te mahinga o nga rori tuatahi i runga i nga whenua Maori i te motu o Aotearoa nei i tangohia noatia te whenua mo aua rori kaore kau rawa i utua. E whia mano eka whenua Maori i tangohia noatia pena te ahua, a ka tonoa mai i naianei kia utu reiti nga Maori hei utu i te whakaoranga me te whakapainga o aua rori. Pena tahi ano hoki te tikanga mo nga reriwe. Ko nga whenua i riro i te mahinga o nga reriwe he mea hoatu noa atu e nga Maori kaore i tono kia utua; a he aha te painga ki a ratou i naianei mo tena aroha nui a ratou? Kore kau noa iho. Heoi ano na te kaha o te aroha o tenei iwi o te Maori ko ratou page 51tonu, ko ratou tonu, e mate ana i nga wa katoa. Kua oti noa atu e ratou o ratou whenua te tuku atu ki te Kuini tiaki ai upuri ai. I muri i tena na nga Pakeha i whakaara te whawhai i tenei motu, a murua noatia atu aua whenua o aua Maori kua oti noa atu ra te tuku atu ki te Kuini mana e tiaki, hei utu mo te whawhai o muri nei. E patai atu ana ahau ki nga mema honore kaore koia ratou e kite ana katahi te mate kino rawa atu ko tenei kua utaina nei ki runga ki nga iwi Maori. Mehemea he Paremete Maori tenei kaore rawa oku nei awangawanga ki te ki ka mahia te tika ka whakaorangia nga mate; a ki taku mohio tena e tau hei tino painga mo te katoa mehemea ka taea e tatou te paahi he Ture penei na, hei te Maori nga mema tokomaha o tenei Whare, kaua i te Pakeha. Katahi pea ka tika te whakahaere o nga ture o Ingarangi i roto i tenei koroni pera me era atu whenua e takoto nei i raro i te mana o Ingarangi. Ko te iwi Maori he tino iwi mohio, iwi whai whakaaro, iwi aroha, he iwi e mahi anake ana i te tika i nga wa katoa, kaore kau o ratou nei hara ki te Kuini. Kaore aku hiahia kia korero whakapai ahau mo etahi o nga mema o tenei Whare e tu nei i naianei, engari kei te ki atu ahau na tenei Whare tonu i tena wa i tena wa i whakaeke atu nga tini mate kua korerotia ake ra e au ki runga ki te iwi Maori. Ka tino kaha taku ki atu ki nga mema o te Whare he tangata nunui ratou, a kia tika hoki ta ratou whakapau i to ratou taima ki te hanga ture tika ture pai ture marama hei painga mo nga iwi e rua o tenei koroni. Tahuri ana nga Maori ki te hanga ture me te whakatu tikanga ma ratou hei whakamutu i ena raruraru, engari kore rawa te Kawanatanga e whakaae ana; tahuri aua nga Maori ki te hanga tikanga takahia ana e te Kawanatanga i nga wa katoa, kaore rawa e tuku i nga Maori ki te whakaora i o ratou mate. Maharatia ana tera tetahi tikanga rereke whakaaro kino kei roto i o ratou mahara. He aha rawa koia te take kia penei rawa te rereketanga mo o ratou whenua mehemea he pono te hiahia e korerotia nei kia whakaturia ratou kia tu tahi i te taha o te iwi Pakeha? Ka awangawanga nei ahau ki te whakapono atu ki tena tu ahua korero i naianei, i te huhua noa iho o nga mate e takoto nei, e taea noatia atu te whakaora, engari kore rawa e tahuritia ana e te Kawanatanga. Kua puta te kupu a te Minita mo nga Mea Maori e ki ana kia waiho ki a ia te tikanga e takoto nei i roto i tenei Pire mana e whakarite, a ma te Kawanatanga e whakatika e whakakore atu nga raruraru e takoto nei i roto i enei ra. Engari he aha te pai i ki ai te honore Minita kia whakatikaina nga raruraru o tenei Pire hangahanga noa iho? He aha ia te hoki rawa atu ai ki raro ki te putaketanga mai o ena raruraru whakatika mai ai i tona timatanga tika? Me tino tupato rawa te Minita me te Kawanatanga kia ata marama ta ratou whakatakoto tikanga mo runga i tenei take, kei kore ratou e whakahokia mai ki te Whare a te pootitanga e haere mai nei. Kaua nga Minita e titiro rereke ki au, e titiro whakahawea ki au, e whakakore noa iho ranei i au mo te ahua o toku kiri te take, engari me mohio ratou he tino tangata nui ahau, he mangai ahau no tetahi wehenga nui o te iwi, a ahakoa pango toku kiri, engari ko toku ngakau kei roto i au kaha ke noa atu te ma i o te nuinga o nga mema Pakeha o tenei Whare. Heoi me mahi anake te Kawanatanga i te tika, kaua e titiro ki te ahua o te tangata. I puta he kupu whakamahara maku ki te Minita mo nga Mea Maori i tenei ra tonu mo te kupu i whakaaetia i tera tuunga o te Paremete ka tukuna he apiha ki roto ki te takiwa o Waikato uiui haere ai i nga kereme a nga Maori whenua-kore o taua takiwa i murua atu nei o ratou whenua i runga i te raupatu. Te utu mai a te honore Minita ki taua patai aku i penei, me matua tahuri ahau ki te awhina i nga ture hou me te tautoko i te Kaunihera Whakahaere Whenua Maori katahi ano ka whakaarohia e te Kawanatanga taua take. Kaari, ko tena kupu a te honore Minita e takahi ana i tana kupu whakaae o tera tau. Engari kaua ia e tahuri ki te tinihanga pena i nga Maori, engari me whakamana e ia ana kupu whakaae. He kupu ano taku hei whakautu i te korero a te mema mo te Tai Rawhiti. I ki taua mema honore ki te Whare nei, ki tana whakaaro, katahi ano te tino ture pai atu o nga ture katoa i paahitia e tenei Whare e pa ana ki te iwi Maori ko te Ture Kaunihera Whenua Maori, me tana ki kiana-page 52maia maia he moni i runga i nga whenua Maori hei utu i te whakahaerenga o nga mahi a aua Kaunihera. Nui rawa atu taku whakamiharo i taku rongonga atu i taua kupu a te mema honore; a na tena korero ana katahi ahau ka mohio ko ia te mutunga mai o nga tino kuare o te ao nei, ahakoa, maha ona tau ki tenei Whare kaore ano ia i mohio noa ki tetahi aronga kotahi o tenei take engari e tuturu kuare rawa atu ana. Titiro, e ki ana taua mema honore kia nama he moni i runga i nga whenua Maori. Me pewhea e taea ai te whakaea ena moni? Ka pau katoa ki te utu i nga tini raruraru o nga whakahaerenga a nga Kaunihera. He nanakia hoki enei moni kua pau i nga Kaunihera a kei te tupu haere ake hoki, a kaore nei ano kia mahi noa nga Kaunihera, a ki taku mohio ano hoki e kore rawa e oti tetahi mahi kotahi ma ratou i roto i te rua tekau tau e takoto ake nei. Koia ahau i ki ake ai ki taua mema kuare, i a ia i korero ake nei, ki tana mohio ka ora te iwi Maori i taua Ture Kaunihera nei, e tuturu kuare rawa atu ana ia, kore rawa ona mohiotanga kia iti. I whakaatu ano hoki taua mema ki te Whare nei kei te haere waewae noa iho etahi Maori i te mea kaore a ratou hereni hei hoko puutu mo ratou, i ki ano hoki ia e rite ana ratou ki te parera e kau wairangi noa iho ana i roto i te wai. Kaati, mehemea kua pena rawa te mate o te iwi Maori e noho nei i naianei, a ka kiia mad kia namaia ano he moni hei whakataumaha rawa atu i a ratou, me pewhea e taea ai e ratou te whakaea aua moni? Heoi ano te mea tika me patu atu me whakakore rawa atu taua Ture Kaunihera Whakahaere Whenua Maori i naianei tonu mo ake tonu atu. Ka tono atu ahau ki taku hoa ki te honore mema mo Pei o Pereti kia huri mai ia hei hoa moku ki te whakapumau i taku kupu o tenei po, ka mea atu ahau ki a ia kia korerorero maua kia whiriwhiri tahi maua i te huarahi tata e taea ai te whakakore atu enei tini mate e peehi kino nei i te iwi Maori, me te whakatu i a ratou, i te mea e tino tika ana ratou kia peratia, kia tu tahi i te taha o te iwi Pakeha i runga i te turanga kotahi.

Timi Kara (Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori). — Kei te he nga korero a te mema honore, kua korero ake ia mo tetahi mea i puta i nakuanei, me te puru kupu ki roto ki toku waha e hara rawa atu nei i au aua kupu. Kaore rawa atu ahau e mohio ana ki te tikanga o te korero a te honore mema. E mohio ana hoki ia i whakaaro te Kawanatanga kia whakahaua nga Kaunihera Maori ki te rapu me te uiui i te ahua o nga Maori whenua-kore, i runga i te mahara kia whakaputaina he ora mo ratou Kaore rawa atu ahau i te mohio ki te tikanga o nga korero a te mema honore i a ia e korero nei i te po nei. Kua whakapae ia he tinihanga nga mahi a te Kawanatanga, otira kihai i taea e ia te whakaatu mai i tetahi tohu hei whakauu i tana kupu whakapae. Kore rawa e taea te mohiotia te tikanga o ana korero, a kaore rawa ana korero e hangai ana ki tenei Pire, engari e pa ke ana ki te Pire o tera tau anake te ritenga o ana korero.

Tame Parata (mema mo nga Maori e Te Waipounamu). —I puta ohorere mai tenei Pire kinga mema o te Whare. Tona tikanga he mea kia utu te Maori i nga puuru reiti. Kaati, ka tino taumaha rawa tena ki runga ki nga Maori o Te Waipounamu e tu nei ahau hei mangai mo ratou ki konei. He whenua itiiti noa o ratou whenua kei reira. Kaore ano kia mana i te Karauna tana kupu whakaae i whakapuakina i nga ra o mua i ta ratou hoatutanga i etahi whenua ki a ia, ara, ka ata wehea e te Karauna etahi rahui whenua nunui hei oranga mo ratou. Ki taku mahara ko nga whenua kei a ratou e pupuri ana i naianei e kore pea e neke atu i te rua eka i te toru ranei eka i te tangata kotahi o ratou, a mehemea e kiia ana kia utaina he puuru reiti ki runga ki era whenua, pai atu te muru rawa atu i aua whenua kia kore atu i a ratou. Ka pooti turaki ahau i te panuitanga tuarua o te Pire nei, notemea ki taku whakaaro me homai kia roa te taima hei tirotirohanga ma te iwi kia mohio ai ratou ki ona ritenga. Mehemea kua oti katoa nga whenua te whakanohonoho ki te tangata e kore e penei rawa te kaha o taku whakahe ki tenei tikanga. Ki toku whakaaro nui atu te pai kia rite tahi te tu o te iwi Maori me te iwi Pakeha i runga i nga ture, engari kia marama ano te kawenga mai o te Pire nei. Te mea tika me hanga he Pire hei whakarite i nga mahi katoa a te Kawanatanga o Niu page 53Tireni mo runga mo nga whenua Maori. Taku hiahia, mehemea ka puta te panuitanga tuarua o te Pire a te mema honore nei, me tuku e ia ki raro tae noa ki te tau e haere mai nei, a kia hoki atu ahau ki toku iwi ka whakatakotoria atu e au ki o ratou aroaro te ahua o tenei tikanga e whakaarohia nei e te Paremete kia hanga, kia kore ai e puta ohorere mai te ture penei ki runga ki a ratou.

Katahi ka tukuna ki te pooti. Heoi wahi aua te Whare.

Koia tenei e whai ake nei te rarangi o nga mema i pooti.

I te Ae, 14.

I te No, 14.

Te Pika (Mr. Speaker). —Mehemea he Pire noa iho tenei, tera ahau, i runga i taku tuunga hei Pika, e hoatu i taku pooti hei tautoko i te Pire kia ahei ai te korero ano o tenei Pire ina uru ki roto ki te Komiti Nui o te Whare; otira i te mea, kua puta te kupu a te mema honore nana tenei Pire e kore e tohe ia ki te whakahaere tonu i tana Pire i tenei tuunga o te Paremete, na reira ki taku whakaaro e tika ana kia puta he kupu kaha maku mo runga i te Pire nei, koia tenei: Ki taku whakaaro kaore ano i taka te wa e tika ai tatou kia taake i nga whenua Maori i runga i nga ritenga e taaketia nei e tatou nga whenua Pakeha, na reira ka hoatu e au taku pooti ki te "No."

Heoi hinga ana te motini kia panuitia iuaruatia te Pire.

No te rua tekau ma rima meneti te paahitanga o te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.