Pire Mo Nga Riihi A Te Poari Kura O New Plymouth (Nga Motu).

H. K. Taiaroa —Kaore au i te hiahia ki te turaki i tenei Pire, engari e hiahia ana au ki te korero atu i etahi kupu ruarua nei. E whakapono ana ahau kaore nga mema honore o te Kaunihera nei i mohio ki nga tikanga o taua rarangi o roto o taua Pire i te wa i paahitia ai i tera tau, a paahitia ana i runga i te ahua pohehe. Na mo runga mo tetahi atu Ture akuanei korerotia atu ai e au, kaore i pera, kaore e taea te ki mai i mahia i runga i te kore mohio ki ona tikanga. Kaore i paahitia taua Ture e te Kaunihera i runga i te nakau pohehe ki ona tikanga o roto o taua Ture. I te wa e korerotia ana taua Ture i roto i te Kaunihera i ata ki atu ano ahau e tino uaua ana ona tikanga, e kohuru ana i nga Maori whaitake ki nga rahui o Te Tai Hauauru o Te Waipounamu me Whakatu. I te wa e paahitia ana taua Ture i puta mai i tetahi rangi, a whakatarewatia ana nga Ture Whakahaere o te Kaunihera nei a paahitia atu ana te korero tuatahi, tuarua, tuatoru, paahitia ana i taua tuunga tonu o te Kaunihera. E kite iho ana au i roto i te Pire nei e mea ana te Kawanatanga kia tukuna atu he oranga mo te Poari Kura o Nga Motu, no reira au ka patai atu he aha te take i kore ai e mauria tahitia mai ai he Pire whakaora pera hoki mo nga Maori whaitake ki aua rahui. Ki taku mahara ka ahua kino tona ahua mehemea ka paahitia e te Kaunihera te Pire hei tuku oranga mo nga tangata o to ratou ake iwi me te kore tuku oranga ata hoki mo nga tangata o tetahi iwi. Na i muri i te paahitanga o taua Ture, no te mutunga hoki o nga riihi o etahi wahi o aua page 14whenua e whaitake ana au, i mauria e au taku keehi ki te Hupirimi Kooti. I hinga taua keehi aku i roto i te Kooti, notemea i runga i te paahitanga o Te Ture Rahui o Te Tai Hauauru o te Waipounamu me Whakatu, i murua atu oku whakapainga o runga o aua whenua, naku ke ra aua whakapainga o mua mai, notemea hoki kaore he kupu o roto o aua riihi kia utua nga kaitango riihi mo a ratou whakapainga. No muri ka mauria taua keehi ki te Kooti Piira, pera ano te whakatau—kaore te Kooti i kaha ki te takahi i nga tikanga o Te Ture Rahui Maori o te Tai Hauauru o te Waipounamu me Whakatu. Na runga i enei huarahi ka riro atu nga whakapainga o runga o aku whenua, me te pau atu hoki o aku rau atu pauna i te whakahaerenga o taua keehi i roto i te Kooti. I te tau 1895 i tukuna mai e au taku pitihana ki tera Whare, a ka panuitia atu e au te ripoata a te Komiti—e penei ana ara:—

"E inoi ana te kaipitihana kia paahitia he ture hei whakaora i a ia me etahi atu Maori whai whenua i nga raruraru kua eke ki runga ki a ratou i te paahitanga o 'Te Ture Rahui Maori o te Tai Hauauru o te Waipounamu me Whakatu, 1887,' a e tono ana kia whakahokia atu ki a ia ana moni kua pau me ana moni kua ngaro i runga i te paahitanga o taua Ture.

"E whai honore ana ahau ki te ripoata ki te whakaaro a te Komiti me whiriwhiri pai e te Kawanatanga te inoi a te kaipitihana a me whakauru he pire ki te Whare i tenei huihuinga o te Paremete kia taea ai te hoatu o te ora e inoitia nei.

"14 Akuhata, 1895."

Na ahakoa taua ripoata ra kaore ano nei kia tukuna mai he Pire hei whakaora i a matou tae noa mai ki tenei wa. No muri i tena, no te tau 1898 ka tuku pitihana mai au ki te Kaunihera, a puta ana te ripoata a te Komiti mo nga mea Maori i te 19 o nga ra o Oketopa tau 1899, me te whakaae ano ki te tika o taku pitihana. E kore e panuitia atu e au taua ripoata kei whakaroa noaiho au i te Kaunihera, engari me ki atu e au i ki te Komiti me tuku mai he Pire e te Kawanatanga hei hapai i nga mate taumaha i whakaekea ki runga ki a matou e taua Ture. I te tau kua hori ake nei i patai atu au ki te Minita e whakahaere nei i te Kaunihera, mehemea ranei ka mauria mai tetahi Pire hei whakaora i nga mate i whakaekea mai ki a matou, i te mea hoki kua tautoko nga whakatau a nga Komiti i a matou tono. I ki mai te Minita kua oti taua keehi te whakatau e te Hupirimi Kooti a hinga ana matou, na me ki atu au kaore te Hupirimi Kooti i ki mai kaore o matou take ki aua whakapainga i mua atu o te paahitanga a te Kaunihera i te Ture mo te Tai Hauauru o te Waipounamu me Whakatu. Engari na te paahitanga o taua Ture i riro atu ai nga whakapainga o runga o aua whenua, i tika ra no matou aua whakapainga i mua atu o tera. E te Tumuaki kia tae tenei Pire ki te Komiti ka motini atu au i taku menemana mo roto o te rarangi whakamarama mai i nga take i mahia mai ai tenei Pire. Koia nei taku menemana ara:—

"Notemea i runga i nga tikanga o 'Te Ture Rahui Maori o te Tai Hauauru o te Waipounamu me Whakatu, 1887,' i murua pakekei ia nga taonga a nga Maori whaitake ki nga rahui katoa o roto o aua takiwa, ara o ratou whakapainga o runga o aua whenua, ko aua whakapainga he mea tau tika i runga i ta te tare ki nga Maori whaitake ki aua rahui, i runga ano hoki i nga tikanga o roto o nga riihi o taua wa: A notemea hoki i murua hetia nga taonga tuturu o aua Maori whaitake ra, i runga i te kore kupu whakaatu atu, me te kore take tika kia peratia, no reira kua kore rawa e tika kia whakahaerea tonutia nga ritenga o taua Ture hei mate mo aua Maori."

Tenei ano hoki taku raraugi hou ka tukuna atu e au i roto i te Komiti, ara e penei ana:—

"Rarangi 3: Ko te utu tika o nga whakapainga e mau mai nei inaianei i runga i nga rahui Maori e pangia ana e 'Te Ture Rahui Maori o te Tai Hauauru o te Waipounamu me Whakatu, 1887,' me rapu inaia tonu nei te wariu i runga i te whakaritenga o nga utu i rapua i mua tata ake nei e te Tari Wariu Whenua, a i nga wa katoa o muri atu ake tonu atu, me utu e te Kawanatanga i ia tau i ia tau te hua itareti kinga Maori whaitake ki aua rahui, ara me utu kia wha pauua i roto i page 15ia rau pauna o te huihuinga katoatanga o nga wariu o aua whakapainga e rapua peratia ana ton a nui."

E kere au e pai kia kiia i ohorere taku tukunga atu i enei mea ki te Komiti no reira i whakamaramatia atu ai e au. Kati ra kua ata whakamaramatia atu e au ki te Kaunihera nga mate i tau mai ki runga ki a matou i te paahitanga o taua Ture.