5 Nowema, 1901.
Pire Whakahaere Whenua Maori.

H. Tomoana. —E te Tumuaki e hiahia ana ahau ki te whaikupu atu mo runga mo tenei Pire kua tae mai nei ki te aroaro o te Kaunihera. Ki taku mahara e kore e whaitikanga nga mema kia korero roa i nga putake o tenei Pire. i te mea hoki kua kite ratou i ona tikanga. Kua tae ki te toru tekau nga tau e tuku pitihana mai ana nga Maori mai ano o te tuunga tuatahi o te Paremete ki enei moutere, inoi mai kia whakamanaia nga tikanga o te Tiriti o Waitangi. Ko nga Ture i mahia i nga tau kua hori ake nei mo runga mo nga whenua Maori, kihai i haere i runga i te hiahia o nga iwi Maori, engari i haere ke ia i runga i te hiahia o nga mema pakeha o te Paremete. I te tau 1871, i te wa e tu ana a Karaitiana hei mema mo tera Whare, ka mea ia me ture ano mo nga pakeha, me ture ano hoki mo nga Maori. Ka ki atu nga mema e kore e pai; engari me whaimana ano nga Maori ki te whakahaere i o ratou whenua, engari me roherohe nga whenua, kia tau ki ia tangata tona ake whenua; na kaore hoki i mahia peratia, engari he maha ke nga Ture i paahitia kaore i hangai ki ta nga Maori i niahia ai. Kotahi te Ture i paahitia mo nga rahui o te Tai Hauauru, whakaritea ana hoki ma te Kaitiaki mo te Katoa e whakahaere etahi whenua; a kaore hoki i te mohiotia atu inaianei kei te pai ranei nga tikanga o aua Ture kei te pewhea ranei. I au e tu ana hei mema mo tera whare, i mahia e au tetahi Pire, hei tuku mana atu ki nga Maori ki te whakatu Komiti hei whiriwhiri hei whakatau hoki i nga take whenua Maori. I roa e korerotia ana nga tikanga o taua Pire, a paahitia ana, engari kihai i tukuna atu he mana ki nga Maori, no reira i kore ai e taea te whakahaere nga mahi i raro i nga tikanga o taua Pire. Kaore ano nga mema kia tohutohu atu ki nga Maori tetahi ahua-page 16tanga o te ture e taea ai te whakarite nga hiahia o te iwi Maori; engari kia tukuna mai he Pire e nga Maori katahi ka hohoro tonu te ki atu ka he tena e kore ano e tika kia penatia he tikanga. Ko ta nga Maori i hiahia ai, he mea kia mahia mai he ture i runga ano ia i nga tikanga o te Tiriti o Waitangi. I te wa i whakaaetia ai te Tiriti o Waitangi i rite ona tikanga ki te kirimene i waenganui i nga taha e rua, i whakaae atu nga Rangatira Maori kia tukuna atu ki a te Kuini te mana mo runga mo te whenua me nga iwi, a whakaaetia mai kia waiho ano ma nga Maori e whakahaere o ratou whenua, o ratou hiinga ika, me nga ngaherehere, me nga pa tuna, me era mea katoa. I te tono tonu atu nga Maori mai ano o taua wa kia mahia atu tetahi ture pai, ture tika e whaimana ai ratou ki te whakahaere i o ratou ake whenua I te hokihoki tonu mai i ia tau i ia tau ki te tono atu kia mahia he ture hou. E kore au e whakaroa i te Kaunihera inaianei, engari hoki ko te taea noatia e au te korero roa mo runga ia mo nga tikanga o te Tiriti o Waitangi, mo runga hoki ia mo nga korero whakahe a nga mema mo tenei Pire. Kua rongo atu au e kiia ana mai kei te wehi nga Maori ki nga tikanga o tenei Pire, me te ki mai ka mate ratou i ona tikanga. Ki taku mahara he mea korero atu ki nga Maori e nga Kaiwhakahaere he mea atu ka mate ratou me ka paahitia te Pire. Kei te mohio au he mea pena—he mea korero atu na nga Kaiwhakahaere, ka mate koutou te iwi Maori i nga tikanga o tenei Pire. Na reira ka mahara nga Maori he tika, ka ki ratou me patu tenei Pire. E whakaaro ana hoki au ko aua Kaiwhakahaere nana i puta ai nga raruraru i roto i nga Kooti Whenua Maori i nga whakawa take mo nga whenua Maori. E mohio ana hoki au na nga mahi a aua tangata i roto i nga Kooti i pohehe ai nga whakatau a nga Kaiwhakawa mo runga mo nga keehi e tae atu ana ki te aroaro o te Kooti; notemea hoki ina waiho ma nga Kaiwhakawa ano e whiriwhiri me te kore whakararurarutia atu, kaore nga Maori e whakahe atu ki te whakataunga. Kei etahi atu poraka e whakawakia ana e aua Kaiwhakawa ano, ki te tae atu aua Kaiwhakahaere korero tito atu ai, whakararuraru ai i nga taha e rua, ka rereke pea te whakatau a te Kaiwhakawa ki tona whakatau o te tuatahi, no reira ka puta mai te raruraru me te pouri ki runga ki nga Maori. He maha nga keehi pena i kite ai au i te Takiwa o Haaki Pei. 1 te wa kaore ra i whakaaetia kia uru atu nga Kaiwhakahaere ki te Kooti Whenua Maori, ko nga Maori ano i te whakahaere i o ratou keehi, a pai atu ana te haere o nga whakawa. Maku e ata Whakamarama atu te take i whaikupu atu ai au ki te Kaunihera mo aua putake. Kotahi te keehi mo tetahi poraka nui, a ata korerotia ana e nga Maori o ratou take tupuna ki taua whenua, me o ratou paanga i roto i taua poraka, me o ratou ngakinga kai. I uru ano hoki au ki taua poraki, i whaipaanga nui hoki au ki taua whenua. A i taku tuunga ki te korero ka whakahua atu au i nga pa tuna a taku tupuna, e rua tekau ma wha ona pa tuna i tetahi roto i taua poraka; a pera hoki tetahi taha whakahua atu i nga pa tuna o o ratou tupuna. Akuanei ka tu mai tetahi tangata ka mea he pa tuna ano a tona tupuna i reri, ka ki atu tetahi Kaiwhakahaere ki te tangata nana te keehi, me haere ia ki te poupou rakau kia tika ai tana korero he pa tuna ano tana i reira Unga ana he tangata ki te poupou rakau kia rite ai ki te ahua o te pa tuna i taua roto ra. No muri i tena ka whakaritea kia haere atu te Kooti ki tau wahi titiro ai i aua pa tuna, a no te tirohanga i nga pa tuna i whakahuatia atu ra e au, ka kitea e tika ana e rite ana ki taku i korero atu ai Katahi ka tae ki taua pa tuna i korerotia ra e tetahi taha, ka mea atu te Kaiwhakawa kia hutia ake nga pou o taua pa tuna, a kitea ana he rakau pou hou atu. e hara i te rakau o Niu Tireni nei, engari he rakau Pakeha ke he papara. Na ko taua mahi he mea tohutohu atu na te Kaiwhakahaere kia peratia te tikanga, a hinga ana taua taha, i te mea hoki e hara tera rakau te papara i te rakau i poua e o matou tupuna. Nei ano hoki tetahi poraka nui ko Otawha, tautohetia nuitia ana i roto i te Kooti, na nga Maori ake ano i whakahaere a ratou keehi. Ko te keehi tuatahi he whakawa mo nga take ki te whenua i riro mo te raina o te reriwe, whakataua ana ki a matou, riro ana i a matou nga whare me nga mahinga kai a te hunga e noho ana i page 17runga i taua whenua. No muri mai ka tu he whakawa tuarua, na nga Maori ano i whakahaere o ratou keehi, katahi ka ahua rereke te whakatau, e rima rau eka i whakataua ki au, whakahokia atu ana tetahi taha o te poraka ki oku whanaunga e noho ana i runga i taua whenua, me te whakaae atu o te katoa ki te tika o taua whakataunga. Kaore hoki au i tohe atu i te whakawa tuatahi kia whakataua katoatia mai ki au te katoa o taua whenua. No muri mai nei ka meinga he ture kia whaimana nga Kaiwhakahaere Pakeha kia uru atu ki nga Kooti, no reira mai i timata ai nga raruraru me te whakahe atu mo nga whakataunga a te Kooti Whenua Maori. I te wa i tukuna tuatahi mai ai aua take ki te Paremete i te tau 1897 ka tuku pitihana matou ki a te Kuini, a ko aua pitihana te putake mai o enei Pire kua tukuna mai nei ki te Paremete. I inoi atu matou ki a te Kuini kia whaikupu ia ki te Kawanatanga o konei kia mahi i nga ture kia rite ai ki nga hiahia o nga iwi Maori, a na taua inoi atu a matou i tukuna tuatahitia mai ai enei Pire. I te paahitanga o te Ture i tera tau i tino mohio nga Maori ki nga tikanga o taua Ture me to ratou koa i to ratou rongonga kei te whakamama taua Ture. Engari ko aua Kaiwhakahaere nga mea i mate i nga tikanga o taua Ture. Kaua e nuahara mai koutou he mea atu uaku ko Wiremu Kere tetahi o aua Kaiwhakahaere, notemea hoki kei te mohio atu au e korero ana ia i runga i tana e mahara ia he mea tika, engari pea tera ano tetahi Kaiwhakahaere kei tua i a ia e tuku kupu atu ana hei whakapuaki mana. E tino hiahia ana ahau kia paahitia tenei Pire. E tino mohio ana ahau e kore nga Pakeha e waiho i a matou kia whakamate i a matou, a ki te hoki mai matou ki atu ai kaore ano tenei kia ata rite ki ta matou i hiahia ai, tera ano koutou e awhina mai i a matou, me ta koutou tahuri mai ki te whakatikatika ano. No reira au ka tono atu ki te Kaunihera kia paahitia tenei Pire i tona ahua e mau ake nei. Na mo runga ano ia mo aua Kaiwhakahaere, me panui atu e au tetahi whakatauki a taku tupuna a Taharakau, he patai ki a ia, e koro he aha te tohu o te rangatira, ka mea mai ia—he whare maihinui i tu ki te paenga o te maara he kai ma te ahi, whare maihinui i tu ki roto o Rongomataane he tohu o te rangatira. Waihoki ko tatou kei raro i te maru o to tatou Kuini kua mate ake nei, i tenei wa kei raro tatou i te maru o to tatou Kiingi ko to tatou Kaunihera ko Rongomataane e noho nei tatou he pa nui whakaharahara, mo te iwi Maori. E kore e taea. Ko tatou kei roto i te Paremete hei titiro hei whakatikatika i nga Ture i nga ngako o te Tiriti o Waitangi, ko nga kaiwhakahe kei waho noatu, ki te hinga tenei Pire e kore rawa e taea e nga kaiwhakahe te mau mai tetahi Pire mo te iwi Maori ki te hinga tenei Pire ka kata ratou ha ha. E te Tumuaki honore—na konei ahau ka inoi atu ki nga mema honore kia tukua tenei Pire kia paahitia, kia ora tatou.

page 18