Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1901

Paraire, te 20 o Hepetema, 1901

Paraire, te 20 o Hepetema, 1901.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tepute-Pika ki runga ki tona nohoanga.

page 58

Ka karakia te Whare.

Ka whakahaerea etahi mahi, ka mutu era ka tae ki nga patai, ka roa nga patai a nga mema Pakeha e haere ana, ka tae ki te patai a te mema Maori mo te Tai Rawhiti mo—

Nga Ripoata a Te Komiti Mo Nga Mea Maori.

Wi Pere (mema Maori mo te Tai Rawhiti).—Ka patai ahau ki te Kawanatanga, Mo a hea hanga ai he Ture hei whakatutuki i nga ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga mo nga pitihana a nga tangata kua ripoatatia paitia e taua Komiti i roto i nga tau e rima kua hori ake nei? I roto i enei tau e rima kaore ano i whakaurua be Pire ki tenei Whare hei whakatutuki i nga ripoata a te Komiti mo nga mea Maori mo runga i nga pitihana a nga Maori e ripoatatia paitia ana e taua Komiti. Kaati, ko nga mema Maori i tenei Whare e tohea tonutia ana i ia wiki i ia ra e nga kai-pitihana Maori i nga wahi katoa o te Motu nei, he tono kia kaha ta ratou akiaki atu ki te Kawanatanga kia whakatutukitia nga ripoata a te Komiti e tautoko ana i a ratou pitibana. A i oku haerenga ki te Minita Maori mo etahi o aua pitihana, ka ki mai taua Minita ki ahau me baere ahau ki a Te Heretini, te upoko o tetahi o nga tari a te Kawanatanga, ka haere au ka tae atu ki taua tangata, heoi ano tana whakahoki mai "taihoa, taihoa; me titiro e tatou; a waiho mo tera tau," me era atu korero. Ka tae atu ki tetahi tau, pera ano te kupu mai, "Taihoa, taihoa, me titiro." Ka tae atu ana ahau ki taua tangata, kaore rawa e ngawari mai ana tona ahua, kaore rawa e rite ana ki taku i mahara ai hei mahi man a ki au, heoi ano ka omaoma haere, ka tupekepeke haere, me te ruru i tona pane, a kaore noa iho he painga ki ahau o te haere atu ki a ia. Kaati, i runga i tena tu mahi ana kua mohio ahau i naianei kei runga noa atu te mana o taua tangata i to te Pirimia raua ko te Minita Maori. Na, he maha noa atu aua ripoata e tino tika ana kia whakaotia, ki taku nei me hanga rawa he Pire motuhake mo aua take, ma te Whare e whiriwhiri ko e hea o aua mea e whakaoli i tenei tau, ko e hea e waiho mo tetahi atu tau, ko e hea mo to muri atu tau, kia oti katoa ai aua mea. Ki te kore hoki te mema nana i kokiri te pitihana mo te taha ki aua tangata nana nei ia i pooti mai ki tenei Whare e tohe kia whakatutukitia te ripoata a te Komiti mo runga i taua pitihana, a ki te taka taua mema i tona nohoanga i tenei Whare ka uru mai he mema hou, e kore rawa te mema hou e pena rawa te kaha ki te kawe i taua take me te mema tawhito nana nei i kokiri taua pitihana. Mo te taha ki nga ripoata e kawea mai ana e te Komiti mo nga Mea Maori, tautoko i nga pitihana a nga tangata, ki taku nei titiro heoi kau nga mea o aua ripoata e whakatutukitia ana ko a te Kawanatanga anake i pai ai, ko era anake nga mea e whakaurua ana ki te "Pire Horoi." Ko te nuinga o aua ripoata e waiho noa iho ana kia takoto, kaore e whakamanaia ana. Koia ahau i tino tono atu ai ki te Kawanatanga kia hanga he Ture i tenei tuunga o te Paremete hei whakaoti i aua take. Kei te kino rawa atu te whakama i roto i ahau, i ahau e tu atu nei mo tenei tu ahua, ahakoa taku kaba ki te tohe, kaore ano i mana mai aku tono. Na i runga i tena ahua e tirohia kinotia mai ana nga mema Maori e o ratou iwi. Engari e hara ano hoki i nga mema Maori te he, no te Kawanatanga ke te he. No te Kawanatanga te he, nana i whakatu i taua tangata i a Te Heretini hei upoko whakahaere i enei ahua take.

Timi Kara (Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori).—Ka korero atu ahau ki te mema honore kei te hangaia he Pire i naianei hei whakatutuki i nga ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori me era atu Komiti. Me whakaae ano te mema honore he maha ano nga whakamatauranga a te Kawanatanga ki te paahi i tetahi "Pire Horoi" (Special Powers and Contracts) hei whakatutuki i nga ripoata a nga Komiti, engari na nga mema o tera taha i whakararuraru.

Etahi Mema. Honore.—Kaore.

Timi Kara (Mr. Carroll).—Na etahi ra o nga mema o tera taha i tawari taua Pire i era whakaurunga mai. Kaati, e mea ana ahau ki te whakauru ano i taua Pire ki te Whare, me te apiti atu ano i etahi rarangi ki taua Pire hei whakaotioti i etahi ripoata a nga Komiti i whakaputa ai i muri mai o te urunga o taua Pire. Kua kiia mai ki ahau—me taku mahara, page 59ae, e pai ana taua kupu—me hua he ingoa hou mo taua Pire ko te "Maori Special Powers and Contracts Pire," a me whakawhaiti ona tikanga ki nga take Maori anake. Engari me tone atu ahau ki te mema honore kia ahua tika ano tana weiu kupu whakahe mo te Kawanatanga. Kaore ano hoki te Kawanatanga i whakapohehe i tinihanga ranei i te mema honore. E hara i te mea no te Kawanatanga te he, pera me tana i korero nei. Kei te mohio pea te mema honore he maha nga pitihana e ripoatatia paitia ana e nga Komiti Whiriwhiri o te Whare, a no te taenga ki te uiuinga kitea ana kaore kau he tuunga waewae, kaore he take tika e whakaarohia ai. He roa te taima e pau ana i te whakahaerenga i aua uiuinga kia kitea ai te mea tika. Ko te mahi e utaina ana ki runga ki a Te Heritini, te apiha a te Kawanatanga e tukua nei mana e uiui e rapu te tika me te he o aua take, e hara tana i te mahi mama. E tangohia ana ko ia mea kotahi o aua ripoata me te rapu me te uiui kia kitea te tika, a ko ena tu uiuinga he mahi whanui noa atu, e hoki raw a atu ana ki nga putaketanga mai o mua, ka mutu ka kawea mai ia mea kotahi o aua keehi ki te Kawanatanga mana to whiriwhiringa whakamutunga. Ko etahi o aua keehi he tino uaua rawa atu, a tau atu tau atu e wetewete ana ka matara ka takoto marama. Ka tono atu ahau ki te mema honore, whakarerea atu te whakahe, tahuri mai hei hoa mo te apiha a te Kawanatanga ki ti whiriwhiri kia kitea ai te pone me te maramatanga, ara, nga keehi e tika ana kia whakaorangia e te ture. Tera ano etahi keehi me waiho i rahaki, tera ano etahi taihoa marire e ata uiui ano, engari ko nga mea katoa e taea e kitea ana te maramatanga, me whakaoti era i naianei. Ki taku mahara ka taea, e tatou te whakaae nga keehi e tika ana, kia whakaotia i tenei tau, ara, nga mea e tino tika ana. Ina kite to mema honore i te Pire, ki taku mohio e kore ia e whakahe ki te apiha a te Kawanatanga, ki a wai atu tangata renei, i te mea ka kite ia kua tino wbakaarohia te taha ki a ia.

Wi Pere.—E koa ana ahau mo te kupu mai a te Minita kia haere atu ahau hei hoa mo Te Heretini ki te whiriwhiri i nga keehi hei whakaoti i naianei, notemea i runga i te ahua o te uiui a taua apiha e kore rawa e kitea e ia he maramatanga. Kaore hoki ia e patai ana ki nga Maori e paangia ana e aua take. Heoi ta taua tangata he uiui ano i nga tangata, a he kimi ano i runga i nga huarahi, kua oti ra te patai me te kimi e te Komiti. Ki taku me whakatu rawa he Komihana hei rapu i to ahua o enei take. Kaati, hei whakatutuki i to kupu a te Minita, ka tono atu ahau ki a ia mana e whakahau atu ki a Te Heretini kia ata whakaritea e ia he ra hei taenga atu moku ki a ia hei whiriwhiritanga ma maua i aua take. E mohio ana hoki te Minita he tangata mate ahau, e kore ahau e kaha ki te kopikopiko tonu ki nga tari Kawanatanga.

Nga Maori Whenua - Kore o Waikato.

Henare Kaihau (mema Maori mote Tai Hauauru).—Ka patai ahau ki te Kawanatanga, Mehemea ka tahuri ratou, i tenei tuunga ano o to Paremete, (1) Ki te hanga ture whakarite whenua mo nga Maori whenua-kore o Waikato me era atu takiwa i te ripa ki raro o te motu nei; (2) ki to whakatu i tetahi Roiara Komihana hei uiui i taua take a te wa tuatahi tonu e taea ia; a (3) ki te wehewehe atu i etahi wahi o nga whenua Karauna e rite ana i roto i aua takiwa ka rahui ai hei hoatu ki nga Maori whenuakore? I mua atu i te tau 1863, he iwi nui te whenua nga iwi Maori o Waikato me era atu takiwa o te ripa ki raro; ki taku mohio kaore pea e he taku whakahua ki te ki atu ahau e tae ana pea ki waenganui o te rima mano tae atu ki te tekau mano eka whenua to nui o te paanga o ia tangata o ratou I aua ra. Engari koia tenei to take i mate ai, no te putanga o te whawhai ki Waikato i te tau 1863, ka murua aua whenua i runga i te raupatu. Kaati, he tino mate mui tena i pa ki runga ki nga Maori. Engari ko te he, kaore i mutu te muru whenua i raro i taua raupatu i nga whenua anake o nga tangata i mau patu i roto i taua whawhai. Ina hoki ko etahi wehenga o nga iwi Maori i noho kupapa, piripono ki a te Kuini i roto i taua whawhai, a murua ana ano nga whenua o aua tangata. He maha noa atu nga tono atu ki te Kawanatanga i ia tau i ia tau page 60kia wehea atu he whenua mo aua tangata. Kua whakaaetia noatia mai ka whakahokia mai tetahi wha miriona rima miriona ranei eka whenua, engari tae mai ki naianei kaore ano he eka kotahi kia homai. No reira e hiahia ana ahau kia mohio ahau kei te pehea te whakaaro a tenei Kawanatanga mo runga mo te hiahia o era atu Kawanatanga kua puta nei a ratou kupu whakaae kia whakahokia mai aua whenua. Ki taku mohio i te mea kua korero mai te Pirimia raua ko te Minita Maori i mua ake nei kei te whakaaroaro ratou mo runga mo taua take kia whakahokia mai he whenua ki aua tangata, heoi ano taku kupu atu ki a raua me homai i naianei tonu kia kotahi miriona eka mo aua tangata. Kaore au e tumanako ana ka rite te whakaaro o tenei Kawanatanga ki te iwi Maori ki te whakaaro o nga Kawanatanga o mua atu mo runga mo nga whakahokinga whenua, a i te mea e mohiotia ana e kore pea tenei Kawanatanga e pera rawa te aroha mai, no reira ka whakahokia iho e au taku tono, ara, kaati i te kotahi miriona eka. Ki taku mohio kaore pea he take e whakapono atu ai ahau tera e mana i te Kawanatanga taku tono, ahakoa kua whakahokia iho nei e au taku whakahua i nga eka. Otira, kua ki ake nei au, kua ahua whakaae mai te Pirimia raua ko te Minita Maori tera e whakaritea e raua tenei take, a i te mea e tatari ana ahau kia kite au i te whakatutukitanga o taua kupu, na reira ka hoatu e au tenei patai aku ki runga ki te Ota Pepa.

Timi Kara (Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori).—He take nui rawa tenei kua homai nei e te mema honore. Mo runga mo tenei mea mo te Maori whenua-kore, kei te mohio te Kawanatanga e tika ana kia tau taua mate ki runga ki a ratou, ara, ma te Kawanatanga e whakarite he tikanga marama mo nga Maori whenua-kaore kaore nei o ratou oranga. Ki taku whakaaro he mahi tika tera ma nga Kawanatanga katoa. E kore ahau e korero ki te mema honore i naianei mo te tika me te he ranei o te raupatutanga o nga whenua o tona iwi; no nga ra o mua tena raupatu. Na nga Kawanatanga o mua, i kiia nei e te mema honore he nui atu to ratou nei aroha i to tenei Kawanatanga, na aua Kawanatanga tonu i muru aua whenua; a, ahakoa he take tika ano pea nga take i murua ai e ratou, engari kaore ahau e mohio ana he aha te take kia puta he kupu whakapai ma te mema honore mo aua kawanatanga nana taua mahi. He tika pea, na aua tangata i raupatutia nei o ratou whenua te take o te whawhai, e hara ranei i a ratou, otira e mohiotia ana i tino kaha rawa te raruraru me te mate o te motu katoa i runga i taua whawhai. He pono te kupu a te mema honore i ki nei, kaore i mutu i o nga tangata anake i mau patu i roto i taua pakanga nga whenua i murua, engari i murua ano hoki nga whenua o etahi o nga tangata i noho kupapa, kaore nei i uru ki te whawhai. Kaati, ki taku mohio ko enei ke nga tangata e tika ana kiia kia he mate nui to ratou. Engari e hara i te mea ko nga Maori anake o te takiwa pooti o te mema honore nga mea i peratia, notemea kei nga wahi katoa puta noa i te koroni, e noho ana etahi iwi i mate pena i runga i te murunga hetanga o o ratou whenua i runga i te raupatu. He mahi tika tera te whakahoki whenua ma nga Kawanatanga o mua, notemea na ratou i muru aua whenua i nga Maori; a, ka hia ra nga whenua kua whakahokia e ratou? Ma te mema honore pea e korero mai. Otira, kaore pea i rahi, ina hoki te nui o te tono a te mema honore e tono nei, e ki nei ia kaua e hoki iho i te hawhe miriona eka nga eka e whakahokia hei whakaora i te mate o ona iwi. E hara i tenei Kawanatanga nga he o mua, ara, nga he i mahia e o mua atu Kawanatanga. Heoi ano te mahi tika ma tenei Kawanatanga i naianei he rapu i te ahua o nga mate o te iwi Maori, me te kimi huarahi e taea ai e ratou te whakaora. Mehemea ka kitea e mate ana nga Maori i te kore whenua, ma te Kawanatanga e rapu te ritenga e taea ai ratou te whakawhiwhi ki te whenua. Kei te whakaorangia hoki e te Kawanatanga i naianei nga Maori rawakore i nga wahi katoa o te koroni. Nuku ke atu nga Maori e atawhaitia ana e te Kawanatanga i roto i te takiwa o te mema honore i o era atu takiwa o te koroni. He maha ke atu nga mea e awhinatia ana ki te moni o roto i te Civil List, me nga mea e whiwhi ana i te penihana kaumatua i roto i te takiwa pootitanga o te mema honore i o era atu takiwa katoa o te koroni nei. Kua hira ake nga whakaaro-page 61hanga pai a tenei Kawanatanga mo te takiwa o te mema honore. Mo te taha ki nga Maori whenua-kore, me matua kimi e te Kawanatanga kia mohiotia ai te aronga, kia kitea ai nga mea e taea e ratou. E kore hoki e taea te hanga ko to te honore mema takiwa anake e arohatia. Engari me titiro nga wahi katoa o te Motu o Aotearoa ina whakahaerea taua take. Me pera ano te ahua o nga tikanga i hanga mo nga Maori whenua-kore o Te Waipounamu. Ko Tiati Make te Komihana i whakaturia hei uiui i te ahua o nga Maori o tera motu. Ka mahia e ia tana ripoata, ka mutu, ka whakaturia e te Kawanatanga ko Te Mete, Tumuaki Kairuri i aua ra, hei hoa mona. Katahi ka wehea atu e raua tahi etahi poraka whenua, me te hanga rarangi ingoa o nga Maori whenua-kore e tika ana kia whakawhiwhia ki aua whenua. Ko te whakatautaunga haeretanga o ia wehewehenga pera kaore ano i ata oti noa, engari kia oti marire ka hanga he ture hei whakatutuki i aua mahi. Ka pera ano he tikanga mo te taha ki nga Maori e Aotearoa. Kia hiki te Whare ka whakaturia e te Kawanatanga he apiha hei uiui i nga kereeme me nga pitihana a nga Maori o Aotearoa, me te whakaputa ripoata hei whakaatu i to ratou ahua, me te tohutohu i nga tikanga e tika ana kia mahia hei whakaora i a ratou. Kia tae mai taua ripoata ki te Kawanatanga ka whakaarohia mehemea e tika ana kia wehea etahi poraka whenua e ahei ana hei whakarato i nga Maori whenua-kore ki te whenua. Ka mutu, ka hanga he Ture hei whakatutuki. E pouri ana ahau mo te korenga o te Kawanatanga e kaha ki te whakamana i naianei tonu i te hiahia o te mema honoree tono nei kia rahuitia he whenua i naianei tonu ka tuku atu ai ki nga tangata o tona takiwa. Otira, ka whakahaere tika ano te Kawanatanga i runga i te whakaaro ki te ora mo te iwi Maori katoa, a ka kamakama ratou ki te rapu tikanga whakahaere. Kei runga kei te pukapuka o nga Ture e noho ana i naianei tetahi Ture Whakahaere Whenua Maori. Kaati, kia timata te mahi a taua Ture ka oti te taha ki nga tangata whenuakore te whakaoti pai i runga i ona huarahi, kaore e nui te raruraru kaore e nui te taumaha. Ka taea e taua Ture nga aronga katoa o taua ahua te mahi taea noatia tona mutunga; he hanga ture anake te mea e toe. Heoi ra, mehemea ka taea e te mema honore te pupuri tona ngakau kaikaa, a ka waiho i aua tikanga kia ata mahi pai ana i runga i o ratou huarahi, tena ia e kite ka ata whakatutukitia ano a matou kupu mo te taha ki nga Maori whenua-kore kia whakawhiwhia ki te whenua pera me nga kupu i whakapuakina ki te aroaro o nga huihuinga tangata.

Henare Kaihau.—Ka tu ake ahau ki te whakamarama. E hara i te mea e tono atu ana ahau, ko nga Maori anake o Waikato e arohatia. E mea ana ahau kia whakaarohia mai nga Maori katoa i raupatutia o ratou whenua. E rereke ana te ahua o nga Maori whenua-kore o Aotearoa i nga Maori whenua-kore o Te Waipounamu. Ko nga whenua Maori katoa o Te Waipounamu he mea ata hoko marire, tena ko te nuinga o nga whenua i Aotearoa i murua noatia atu i runga i te raupatu, a ko taua muru kaore i mutu i nga whenua anake o te hunga i hapai patu ki te whawhai atu ki te Kawanatanga, engari i murua ano nga whenua o te hunga piripono, noho kupapa, i raro i taua raupatu. E tika ana kia ata whakaarohia taua ahua. Kaore rawa e tika kia rite tahi he tikanga mo nga Maori whenuakore o tenei motu ki nga iwi o Te Waipounamu.

Timi Kara (Mr. Carroll).—E hara tenei i te wa tika hei korerotanga mo tena ahua o te take nei. Kua whakautua e te Kawanatanga te patai, a ma ratou e ata whiriwhiri tetahi tikanga mo runga i tenei mea a taihoa ake nei.

Whare Nohoanga Mo Nga Maori I Te Parewha.

Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Kawanatanga, Mehemea kua whakaarohia e ratou te pitihana a nga Maori e noho ana i Te Parewha, i Rakiura, me Ruapuke, e inoi ana kia whakaorangia, kia whakahoutia te whare nohoanga o nga Maori i te Parewha, i te mea e nohoia tonutia ana taua whare i nga wa katoa e nga Maori e whakawhiti mai ana i Rakiura me era atu kainga i tera takiwa?

Timi Kara (Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori).—Kua whakaae te Kawanatanga kia whakaturia he whare noho-page 62anga mo nga Maori ki taua takiwa, i te mea kua korerotia mai ko te whare tawhito e nohoia ana e ratou i taua whenua i nga ra o mua kua pakaru kua kore e pai hei nohoanga tangata. I muri i tera kua kite matou he nui rawa te utu o te tu ahua whare i whakaaetia e matou kia hanga i runga i te whakahua a nga tangata hanga whare. Kei te mohio ano te mema honore e tino nui ana nga moni e tangohia ana i roto i te Civil List i roto i enei tau e rua ka taha nei—i runga i nga aronga katoa kua whiwhi Te Waipounamu i tana wahi o aua moni—a e kore e tika kia makamakaia noatanga e matou. Kua kitea kaore e oti taua whare i te £250 i whakaaetia. Engari ki ta nga kai whakaara whare ka eke rawa ki te £400 te moni e oti ai.

Tame Parata. — Ka oti ra taua whare i te £200.

Timi Kara.—Kua whakaaetia ra e matou kia £250. Mehemea ka oti i enei moni ka pai noa atu matou ki te hoatu.

Nga Ripoata a Te Komiti Mo Nga Mea Maori.

Hen Are Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mea Maori, Mehemea tera ranei e hanga e te Kawanatanga i tenei tuunga ano o te Paremete he rarangi ture hei whakamana i nga pitihana maha a nga Maori kua ripoatatia paitia nei e te Komiti mo nga Mea Maori i roto i enei tuunga Paremete e wha kua hori ake nei? E ahua rite tenu ana tenei patai ki te patai a te mema mo te Tai Rawhiti, i rangona atu nei e au te whakahoki atu a te Minita; engari te tino tikanga o taku patai e ui ana mo etahi tino take whai tikanga nui rawa i whakahaerea e te Komiti mo nga Mea Maori, puta ana ta ratou ripoata tautoko i aua mea, otira kaore i whakaurua ki te "Pire Horoi" o tera tau. No reira ko te take o taku patai nei, he mea naku kia whakaurua he rarangi ki te Pire o tenei tau nei whakaoti i aua take. Me tohu atu e au nga ingoa o nga poraka e whakaaro ana ahau, ko Hopuhopu, ko Te Kohanga, me Moeawha, kei nga ringaringa o te Haahi Mihinare aua poraka e pupuri ana i naianei, a e ki atu ana ahau ki te Kawanatanga tera aua poraka e tau hei huarahi e taea ai te whakarite nga hiahia o nga Maori whenua-kore. Ko aua poraka toru he mea ata hoatu na nga Maori hei awhina i tetahi tikanga motuhake—ara, he kura ako matauranga mo nga Maori nana nei i tuku aua whenua; a e noho nei kaore ano i mana i te Haahi tetahi mea kotahi o nga take i tukuna ai. I te whakahaerenga o taua take i te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori kite ana taua Komiti me ripoata atu e ia kia whaka hokia mai aua whenua e aua ropu Haahi ki nga uri e ora nei o nga Maori nana i tuku. A ka noho tumanako atu ahau kia whakatakotoria mai he ture i tenei tuunga ano o te Paremete hei whakaoti tika i aua mea.

Timi Kara (Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori).—Ka pena ano taku whakahoki mo tenei patai me taku whakautu i te patai a te mema mo te Tai Rawkiti. Engari mo runga mo te korero hou kua whakaaturia mai e te mema honore mo nga whenua i tukuna ki nga ropu Haahi hei awhina i nga tikanga ako tamariki, e hara te Special Powers and Contracts Bill, e karangatia nei ko te "Pire Horoi," i te pire tika hei urunga atu mo ena take.

Haere tonu nga mahi a te Whare i etahi atu mea.

No te waru meneti te paahitanga o te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.