Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1901

Paraire, te 1 o Noema, 1901

Paraire, te 1 o Noema, 1901.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tepute-Pika ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Pire Whakahaere I Nga Whenua Maori.

I Roto I Te Komiti.

No tenei ra ka uru ano tenei Pire ki te Komiti Nui o te Whare katoa.

Tekiona 4.—"Kua whakakorea e tenei Ture te tekiona rua tekau ma rua o te tino Ture, a kua hoatu ko tenei e whai ake nei hei whakakapi i tera, ara:—

"I muri tonu iho o te whakahaerenga o tenei Ture ki roto ki tetahi takiwa i whakatakotoria i raro i tekiona rima o tenei Ture, ko ia whenua Maori o roto o taua takiwa e tokomaha atu ana i te tokorua nga tangata nona te whenua, me kaua e taea te tuku i runga i te riihi, ahakoa ki te Karauna ki tetahi atu tangata ranei, engari ano ma te matua whakaae a te Kaunihera, i runga ano hoki i nga tikanga o roto o tenei Ture. Mehemea he tuku-a-hoko, a he tokomaka atu i te tokorua nga tangata no ratou te whenua, me matua whakaae e te Kawana i roto i tona Kaunihera e taea ai taua hoko; a mehemea ia he tuku-a-hoko, he tuku-a-riihi, he tuku-a-mokete ranei, a kaore i maha atu i te tokorua nga tangata no raua te whenua, heoi e kore e pa atu nga tikanga o tenei Ture, engari ano ia mehemea i whakawhitia taua whenua ki te Kaunihera."

Te Mete (Mr. G. J. Smith, mema mo te Taone o Christchurch). — Ka motini ahau kia nukuhia te korerotanga o tenei Pire.

Heoi pooti ana te Whare, koia tenei e whai ake nei te rarangi o nga mema i pooti.

I te Ae, 15.
Atkinson Lang Rhodes
Fraser, W. Lethbridge Russell, W. R. Hardy Massey Nga Kai-tatau
Herries Monk Fraser, A. L. D.
Hutcheson Pirani Smith, G. J.
Kaihau
I te No, 38.
Allen, E. G. Fowlds Palmer
Arnold Graham Parata
Barclay Hall Pere
Bennet Hall-Jones Russell, G. W.
Buddo Heke Seddon
Carncross Hogg Stevens
Carroll Lawry Symes
Collins McGowan Tanner
Colvin Mackenzie, T. Ward
Duncan McKenzie, R. Willis.
Ell Millar Nga Kai-tatau.
Fisher Mills Field
Flatman O'Meara Hornsby.

Te putanga, 23.

Heoi hinga ana te motini a Te Mete, a haere tonu te mahi a te Komiti i te Pire.

Hen Are Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru).—Ka motini kia patua te kupu "rua" i rarangi 25, a kia whakaurua atu hei whakakapi i taua kupu ko tenei kupu na "tekau."

Wahi ana te Komiti. Koia tenei e whai ake nei, te rarangi o nga mema i pooti:—

I te Ae, 34.
Allen, E. G. Fisher O'Meara
Arnold Flatman Palmer
Atkinson Hall Pere
Barclay Hall-Jones Seddon
Bennet Heke Stevens
Buddo Hogg Symes
Carncross Lawry Ward
Carroll Lethbridge Willis.
Collins McGowan
Colvin McKenzie, R. Nga Kai-tatau.
Duncan Millar Hornsby
Ell Mills Tanner.
I te No, 11.
Field Lang Smith, G. J.
Fowlds Massey Nga Kai-tatau.
Hutcheson Monk Fraser, A. L. D.
Kaihau Parata Herries.

Te putanga, 23.

page 109

Heoi hinga, ana o te motini a Henare Kaihau.

Ka motini ano taua mema, kia patua katoa nga kupu i roto i taua tekiona o muri iho i te kupu "whakaae" tae noa ki te kupu "Ture," kia whakaurua atu ai et etahi kupu hou.

Waahi ana te Komiti. Koia tenei e whai ake nei te rarangi o nga mema i pooti:—

I te Ae, 33.
Allen, E. G. Hall Parata
Arnold Hall-Jones Pere
Barclay Heke Smith, G. J.
Bennet Hogg Stevens
Buddo Hornsby Symes
Carroll Lawry Tanner
Collins MoGowan Ward
Colvin McNab Willis.
Duncan Millar Nga Kai-tatau.
Ell Mills Carncross
Flatman Palmer O'Meara.
Guinness
I te No, 9.
Atkinson Lang Nga Kai-tatau.
Field Pirani Herries
Fowlds Saddon. Massey.
Fraser, A. L. D.
Nga Pea.
Tautoko. Turaki.
Mackenzie, T. Lethbridge.

Te putanga, 24.

Timi Kara (Mr. Carroll).—Ka motini kia whakaurua tenei tekiona e whai ake nei.

Tekiona 6.—"Kua whakakorea e tenei Ture te tekiona rua tekau ma waru o te tino Ture, a kua hoatu ko tenei e whai ake nei hei whakakapi i tera, ara:—

"Ko te Maori nga Maori ranei, ahakoa kua kaporeihanatia kaore ano ranei, he whenua Maori, he whenua hoko ranei tona to ratou ranei, ka ahei ki te tuku atu i taua whenua, tetahi wahi motuhake ranei o taua whenua, ki te Kaunihera i runga i te tikanga tiaki, i runga i etahi tikanga mo te riihi, mo te roherohe, mo te whakahaere, mo te whakapai ranei, mo te nama moni ranei i runga i taua whenua, i runga ano i nga tikanga e whakaaturia ana e nga pukapuka i tuhituhia i waenganui i nga tangata no ratou te whenua me te Kaunihera; a e whakaaetia ana e whakamauia ana hoki te Kaunihera ki te tango i taua whenua i runga i te tikanga tiaki:

"Engari mehemea ia kaore i te noho kaporeihana nga tangata no ratou te whenua, hei reira kaua e hoki iho i te tekau nga tangata e haina i te pukapuka whakawhiti, mehemea ra kua whakamauaia ratou i runga i te pukapuka tuhituhi a te nuinga o nga tangata whaitake, no ratou hoki te nuinga o nga paanga ki te poraka, a mehemea he tokoiti iho i te tekau nga tangata no ratou te whenua me haina katoa ratou i te pukapuka whakawhiti, a ka tino riro i taua pukapuka te katoa tetahi wahi motuhake ranei o taua whenua."

No te tukuna ki te Komiti, paahitia ana.

Henare Kaihau.—Ka motini ahau kia whakaurua atu ki tekiona whitu enei kupu, "he mea matua whakamana-a-tuhituhi e te nuinga o nga tangata no ratou te nuinga o te whenua."

No te hoatutanga ki te Komiti, whakaaetia ana.

Heoi paahi ana te menemana a Henare Kaihau.

Timi Kara (Mr. Carroll)—Ka motini kia paahitia a wahanga-tekiona (1) o tekiona whitu, e mau ake nei:—

"(1.) A tona wa engri kaua e roa atu i te rua marama o muri tonu iho i te huihuinga tuatahi o te Kaunihera, ka ahei nga taha katoa e pa ana ki taua tuku, ki te tuku panui atu ki te Kaunihera, he mea tuhi ki te pukapuka, hei whakaatu i te ahua o taua taku, i te whenua e paangia ana, i nga wahi o taua tuku kua oti, me tona hiahia ki te whakatutuki rawa i taua tukunga."

No te hoatutanga ki te Komiti, paahitia ana.

Timi Kara (Mr. Carroll).—Ka motini kia whakatikatikaina etahi atu wahi o te tino Ture, ara, e whai ake nei:—

Wahanga-tekiona (1).—"Mo tekiona toru o taua Ture: Kua whakakorea atu whakamaramatanga o te kupu 'Maori' me nga kupu 'Whenua Maori,' a kua hoatu ko enei whakamaramatanga e whai ake nei hei whakakapi mo era, ara:—

"'Maori' tona tikanga he tangata Maori o Niu Tireni, hui atu ki nga hawhekaihe me o ratou uri.

"'Whenua hoko' tona tikanga ko te whenua ahakoa e puritia ana e tangata Maori, he mea riro atu te fee-simple (te tino take tuturu) i runga i te hoko atu i te Karauna, i tetahi atu tangata ranei e hara nei i te Maori, engari kaua e uru page 110atu te whenua i karaatitia e te Karauna mo etahi atu take e hara nei i te mea utu ki te moni."

Timi Kara (Mr. Carroll).—Wahanga-tekiona (11).—Mo tekiona rua tekau ma iwa o taua Ture: Kua apitiria atu ki te whakamutunga o te wahanga-tekiona tahi, enei kupu e whai ake nei:—

"(8.) A te paunga o nga tau o tetahi riihi i whakaotia e te Kaunihera i raro i te wahanga-tekiona rua o tenei tekiona, ka ahei te Kaunihera, i runga i te tono i tuhituhia atu e nga tangata no ratou te whenua, ki te whakahoki, i runga i te pukapuka whakawhiti, i taua whenua i pangia e taua riihi, i tetahi wahi ranei o taua whenua ki nga tangata no ratou taua whenua; engari mehemea kei te tau tetahi kupu whakaae riihi hou, etahi moni, riana, taunaha ranei, ki runga ki taua whenua, ki tetahi wahi ranei o taua whenua, ka ahei te Kaunihera ki te ki kaore ia e whakaae ki taua tono."

Henare Kaihau.—Ka motini ahau, i muri i nga kupu "Mo tekiona rua tekau ma iwa o taua Ture," kei raina 52, me apiti atu enei kupu e whai ake nei ki te whakamutunga o wahaugatekiona (1): "Me ahei me whaimana rawa te Kaunihera, i runga i te tono pera a te nuinga o nga tangata whaitake, ki te wehe atu i tetahi wahi o taua whenua hei tuunga taone Maori, a me ahei ki te mahi, ki te whakahau ranei kia mahia nga mea e tika ana kia ruritia ai taua wahi, kia roherohea hei taone, kia riihitia, me era atu mahi whakahaere, i runga ano i nga tikanga e wehea ai, mutatis mutandis, e whakaritea ai nga whenua Maori, e ruritia ai. e roherohea ai, e riihitia ai, e whakahaerea ai hoki i raro i nga tikanga o 'Te Ture Taone Maori, 1895.'"

No te tukunga o enei menemana e rua ki te Komiti, paahitia ana.

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser, mema mo Nepia).—Ka motini ahau kia whakaurua ki te Pire te tekiona hou e whai ake nei:—

"Ahakoa nga kupu me era atu tikanga i uru ki roto ki 'Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894,' me ona Ture whakatikatika, i uru ranei ki 'Te Ture Whakahaere i nga Whenua Maori, 1900,' me ona Ture whakatikatika, ka ahei te Kawana, i runga i te Ota Kaunihera, ki te kape ki waho o te mana o tekiona kotahi rau tekau ma whitu o 'Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894,' i nga whenua Maori e meatia ana kia tukua i runga i te riihi mo nga tau kaua e nuku atu i te rua tekau ma tabi, engari ia me ata whakamana ano aua riihi i runga i nga tikanga kua whakaritea nei e 'Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894,' me ona Ture whakatikatika"

Wahi ana te Komiti. Koia tenei e whai ake nei te rarangi o nga mema i pooti.

I te Ae, 7.
Atkinson Massey Nga Kai-tatau.
Field Pirani. Fraser, A. L. D.
Lang Herries.
I te No, 28.
Arnold Kaihau Pere
Carroll Lawry Seddon
Collins McGowan Symes
Colvin McKenzie, R. Tanner
Duncan McNab Ward
Ell Millar Willis.
Fowlds Mills
Hall O'Meara Nga Kai-tatau.
Hall-Jones Palmer Heke
Hogg Parata Hornsby.
Nga Pea.
Tautoko. Turaki.
Lethhridge. Mackenzie, T.

Te putanga, 21.

Heoi hinga ana te motini a Te Pereiha.

Ka tu atu ano a Te Pereiha, ki te motini kia whakaurua tenei tekiona hou e whai ake nei:—

"3. Tekiona toru o 'Te Ture Whakatikatika i nga Ture Whenua Maori, 1895,' kua whakatikaina a kua whakakorea i roto i taua Ture nga kupu 'i mua o te paahitanga o tenei Ture.'"

Wahi ana te Komiti. Koia tenei, e whai ake nei, te rarangi o nga mema i pooti.

I te Ae, 5.
Field Nga Kai-tatau.
Lang Fraser, A. L. D.
Massey. Herries.
I te No, 30.
Allen, E. G. Hogg Pere
Arnold Kaihau Pirani
Atkinson McGowan Seddon
Carroll McKenzie, R. Smith, G. J.
Collins McNab Symes
Duncan Millar Tanner
Fowlds Mills Ward.
Guinness O'Meara Nga Kai-tatau.
Hall Palmer Barclay
Hall-Jones Parata Ell,
Heke
page 111
Nga Pea.
Tautoko. Turaki,
Lethbridge. Mackenzie, T.

Te putanga, 25.

Heoi hinga ana te motini a Te Pereiha, a kaore i whakaaetia te tekiona hou kia uru ki te Pire.

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser).—Ka motini kia whakaurua te tekiona hou e whai ake nei:—

"4. Ko te whakamaramatanga o te kupu 'Maori' i tekiona toru o 'Te Ture Whakahaere i nga Whenua Maori, 1900, kua whakatikaina a kua whakakorea atu nga kupu whakamutunga o taua tekiona, ara. 'i te Maori.'"

Heoi whakaaetia ana tenei menemana kia uru.

Paahitia ana te Pire, a ripoatatia ana ki te Whare.

No te whiua o te patai kia panuitia tuatorutia te Pire, he maha nga mema i tu ake ki te whai-korero, a me titiro a ratou korero i te pukapuka reo Pakeha, ara, i Hansard. Ko Hone Heke anake te mea o nga mema Maori i tu ki te whai-korero, a tenei ana korero e whai ake nei:—

Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—E hiahia ana ahau ki te whakaatu ko te nuinga o nga iwi Maori o tenei Motu e tautoko ana i tenei Pire. Ko nga iwi o Mahuta, e tu nei ko Kaihau to ratou mangai i roto i tenei Whare, tae noa ki nga iwi Maori o te Tai Hauauru, i tautoko i te Ture o tera tau. Ko Kaihau tonu tetahi i tautoko i te Pire o tera tau; a me tohutohu atu e au ana korero kei te wharangi 175 o Hansard, 1900, i te tuunga o te mema honore ki te whai-korero poto nei hei whakaatu i tona pai ki taua Pire. I korero ia i taua ra e hiahia ana tona iwi ki taua Pire. Na, mo te iwi nui tonu o Waikato, tera tetahi pitihana i kokirihia ki te Whare e Henare Kaihau i tera tau, be mea haina na Taingakawa me tetahi atu, he tautoko i taua Pire. Na, mo te taha ki nga Maori o te Tai Kawhiti kua puta te kupu a te nuinga o aua iwi e whakaatu ana i to ratou hiahia kia paahitia tenei Pire hei Ture; a i whakaae ano hoki ratou ki te Ture o tera tau. Me nga iwi o te Tai Tokerau pera ano. Kei roto i te Ture o tera tau tae noa ki tenei Pire e whakamatau ana ki te whakarite i nga wahi e taea ana o te hiahia o tera wehenga o nga iwi e hiahia ana kia whakapuaretia te hoko o nga whenua Maori, a e ahei ana te Maori kotahi, nga Maori maha atu ranei ki te tuku i o ratou whenua ki te hook, ki te riihi, ki te mokete ranei, mehe-mea ka matua tonoa atu ki te Kauni-hera Maori kia whakaaetia e ratou, ka mutu, ka whakamana e te Kawana i roto i tona Kaunihera heoi ano kua taea. Otira ka taea e te Kawana anake i roto i tona Kaunihera ahakoa pehea te whakahe a te Kaunihera Maori, engari he wahi kino tena no te Pire nei. Na i runga i ena ritenga o te Ture ka taea e nga Maori e hiahia ana ki te pera te whakapai i o ratou whenua. a ko nga mea kaore e hiahia ana ki te whakapai i o ratou whenua, engari e hiahia ana ki nga painga o aua whenua kia whakaputaina atu ki a ratou. e ahei ana ki te tuku atu i aua whenua ki te Kaunihera, ma te Kaunihera e wehewehe nga wahi e tika ana, me te tuku ki te makete kia riihitia. A mo te taha ki nga wehewehenga whenua, kaore he take nana i arai tena hiahia a nga Maori e mea ana ki te pera i naianei. I korero te mema o Nepia mo toku ahua i te tau 1894 mo runga mo te Pire Kooti Whenua Maori o taua tau, Kaati, ko toku ahua i reira mo nga tikanga ture katoa e pa ana ki te taha Maori, koia tonu tenei, he whakamutu i te hoko o nga whenua Maori, engari ko nga riihi anake e whakaaetia. Ka kitea mehemea ka tirohia aku whai-korero i roto i tenei Whare, tae atu hoki ki aku whakaaro i panuitia nei i roto i nga nupepa o te koroni, ka kitea, taku korero tuturu tera me whakawhiwhi nga Maori ki tetahi ture e taea ai e ratou te whakahaere tika o ratou whenua e puta mai ai he painga ki a ratou. Taku hiahia tena, kia whakatakotoria he tikanga e rite ai nga hiahia o nga Pakeha e mea ana ki tetahi whenua hei nohoanga mo ratou, me te awhina ano hoki i nga Maori e hiahia ana ma ratou ano e mahi o ratou whenua hei oranga mo ratou. He tangata whakahe tonu ahau, mai o mua iho, ki te mahi a te Karauna i apo nei ki a ia anake te mana hoko, me te tuku i ana apiba kia haere ki nga wahi katoa o te Motu hokohoko haere ai i nga whenua Maori. Otira kua puta te kupu a te page 112Kawanatanga i naianei e whakaae ana, ka mutu tana hoko whenua Maori, heoi nga whenua ka hokona e ia i naianei ko nga mea anake kua timataria te hoko, a, kua riro i te Kawanatanga etahi o nga paanga i mua atu i te paahitanga o te Pire o tera tau. Kaore au e mohio ana ki tetahi whenua hou i timataria e te Kawanatanga te hoko i muri mai o te paahitanga o te Ture o tera tau; kore kia kotahi. Kaati, e whakaatu ana tena kua tino tahuri te Kawanatanga ki te ata whakamatau tika i nga tikanga o taua Ture o tera tau. Hei kupu whakamutunga maku, me ki atu ahau, ki taku titiro kei roto i te Ture o tera tau, tae mai ki tenei Pire, e mau ana nga tikanga e taea ai e tatou te whakarite nga wahi e taea ana o etahi o nga hiahia o nga iwi Maori o te Motu nei.

Katahi ka tu ko te Minita mo nga mea Maori ki te whai-korero, no te mutunga o tana paahitia ana te panuitanga tuatoru o te Pire.

Ka tahuri te Whare ki etahi atu mahi.

No te tekau ma toru meneti ki te tahi karaka i te Rahoroi ka hiki te Whare.