Pire Mo Nga Oha Taonga Maori o Namata.

Timi Kara (Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori).—He Pire tenei e tonoa ana e etahi tangata e whai whakaaro ana ki nga taonga Maori o namata, a he oranga ngakau te kitenga iho i te tokomaha o nga tangata o te koroni e ngakau nui ana ki tenei Pire. I taku tirohanga i nga pukapuka takotoranga korero o nga whenua mo runga mo nga whare (museums) e whakaturia ana hei wahi e tiakina ai nga oha taonga me nga korero o namata o aua whenua, kaore i nui nga tauira i kitea e au e hangai ana mo tenei koroni. Te tino aronga i kitea e au hei tauira mo tatou kei roto i nga ripoata a Lord Cromer ki te Kawanatanga o Ingarangi mo runga mo nga oha taonga o Ihipa; i tuhia aua ripoata e taua tangata i nga tau 1897 me 1898. A kei roto i taua ripoata e mau ana nga korero whakaatu i te ngakaunui o tera whenua. o Ihipa, ki te hanga whare (museums) hei takotoranga, hei tiakitanga i nga oha taonga me nga pukapuka korero o namata o nga iwi o tera whenua. A he nui nga moni e whakapana ana e taua iwi i runga i taua mahi. Kua paahitia e te iwi o taua whenua he ture hei pupuri i aua taonga ki reira kei riro ki nga whenua ke. Ko taua ture e pa tahi ana ki nga Pakeha me nga toi-whenua o Ihipa; a riro ai ma te Katimauta o reira e whakahaere taua ture, e arai, kei hariharia ki nga whenua ke aua oha taonga me aua pukapuka o namata. Ara, ki te haere te tangata ki Ihipa ki te hoko taonga pera hei hari mana ki tetahi atu whenua, penei me nga oha Maori e hariharia atu nei i tenei koroni, ka kite ia e kore e taea e ia, i te mea ka araia ia e te ture o tera whenua. Na, e te Pika, e whai ana matou, te Kawanatanga, kia rite ki ta taua whenua he ture mo tatou, hei whakarite i te hiahia o te iwi puta noa i te koroni nei, hei tiaki i aua tu taonga kia mau ai ki tenei koroni. Kei te whakapai te koroni katoa ki tenei tikanga, a hei whakatutuki i taua tikanga te Pire nei. Na, ka whakawhetai atu ahau ki nga tangata o te koroni nana i tautoko tenei whakaaro, ara, ki a Te Mete (Mr. Percy Smith), ki a Te Hamutana (Mr. Hamilton), me etahi atu tangata matau. Ki toku whakaaro me whakaara e tatou tetahi whare (museum) mo te koroni, ki Poneke nei tu ai, i te mea ko konei te taone e tu waenganui ana i te koroni nei, a i te mea hoki ko konei te tuunga o te Paremete. Ko te tuunga pai mo taua whare ko te pito ki tua o te Whare Paremete nei, ara, ko te papa purei i tua o nga whare nei. Kaore he painga o tenei Pire kia paahitia ki te kore hoki he whare hei whawhaotanga. page 67hei tiakanga i aua oha taonga me era atu mea pera. Na reira, ki taku whakaaro me hanga e te koroni tetahi whare totika, whare nui, whare kohatu, kia kore ai e pau i te ahi hei tuunga mo aua mea. Me whawhao ki reira nga oha taonga Maori katoa e taea ana te kohikohi, nga mahi whakairo o namata o era whakatupuranga. Ki taku mohio ka tautoko nga Maori i tenei mahi a ka homai i a ratou nei oha taonga hei whakaki i taua whare, hei wahi e takoto ai aua mea, ara, nga oha kaore rawa nei e hokona e ratou. Me whakarite etahi ruma i roto i taua whare hei takotoranga mo nga oha raonga a nga whanau rangatira o te Maori. Na ko tetahi mahi ano, me whakarite etahi tangata tohunga ki taua tu mahi, hei kohikohi i roto i ia takiwa i nga mea e tika ana hei wha whao ki taua whare; a ahakoa kua mahue atu nga ra tika mo tenei mahi, otira ki te mohio te whakahaere he nui ano nga oha taonga e whakaemia ki reira. Na ko tetahi taha e taua whare me whakarite hei tuunga mo nga pukapuka o nga korero e pa ana ki te iwi Maori, me nga whakaahua me era atu mea huhua noa iho, hei whakaatu i nga ahua katoa o te iwi Maori o mua, ara, i ana tikanga, i ana kai, i ona pueru, i ana mea ahu i te whenua, patu kai mana, patu tangata; i ana toki hahau waka, whakairo whare me era atu mea katoa. Ko te Pire nei e mea ana me arai te hokohoko o aua tu mea kei haria atu ki nga whenua i waho atu o te koroni i te mea he nui o aua mea e riro ana i nga turihi whai moni e tae mai nei ki tenei motu. Ko tetahi rarangi o te Pire e mea ana me riro i te Kawanatanga te mana tuatahi ki te hoko i nga oha taonga a te Maori. Me matua hoatu aua tu mea ma te Kawanatanga e hoko, ki te kore ia e hoko, heoi, katahi ka watea te tangata nana nga oha taonga ki te hari atu i aua mea ki te Pakehu noa iho hoko atu ai. Tena pea etahi mema honore e mahara e uaua rawa ana te Pire, kei pa he mate ki etahi mahi kei etahi wahi o te koroni nei. Ina hoki kei Akarana etahi Pakeha kohikohi i nga taonga Maori hei hokohoko, otira kaore te Kawanatanga e mea ana kia pa he mate ki aua tu tangata. Ma nga mema honore e tirotiro nga wahi uaua o te Pire, a ma tatou tahi e whakatikatika. Heoi ta te Kawanatanga he whakatakoto tikanga e whakawhiwhia ai te koroni ki nga oha taonga a te Maori hei whawhao ki roto ki tetahi whare (museum) hei painga mo nga iwi e rua, hei pupuri i aua tu mea ki tenei koroni. Kei te mea te Kawanatanga me ata hoko ano e ia aua tu taonga ki te moni ina hiahia te tangata nana ki te hoko, kia kore e pirangitia e te Kawanatanga te hoko katahi ka tika te hoko atu e te tangata nana nga oha taonga ki nga tangata ke atu, turihi ranei. E hara te Pire i te mea roa rawa, a ki taku mohio kua mene atu i au ona aronga katoa te korero atu ki a koutou. Heoi, ma nga mema honore e tautoko te Pire, e whakatikatika ona wahi e whakaarohia ana e uaua ana e takoto kino ana. E te Pika, ka motini ahau kia panuitia tuaruatia tenei Pire.

Ka mutu te korero a te Minita mo nga Mea Maori, he maha nga mema Pakeha i tu ki te korero mo te Pire, a he tautoko katoa i te Pire te aronga o a ratou korero. Kotahi tonu te mema Maori i whai-korero mo te Pire, ara, ko te mema mo Te Waipounamu, a tenei ana korero e whai ake nei:—

Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu)—E te Pika, ki taku whakaaro e he ana te whakaurunga penei o tenei Pire ki te Whare nei e takahi ana pea i nga ture o te Whare ki taku mohio. Ina hoki kaore ano kia whakamaoritia Katahi tonu au ka kite i te Pire nei no te kawenga mai ki te Whare i tenei ahiahi. Otira e hara i te mea e hiahia ana ahau ki te tawari ki te whakararuraru ranei i te Pire kia kore ai e puta. Kei te whakapai atu ahau ki te Minita mo tana kawenga mai i te Pire penei te ahua—ta te mea ko te take o tenei Pire ki taku mahara he tiaki i nga oha Maori o namata apiti atu ki era atu ahua mea e pa ana ki nga korero o mua hei painga mo nga whakatupuranga i muri i a tatou. Engari tera ano tetahi tikanga kei roto i taua Pire e whakahe ana ahau. Ki taku titiro e whakaarohia ana kia hanga he tikanga e tukua ai ki te Karauna anake te mana hoko i aua tu mea, pera ano me te mana motuhake o te Karauna ki te hoko i nga whenua Maori. Ina hoki, ki to hiahia te Maori ki te hoko i tetahi taonga penei me enei e whakaaturia ake nei i page 68roto i tenei Pire, me matua whakaari atu e ia ki te Kawanatanga i te tuatahi. A ahakoa iti rawa te utu i whakahuatia e te Kawanatanga mo aua mea, heoi ki te kaore e paingia taua utu e taua Maori kaore e tukuna kia hoko ke atu ia i ana taonga, ahakoa tera pea nga tangata ra waho e hiahia aua ki te hoko ino nga moni nui atu i ta te Kawanatanga i whakahua ai. Ka whanga tonu ahau kia whakakorea kia whakangawaritia ranei tera tikanga ina tae ki te Komititanga o te Pire. Engari, i runga i tona aronga nui, kei te tautoko ahau i tenei ahua o te Pire, ara, kia tiakina kia puritia nga taonga Maori o namata me nga mahi pai, mahi tohunga, a te Maori—e tata nei te ngaro atu, notemea he tokoiti nei nga tangata o te whakatupuranga kaumatua e ora nei e mohio ana ki nga mahi whakairo me era atu mahi tohuuga a te Maori o nga ra o mua. Eua tae mai te tono a Te Hamutana ki ahau kia tautoko ahau i tenei Pire, a e mohio ana ahau e tika ana kia tautokona e au i te mea ko tona tikanga he pupuri he tiaki i nga taonga Maori o namata. E te Pika, e pouri ana ahau ki te ki atu, kua ngaro te mohio o nga iwi Maori o Te Waipounamu ki nga mahi whakairo Maori o mua, notemea kua mate katoa te whakatupuranga kaumatua i mohio ki taua mahi. Engari kei te toe auo ki etahi o nga tangata o tenei whakatupuranga e ora nei o nga iwi Maori o Te Waipounamu etahi taonga, he oha no mua—he patu, me era atu taonga ingoa nui—e matenuitia ana e manaakitia ana e nga tangata no ratou aua taonga. Kei ahau nei etahi oha nui, na oku tupuna, e tae ana pea ki te ono whakatupuranga tangata i naianei, neke atu etahi. Ko etahi o aua taonga aku o namata, kua maha nga tanumanga ki te taha o tona ariki, i ia wa i ia wa, taki rima taki ono tanumanga o etahi. A. ka marama mai ano pea te Whare ki taku korero e ki atu nei ahau ahakoa pehea rawa te nui o te moni o te aha ranei e homai ki ahau mo aua mea, e kore rawa ahau e whakaae kia riro atu aua taonga i te tangata ke, a ka tino mate rawa atu ahau ka tino pouri ka tino mamae, mehemea ka ngaro atu aua oha i toku whanau ake, haunga ia ki te haria atu i te koroni, katahi ka he rawa. Otiia ka nui taku koa i taku kitenga ko tetahi tikanga o tenei Pire e arai ana kia kaua e haria atu i Niu Tireni nga taonga pera te ahua me taku kua korero ake nei. Na, e te Pika, nui rawa atu te whakapai o taku ngakau mo te kupu i whakapuakina e te mema honore mo Waitaki, te Hon. Meiha Tuari, e mea ana kia whakatikaia nga ingoa Maori o nga wahi e he nei te takoto o nga reta puta noa i Niu Tireni. Ki taku mahara kua ai tenei Pire hei whakaurunga i tetahi rarangi ki roto mo runga mo taua take. Ko ahau e mea ana e tino tika ana kia ata whakatikaia te takoto o nga reta o aua ingoa Maori, notemea mehemea e tika ana kia mau tonu aua ingoa he aha te whakatikaina ai nga reta kia hangai ai te whakahua ki runga ki te tuturu o te reo Maori. Ki taku mohio me hanga he rarangi ingoa kia poto katoa atu ki roto aua ingoa Maori e he nei i naianei te takoto o nga reta me te rarangi ingoa e whakaatu ana i nga whakatikatikanga ka whakairi ai ki roto ki te museum a te iwi, e tumanako atu nei toku ngakau e whakaarohia ana pea e te Kawanatanga kia whakaturia a tona wa hei whakatutuki i nga ritenga o tenei Pire e korerotia nei e tatou. Mo te taha ki tetahi atu mea i whakamaharatia mai ki ahau e te mema honore mo nga takiwa i waho tata o Poneke, i puta te kupu a te mema honore whakahe mo te mahi a nga tangata nanakia e haere nei ki te takahi i nga urupa Maori tawhito, ki te rapu i nga taonga Maori o namata e maharatia ana kei roto i aua urupa tupapaku e tanu ana. Kei nga Motu e rua o Niu Tireni etahi ana tawhito, he maha rawa kei te Motu o Te Waipounamu, e waihotia ana hei urupa takotoranga tupapaku; a heoi ano nga tangata e pokanoa ana ki te takahi i aua urupa—he tino urupa tupapaku hoki aua ana—ko nga Pakeha; a ko ahau e mea ana me whakamutu rawa taua mahi a nga tangata haere mai ki Niu Tireni, a nga tangata tuturu ake ranei o kouei, e takahi nei i o matou urupa tupapaku tawhito. Kaua rawa ratou e tukua kia haere ki runga ki aua wahi takahi ai i nga tapu o te iwi Maori. Kei te whakaaro ahau mo etahi ana nunui kei te takiwa ki Waiau, kua tata nei te tae atu he reriwe ki reira. Kei te huarahi e haere ana ki Te Anau Moana, a ko ahau e mea aua ko nga mea whai tikanga katoa i tangohia i roto o aua page 69tu ana e korero nei ahau, ara, oha tupuna, me era atu mea e whakaarohia nuitia ana, e pa ana ki nga korero o namata, me whakarite he takotoranga mo aua mea i roto i te museum a teiwi. A ka tono atu ahau ki te Kawanatanga me te Minita kei a ia tenei Pire e tiaki ana, kia takoto mai te rarangi moni apiti (Supplementary Estimates) ki te aroaro o te Whare me whakanoho e ia he moni ki runga hei whakatu i taua museum hei timatanga i tenei mahi a tatou. He ah a hoki te pai o te korero kau noa iho ki te kore tatou e hanga i tetahi tikauga marama hei whakatutuki i tenei whakaaro. E te Pika, ka tuarua ano ahau ki te ki ka nui taku koa me taku whakapai atu ki te Minita mo tana kawenga mai i tenei Pire hei tiaki i nga taonga o namata me era atu mea e pa ana ki nga korero tawhito o te iwi Maori Kaati, e te Pika, i korerotia e te mema honore mo Waitemata tetahi paki pai ki te Whare nei, e whakaatu ana i nga mahi a tetahi rangatira nui o mua, no nga iwi o te pito ki raro o tenei Motu; a i muri i a ia ka ta ko te mema honore mo Nepia ka korero hoki i tana paki pai ano mo te mahi whakamiharo a tetahi kaumatua toa o tona takiwa o te Motu o Aotearoa. Kaati, maku e hapai te rongo o Te Waipounamu; a hei kupu whakamutunga maku, me korero paki hoki ahau ki a tatou. Ka rima ka ono ranei whakatupuranga i naianei tera tetahi toa rongonui no Ngati-Mamoe, no ratou nei nga whenua i te takiwa ki Otakou. Te ingoa o taua toa ko Tarewai, he tino toa taua tangata, he nanakia, a i tetahi wa e haere noa ana taua tangata ko ia anake, te putanga ohoreretanga o tetahi ope nui atu o te hoa riri ka whaia taua toa ka oma ia i te taha tika i te puaha o Otakou, e oma ana ki Pukekura Pa, i reira hoki ona hoa e noho iho ana e titiro iho ana ki a Tarewai e whaia ra e te hoariri, me te maranga o ratou reo i roto i te pa ki te karanga atu ki a Tarewai, kia kaha ki a ia, kia tere, kia tere; na wai a kua tata mai ki te pa, kua totoro mai nga ringa o nga mea o mua o te hoariri e whai mai ana ki te hopu i a Tarewai, ko te tarapeketanga o te tangata ra whakarunga, kua mau ki te peka rakau e tupu ana i te taha o te pari e tu iho ra te pa i runga, ka riro ma te whiu o taua peka rakau ra e whakakaha tona rere, a eke noa ia ki runga ki te tihi o te pari whiti rawa i te taiepa o te Pa, tatu rawa atu nga waewae ki te whenua kei waenganui o ona hoa i roto i te pa e tu ana, tu kau ana nga hoa riri i te one, hamama ake ai nga waha i te kaha o te whakamiharo me te whakatakariri. Na, i tetahi wa ano ka tinihangatia taua toa, ara, he mea mahi kohuru, ka mau ki roto ki tetahi pa e tata ana ki Makahoe, katahi ka pokea e nga hoariri ka riro ki te whenua ka tangohia te patu. Katahi, ka haea te puku ki te niho tuatini, kia taona ki te hangi kia kainga. Ka whakangohe noa iho a Tarewai i tona ahua kia pohehe ai nga hoariri kua tino mate rawa ia, a waiho atu kia tapahi ana nga hoariri, no te hohonutanga o te tapahi, ka whano ka tae ki te manawa, tona hamamatanga o te waha, katahi ka kowiri te tinana porotitititi haere atu ana nga kaihopu i te kaha o te kowiritanga, rere atu ana te tangata ra ka rire. Katahi ka pikitia e ia tetahi toropuke teitei e tata ana ki tana wahi, a tae rawa mai ki tenei ra e karangatia ana te ingoa o taua puke ko Te Puke-o-Tarewai. Ka noho taua toa i roto i te ngaherehere huna ai aora noa tona tinana i haea ra. Ka ora, katahi ka hoki, riro ana ano i a ia tana patu. Taka marire ki tetahi po, katahi ka hoki, rokohanga atu e noho ana nga hoariri i te taha o te ahi e korerorero ana mo taua patu i haere atu ra ia ki te tiki, e titiro ana tera, e whawha ana tera, me te korero whakakinokino me te korero tawai mo Tarewai—a i a ratou e pera ana, ko Tarewai tonu tera ka tarapeke atu ki waenganui i a ratou, riro mai ana i a ia tana patu, huri atu ana ka rere, whiti atu i te taiepa o te pa, kuhu atu ana ki roto i te ngaherehere, haere atu ana ka riro; a i muri iho he mahamaha noa iho o aua hoa riro ona i patupatua e ia hei utu mo tona puku i haea ra e ratou. Tera atu ano tetahi tangata rongo nui i noho i taua takiwa kua korerotia ake ra e au, i nga ra o mua. Na taua tangata i inu te awa o Mataura pau katoa, mimiti rawa nei, i te inumanga kotahi. Te ingoa o taua tupuna ko Kopuwai, ko Kaiamio tana wahine. He maha noa atu nga korero whakamiharo o taua tupuna ka taea e au te korero atu ki te Whare; engari, e te Pika, ki taku mohio me kaati noa iho pea i tenei korero kotahi he paki maku ki a koutou; notemea ki taku mahara kua tu page 70i au te rongo o te ingoa o Te Waipounamu, a ki taku mohio, ahakoa te mema mo Waitemata te mema ranei mo Nepia, e kore e taea e raua tetahi paki pai atu [gap — reason: illegibl] taku te korero atu ki a koutou.

Timi Kara (Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori).—Ki taku mahara kaore nga mema honore i te pai kia whakaroaina tenei korero e au, na reira ka whakapotongia e au aku korero. Kua ata whakarongo ahau ki nga korero i te ahiahi nei; he maha nga ahua korero, a i ngakaunui au ki te whakarongo atu. Ka nui taku koa ki te tapatahi o nga whakaaro o nga mema ki te tautoko i tenei: Pire. Kaore e whaia e au nga aronga kupu katoa kua korerotia nei, engari ka taea e au te whakarite nga hiahia o nga mema, i te mea kotahi ano te take kei mua i o tatou whakaaro e hiahiatia ana e tatou kia whakatutukitia. Na mo te aronga o te Pire nei, e mahara ana e etahi mema he uaua rawa te Pire, ko etahi e mea ana he ngawari rawa, otira ko ena ahua katoa me waiho kia uru te Pire ki te Komiti nui o te Whare, ki reira whakaotioti ai. E hara i te mahi mama noa iho te whakatakoto i nga kupu mo roto i te Pire penei te ahua me tenei. Kua kimihia e au nga pukapuka katoa ki tetahi tauira hei whakaatu kaupapa mo te Pire, kihai i kitea. A ki te kimi nga mema honore e kore ano hoki e kitea e ratou. Heoi ra, kaore kau he pukapuka pera i roto i ta tatou raipere. Kotahi te pukapuka i kitea e au i ahua tatata mai, ara, ko te ripoata a Lord Cromer mo nga taonga tawhito o Ihipa kia tiakina; na reira me ngawari mai nga mema ki te ahua o te Pire nei Otira, i te mea kua kotahi to tatou whakaaro mo te Pire, kaati, me waiho kia uru ki roto ki te Komiti, hei reira ma o tatou matauranga katoa e whakatika te takoto o nga kupu o roto i te Pire. Kei te whakaae au ki te kupu e korerotia nei me whakanoho he moni ki roto ki nga Supplementary Estimates hei whakahaere i tenei Pire. Ka taea ano e au nga korero o namata mo te iwi Maori te whakatepe atu ki nga mema honore, otira i te mea kua po rawa, kaati, me whakarere ake e au era korero.

Heoi no te tukunga o te patai, paahitia ana te panutanga tuarua o te Pire.

No te tekau ma whitu meneti ki te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.

No te iwa o nga ra o Oketopa i Komititia ai e te Whare te Pire mo nga Oha Taonga Maori o Namata, a oti noa. Katahi ka panuitia tuaruatia, a paahitia ana.